Lend-Lease. Amerykańska pożyczka, która pomogła aliantom wygrać II wojnę światową

Lend-Lease to program, w ramach którego Stany Zjednoczone zaopatrywały Wielką Brytanię, Wolną Francję, Republikę Chińską, a także Związek Radziecki i inne kraje alianckie w żywność, ropę i materiały w latach 1941-1945. Pomoc obejmowała m.in. okręty wojenne, samoloty bojowe, pojazdy i wszelką inną broń.

Lend-Lease Act

Ustawa o promowaniu obrony Stanów Zjednoczonych została podpisana 11 marca 1941 r. Na ogół pomoc była bezpłatna, chociaż część sprzętu (głównie okręty) została po wojnie zwrócona. W zamian Stany Zjednoczone otrzymały w czasie wojny dzierżawy baz wojskowych i morskich na terytorium aliantów (głównie Wielkiej Brytanii). Kanada prowadziła podobny, ale mniejszy pod względem kwot program o nazwie Wzajemna Pomoc (Mutual Aid).

Łącznie Stany Zjednoczone wysłały dostawy o wartości 50,1 miliarda dolarów (równowartość ok. 750 mld USD w 2022 r.). W sumie 31,4 mld USD trafiło do Wielkiej Brytanii, 11,3 mld USD do Związku Radzieckiego, 3,2 mld USD do Francji, 1,6 mld USD do Chin, a pozostałe 2,6 mld USD do pozostałych sojuszników. Szacunkowo Polska otrzymała sprzęt o wartości ok. 12,5 mln USD. Trafił on za pośrednictwem ZSRR do polskich jednostek walczących na froncie wschodnim.

Podczas II wojny światowej Amerykanie zbudowali w ramach programu Lend-Lease dla Brytyjczyków fregaty klasy Captain. Na zdjęciu fregaty tej klasy: HMS Berry, HMS Duckworth i HMS Essington widziane w porcie Plymouth po powrocie z eskorty konwojów.

Zgodnie z ustawą pomoc obejmowała:

1. artykuły obronne rozumiane jako dowolna broń, amunicja, samolot, statek i łódź;
2. wszelkie maszyny, urządzenia, narzędzia, materiały lub dostawy niezbędne do produkcji, przetwarzania, naprawy, serwisowania lub obsługi dowolnego artykułu przekazanego w ramach programu;
3. wszelkie materiały składowe lub części lub wyposażenie dowolnego artykułu przekazanego w ramach programu;
4. wszelkie towary lub artykuły rolne, przemysłowe lub inne artykuły przeznaczone do celów obronnych.

Warunki umowy przewidywały, że artykuły obronne miały być używane do czasu zwrotu lub zniszczenia. W praktyce zwrócono niewiele sprzętu, a większość i tak uległa zniszczeniu podczas wojny. Dostawy, które dotarły po zakończeniu wojny, zostały sprzedane Wielkiej Brytanii z dużym rabatem za 1,075 mld funtów, przy użyciu długoterminowych pożyczek ze Stanów Zjednoczonych.

Polscy żołnierze z 1. Armii Wojska Polskiego razem z Jeepem, który został przekazany wojskom polskim jako część programu Lend-Lease, Aleje Jerozolimskie w Warszawie w 1945 r.

Pomoc była bardzo szeroka i obejmowała m.in. dostarczenie Brytyjskiej Marynarce Wojennej 78 fregat klasy Captain, które zostały zwodowane w latach 1942-1943 w Stanach Zjednoczonych. Ogromną pomoc otrzymał także ZSRR. Szacunkowo w ramach programu Lend-Lease ZSRR otrzymał ponad 400 tys. samochodów, 22 tys. samolotów, 9 tys. traktorów, 2 tys. lokomotyw i 11 tys. wagonów. Dodatkowo duże ilości benzyny, materiałów wybuchowych oraz ubrań.

Amerykańska polityka izolacjonizmu

Lend-Lease zakończył pozory neutralności Stanów Zjednoczonych. Był to zdecydowany krok od polityki nieinterwencjonistycznej w kierunku otwartego wsparcia dla aliantów. Dotąd bowiem Stany Zjednoczone ze względu na doświadczenia związane z I wojną światową w latach 30-tych XX w. prowadziły politykę izolacjonizmu - unikania zaangażowania w zagraniczne konflikty. Stąd w latach 1935-1937 w USA podjęto m.in. ustawy zakazujące Amerykanom sprzedaży i transportu broni lub innych materiałów wojennych do walczących narodów.

Cash and carry

Londyn po niemieckim bombardowaniu

Sytuacja uległa zmianie po ataku Niemiec na Polskę. Wówczas amerykański Kongres zezwolił na sprzedaż amunicji na zasadzie „cash and carry„, czyli dosłownie ”zapłać i przenieś”. Zatem sprzedaż amunicji mogła nastąpić dla państw trzecich pod warunkiem, że te zapłaciły za artykuły gotówką w USA i samodzielnie przetransportowały je do swoich krajów. Program miał przede wszystkim pomóc Wielkiej Brytanii i Francji. Po upadku Francji z programu korzystała Wielka Brytania, której jednak zasoby gotówki (złota) zaczęły się wyczerpywać.

Zmiana amerykańskiej polityki

Prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt postanowił wprowadzić program Lend-Lease, co oznacza w tłumaczeniu na polski „pożyczyć i wydzierżawić”. W ten sposób Roosevelt chciał obejść zakaz sprzedaży i dostaw broni. Bowiem w USA duża część społeczeństwo i członków obu izb parlamentarnych była przeciwnikami otwartej pomocy wojskowej. Przeciwnicy większej pomocy wskazywali na obawę, że uwikła to Stany Zjednoczone w wojnę, która była przedstawiana jako konflikt wyłącznie europejski.

Amerykańskie haubice 155 mm wysłane do Anglii w ramach programu Lend-Lease

Mimo to w grudniu 1940 r. Roosevelt ogłosił, że Stany Zjednoczone będą „Arsenałem Demokracji„. Prezydent zdecydował się na zwiększenie pomocy ze względu na zmiany zachodzące w amerykańskim społeczeństwie. Wpływ na to miało pokazanie zbrodni i zniszczeń jakie dokonały niemieckie wojska. Dodatkowo amerykański przemysł zaczął dostrzegać korzyści finansowe w zwiększeniu pomocy dla Europy. Istotną informacją dla prezydenta był także wynik sondażu Instytutu Gallupa (najstarszego instytutu badania opinii społecznej na świecie, założonego w USA w 1935 r.). Z badania przeprowadzonego w lutym 1941 r. 54% Amerykanów opowiedziała się za udzielaniem pomocy Brytyjczykom. Kolejne 15% opowiedziało się za kwalifikacjami takimi jak: „Jeśli to nie doprowadzi nas do wojny„ lub ”Jeśli Brytyjczycy mogą dać nam jakieś zabezpieczenie za to, co im dajemy”. Jedynie 22% było jednoznacznie przeciwko propozycji prezydenta. Zdecydowanie bardziej chętni do pomocy byli wyborcy Demokratów, czyli partii prezydenta niż zwolennicy Republikanów.

Uchwalenia ustawy Lend-Lease w Izbie Reprezentantów i Senacie

Ustawa o promowaniu obrony Stanów Zjednoczonych

Ustawa forsowana przez prezydenta była głosowana w Izbie Reprezentantów 9 lutego 1941 r. Za jej poparciem opowiedziało się 260 z 165 reprezentantów. W podziale na partie wśród Demokratów głosy rozkładały się 236 za do 25 przeciw, a wśród Republikanów 24 za do 135 przeciw. Także przeciwko było 5 kongresmenów z innych partii.

Miesiąc później nad ustawą pracował Senat. Głosowanie odbyło się 9 marca. Poparło ją 59 senatorów, a 30 było przeciwko. Ustawę poparło 49 senatorów Demokratów przy 13 przeciw. Wśród Republikanów 10 senatorów głosowało za, a 17 przeciwko Lend-Lease.

Prezydent Roosevelt podpisuje ustawę Lend-Lease o udzielaniu pomocy Wielkiej Brytanii i Chinom (marzec 1941)

Dwa dni później, 11 marca 1941 r. Roosevelt podpisał ustawę, która pozwalała mu „sprzedać, przenieść tytuł, wymienić, wydzierżawić, pożyczyć lub w inny sposób zbyć dowolnemu rządowi [którego obronę prezydent uważa za kluczową dla obrony Stanów Zjednoczonych] każdy artykuł dotyczący obrony.”

W ten sposób ruszyła ogromna machina dostaw środków obrony do Europy. Była czynnikiem mającym duży wpływ na zwycięstwo aliantów w wojnie z Niemcami i Japonią. Rola programu Lend Lease była szczególnie istotna w okresie sprzed ataku Japonii na Pearl Harbor i pełnego zaangażowania się USA w II wojnę światową.

Po ataku Japonii na Pearl Harbor i przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny program Lend-Lease nadal był kontynuowany.

Bibliografia:

1. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
2. H. Dorris, No Vital Changes, „The New York Times”, 9 lutego 1941.
3. P. Johnson, Historia świata XX wieku. Od Rewolucji Październikowej do „Solidarności”, Warszawa 2016.
4. J. Kaliński, Historia gospodarcza. XIX i XX w., Warszawa 2008.
5. Public Law 77-11 An Act to Promote the Defense of the United States.

Więcej o historii Stanów Zjednoczonych przeczytasz klikając na poniższą grafikę: