Gibraltar i jego historia. Angielska enklawa, którą Hiszpanie próbowali trzykrotnie odbić

Gibraltar to brytyjskie terytorium zamorskie położone na południowym krańcu Półwyspu Iberyjskiego. W 1704 r. siły angielsko-holenderskie zdobyły Gibraltar podczas wojny o sukcesję hiszpańską. Mimo kilku prób, Hiszpanom nigdy nie udało się odzyskać tego skrawka terytorium i nadal roszczą sobie do niego pretensje.

Historia Gibraltaru

Widok na Cieśninę Gibraltarską w 1704 r.

Gibraltar znajduje się na południu Półwyspu Iberyjskiego nad Zatoką Gibraltarską, niedaleko wyjścia Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki (Cieśnina Gibraltarska). Nad Gibraltarem góruje charakterystyczna Skała Gibraltarska wznosząca się na wysokość 426 m n.p.m.

Pierwsze fortyfikacje (Moorish Castle) powstały w VIII w., na pewno po 711 r., gdy Gibraltar stał się miejscem lądowania berberyjskiego wodza Tarika ibn Zijada, który rozpoczął w tym miejscu arabski podbój Półwyspu Iberyjskiego. Maurowie zostali wyparci w XV w. z Półwyspu Iberyjskiego po wielowiekowej rekonkwiście. Strategiczne znaczenie Gibraltaru wzrosło w ostatnich latach rządów Maurów, kiedy po udanym hiszpańskim odbiciu całej doliny Gwadalkiwiru, Gibraltar stał się jednym z kluczowych elementów w komunikacji między Emiratem Granady a mauretańskimi posiadłościami w północno-zachodniej Afryce.

Fortyfikacje Gibraltaru w 1828 r.

W 1309 r. Hiszpanom na krótko udało się zdobyć zamek, który 17 czerwca 1333 r. został odbity przez muzułmanów. Następnie Hiszpanie kilkukrotnie bez rezultatu oblegali zamek, ale dopiero 29 sierpnia 1462 r. udało im się go zdobyć, a więc niedługo przed zakończeniem rekonkwisty i upadkiem Emiratu Grenady (1492). Hiszpanie po zdobyciu Gibraltaru zmodernizowali jego fortyfikacje.

Twierdza pozostawała w ich rękach do wojny o sukcesję hiszpańską, gdy utracili go na rzecz Wielkiej Brytanii. Ten stan utrzymuje się do dzisiaj.

Wojna o sukcesję hiszpańską

Europejskie terytoria Habsburgów w Europie. W 1556 r. Karol abdykował, przekazując terytoria hiszpańskie, włoskie, niderlandzkie oraz kolonie synowi, Filipowi II, a posiadłości w Niemczech bratu, Ferdynandowi I

Bezpośrednim powodem wybuchu wojny o sukcesję hiszpańską pomiędzy dwoma potężnymi koalicjami była bezpotomna śmierć króla Hiszpanii Karola II w 1700 r. (w 1556 r. po abdykacji Karola V terytoria Habsburgów zostały podzielone. Hiszpańskie, włoskie i niderlandzkie włości wraz z koloniami otrzymał Filip II, a terytoria w Niemczech Ferdynand I). Prawo do tronu w Madrycie zgłaszał przede wszystkim król Francji, Ludwik XIV oraz Austria, w osobie cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Leopolda I Habsburga. Obaj na tron wysunęli swoich potomków. Rywalizacja toczyła się o rozległe posiadłości Hiszpanii, które w Europie nie ograniczały się tylko do Półwyspu Iberyjskiego i Balearów. Do Hiszpanii należały bowiem hiszpańskie Niderlandy, Księstwo Mediolanu, Królestwo Neapolu oraz Sycylia. Naturalnie w skład imperium hiszpańskiego wchodziły także jej amerykańskie kolonie oraz Filipiny.

Większym zdecydowaniem wykazał się Ludwik XIV, który doprowadził do obsadzenia na hiszpańskim tronie swojego wnuka Filipa. Powiedział wówczas, że „Pireneje przestały istnieć” (tak nazywają się góry na granicy hiszpańsko-francuskiej). Powołał się przy tym na testament jaki miał zostawić Karol II, w którym swoim następcą wyznaczył właśnie Filipa.

Autentyczność dokumentu była kwestionowana przez francuskich przeciwników. Toteż Austria rozpoczęła działania zbrojne i zaatakowała hiszpańskie posiadłości we Włoszech. Do koalicji antyfrancuskiej przyłączyły się Anglia i Holandia zaniepokojone wzrostem potęgi Ludwika XIV, który dodatkowo nie chciał spełnić ich żądań handlowych. Wkrótce do obozu antyfrancuskiego przystąpiły również Sabaudia i Portugalia. Kandydatem koalicjantów na tron hiszpański został drugi syn Leopolda I, Karol Habsburg, który w 1704 r. został proklamowany królem Hiszpanii jako Karol III.

Oblężenie Gibraltaru (1704-1705)

Zdobycie Gibraltaru przez Anglików

Flota angielsko-holenderska miała znaczącą przewagę nad flotą francusko-hiszpańską, a dodatkowo mogły szachować Hiszpanię wykorzystując do tego porty w Portugalii. Głównodowodzącym siłami alianckimi w Hiszpanii i Portugalii został Georg von Hessen-Darmstadt, który postanowił zdobyć Gibraltar.

Na początku sierpnia flota angielsko-holenderska dotarła pod Gibraltar i wysadziła desant liczący ok. 1800 żołnierzy. W kolejnych dniach miasto było intensywnie ostrzeliwane z dział okrętowych, co skłoniło francuską załogę do rokowań, które zakończyły się wydaniem miasta. Jego gubernatorem został von Hessen-Darmstadt, który przystąpił do umacniania fortyfikacji oraz wzmocnienia załogi Gibraltaru słusznie przewidując, że Hiszpanie i Francuzi będą chcieli odbić miasto. Postanowili podjąć próbę jednoczesnej lądowo-morskiej blokady miasta. Jednakże flota francuska przegrała w bitwie pod Vélez-Málaga i wycofała się do Tulonu.

W październiku do Gibraltaru Anglicy przysłali znaczące siły mające bronić twierdzy. Jesienią hiszpańsko-francuskie wojska przystąpiły do oblężenia i ostrzału miasta. Oblegający zgromadzili 14 tys. wojsk, jednak mimo zniszczenia części murów i wielu szturmów, Anglikom udało się obronić Gibraltar. Działania były kontynuowane zimą, ale również nie przyniosły rezultatów. Broniący mogli bowiem liczyć na stały dopływ żołnierzy i zaopatrzenia drogą morską. Tutaj niepodzielna hegemonia angielsko-holenderskiej floty nie pozwalała na morską blokadę miasta. Załoga Gibraltaru stale blokowana od strony lądu szczęśliwie doczekała końca wojny.

Pokój w Utrechcie i Rastatt

Alegoria pokoju w Utrechcie

Francja faktycznie walczyła z niemalże z całą Europą Zachodnią, a więc jej pasmo porażek było tylko kwestią czasu. Francuzi ponieśli klęski w bitwach pod Blenheim (1704), Ramillies (1706) i Audenarde (1708). Gdy wydawało się, że wojna jest przesądzona, fortuna uśmiechnęła się do Francji, która zwyciężyła pod Malplaquet (1709) i Villaviciosa (1710). W 1711 kandydat koalicjantów do tronu w Madrycie po śmierci swojego brata Józefa I został wybrany cesarzem. To zaniepokoiło Anglię i Holandię, które zaczęły obawiać się wzrostu potęgi cesarstwa. Toteż konflikt ostatecznie rozwiązano na drodze dyplomatycznej.

Wojna o sukcesję hiszpańską kończyła się zawarciem dwóch traktatów pokojowych w Utrechcie (1713) i Rastatt (1714). Pierwszy z układów został zawarty między Wielką Brytanią, Holandią, Francją, Hiszpanią, Bawarią i Sabaudią. Zgodnie z jego postanowieniami Filip V zachował Hiszpanię i jej amerykańskie kolonie, ale europejskie posiadłości Hiszpanii zostały rozebrane między uczestnikami koalicji. Anglia otrzymała zdobyte Gibraltar i Minorkę, a dodatkowo otrzymała na 30 lat monopol na handel niewolnikami z Afryki do Ameryki Południowej. Kosztem Francji otrzymała również Nową Fundlandię i Nową Szkocję w Ameryce Północnej. Sabaudia przejęła Sycylię, a Holandia otrzymała prawo utrzymywania wojsk w twierdzach Niderlandów Południowych. Dodatkowo Filip V zrzekł się pretensji do tronu francuskiego, a Ludwik XIV do tronu hiszpańskiego. Wszystko po to by nie dopuścić w przyszłości do połączenia tych państw w jeden organizm.

Rok później Francja zawarła w Rastatt pokój z Austrią, w którym Karol VI uzyskiwał od Francji i Hiszpanii Sardynię, Królestwo Neapolu, Mediolan, południowe Niderlandy oraz porty w Toskanii.

Wojna angielsko-hiszpańska (1727-1729)

Mapa Gibraltaru na początku XVIII w.

Hiszpanie nie pogodzili się z utratą Gibraltaru na rzecz Anglii. Była to sól w ich oku, gdyż miasto stało się dla Anglików doskonałą bazą wypadową, która samą obecnością zmuszała Hiszpanów do utrzymywania sporych sił na południu. Mimo, że Hiszpania na skutek wojny o sukcesję hiszpańską utraciła swoje posiadłości w Europie na rzecz Austrii to w 1725 r. doszło do zbliżenia hiszpańsko-austriackiego. Karol VI obiecywał swoje poparcie dla odzyskania Gibraltaru i Minorki przez Hiszpanów, a nawet zobowiązywał się do przysłania znaczących posiłków.

W odpowiedzi Anglia rozpoczęła montowanie kolejnej koalicji, do której przystąpiły Francja, Prusy, Holandia, Szwecja i Dania. Natomiast do Hiszpanii i Austrii przystąpiła Rosja, Polska, Saksonia i Bawaria.

Oblężenie Gibraltaru (1726-1727)

Oblężenie Gibraltaru w 1727 r.

Wojna rozpoczęła się w 1726 r. od angielskiej blokady hiszpańskiego portu w panamskim Porto Bello. Nota bene ta operacja z powodu licznych chorób, które przetrzebiły angielskie załogi, zakończyła się niepowodzeniem. W odpowiedzi na angielskie poczynania w Ameryce hiszpańska armia 11 lutego 1727 r. przystąpiła do oblężenia Gibraltaru. Filip V skierował tam kilkunastotysięczne siły celem odbicia twierdzy. Miasta broniło ok. 1500 żołnierzy, ale ponownie z racji przewagi na morzu Anglicy szybko przetransportowali do Gibraltaru dodatkowo tysiące żołnierzy. To wystarczyło, by ponownie przetrwać hiszpańskie oblężenie.

Ostatecznie konflikt został rozwiązany układem w Paryżu zawartym 31 maja 1727 r., a następnie pokojem w Sewilii, w którym Hiszpania uznała angielskie panowanie w Gibraltarze.

Wielkie oblężenie Gibraltaru (1779-1783)

George Augustus Eliott

Ostatnia wielka próba odbicia Gibraltaru została podjęta przez Hiszpanów w 1779 r., którzy postanowili wykorzystać angielskie zaangażowanie w wojnie ze zbuntowanymi koloniami w Ameryce. Inaczej niż w 1726 r. Hiszpanie podjęli próbę nie tylko lądowej, ale także morskiej blokady miasta.

Oblężenie rozpoczęło się 24 czerwca 1779 r. Kierował nim Martín Álvarez de Sotomayor, który dowodził siłami liczącymi ok. 13 tys. żołnierzy. Jednocześnie flota hiszpańsko-francuska rozpoczęły morską blokadę twierdzy. Obroną Gibraltaru dowodził George Augustus Eliott. Tym razem sytuacja obrońców, z racji braku płynącego do miasta zaopatrzenia, z miesiąca na miesiąc stawała się coraz trudniejsza. Brakowało żywności, a dodatkowo obrońcy zaczęli chorować na szkorbut.

Wielkie oblężenie Gibraltaru

Prawdziwym wybawieniem była ekspedycja brytyjskiego admirała George’a Rodneya, który 8 stycznia 1780 r. rozbił hiszpańską flotyllę w bitwie koło Przylądka Świętego Wincentego. To pozwoliło mu dostarczyć zaopatrzenie i posiłku do Gibraltaru. Oblężenie trwało jednak dalej. Obrońcy otrzymywali nieregularne zaopatrzenie w zależności od sukcesów brytyjskich eskadr, którym co jakiś czas udawało się przełamać blokadę morską. Jednocześnie miasto było systematycznie ostrzeliwane przez hiszpańską artylerię. Sytuacja Anglików ulegał pogorszeniu, gdy na początku 1782 r. Hiszpanie odbili Minorkę utraconą w 1708 r. Wówczas oblegający przystąpili do podjęcia generalnego szturmu, dla którego potrzeb gromadzili olbrzymie siły.

Ostatecznie hiszpańsko-francuskiej koalicji udało się zorganizować ok. 70 tys. żołnierzy, 400 dział i 50 różnej klasy okrętów wojennych. Przygotowali także dziesięć pływających baterii dział, by ostrzeliwać za ich pośrednictwem twierdzę. Brytyjczycy zniszczyli je jednak przy pomocy ognistych kul. Jednocześnie Anglikom udawało się odpierać kolejne ataki ze strony lądu.

Gibraltar 1782. Widać płonące i eksplodujące pływające baterie Hiszpanów

Gibraltar stał się symbolem angielskiego oporu i żołnierskiego ducha, więc w Londynie tym razem postanowiono wysłać dużą flotę, którą powierzono admirałowi Richardowi Howe. Do Brytyjczyków uśmiechnęło się szczęście, gdy zła pogoda uniemożliwiła Hiszpanom wydanie im morskiej bitwy. Toteż bez podjęcia walki Howe dotarł do Gibraltaru z ogromnymi zapasami zaopatrzenia.

Oblężenie zakończyło się 7 lutego 1783 r. Mimo zgromadzenia znaczących sił i środków francusko-hiszpańskiej koalicji nie udało się zdobyć twierdzy. Eliott za swoje wybitne zasługi został uhonorowany Orderem Łaźni oraz otrzymał tytuł 1 barona Gibraltaru. Kwestia przynależności Gibraltaru została ostatecznie uregulowana w pokoju wersalskim (3 września 1783), który kończył także wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z jego postanowieniami Gibraltar został przy Wielkiej Brytanii.

Mapa Gibraltaru i jego umocnień (1799)

Znaczenie Gibraltaru dla Brytyjczyków potwierdzenie znalazło podczas wojen napoleońskich, gdy stał się kluczową bazą dla Królewskiej Marynarki Wojennej i odegrał istotną rolę w bitwie pod Trafalgarem. Podobnie Gibraltar był ważną bazą w trakcie wojny krymskiej. Znaczenie tego portu wzrosło jeszcze bardziej po otworzeniu Kanału Sueskiego, ponieważ Gibraltar leży na szlaku morskim łączącym Wielką Brytanią z Morzem Czerwonym i dalej z Indiami.

W 1967 i 2002 r. w Gibraltarze odbyły się referenda w sprawie przynależności tego terytorium. Dwukrotnie mieszkańcy Gibraltaru opowiedzieli się za pozostaniem brytyjską enklawą. Obecnie zamieszkuje w nim na stałe ok. 35 tys. osób. Enklawa dochody czerpie głównie z turystyki oraz z usług, jest bowiem ze względu na niskie podatki siedzibą wielu firm hazardowych.

Bibliografia:

1. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
2. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII, Warszawa 2012.
3. E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1984.
4. M. Tunon de Lara, J. Valdeon Baruque, A. Dominguez Ortiz, Historia Hiszpanii, Kraków 2012.

Więcej o historii Hiszpanii przeczytasz klikając na poniższą grafikę: