Historia Tajwanu i chińskiego sporu o wyspę

Tajwan to wyspa u wschodnich wybrzeży Chin, która stanowi obiekt sporu pomiędzy Chińską Republiką Ludową a Republiką Chińską. Wcześniej władztwo na Tajwanie sprawowali Holendrzy, po nich na ponad 200 lat Tajwan stał się częścią Cesarstwa Chin, by następnie przez 55 lat znajdować się w japońskich rękach. Po II wojnie światowej, na skutek chińskiej wojny domowej, kontynentalne Chiny znalazły się pod rządami chińskich komunistów, a Tajwan chińskich nacjonalistów.

Położenie geograficzne Tajwanu

Mapa przedstawiające wyspę Tajwan, która leży u wschodniego wybrzeża Chin. Na mapie widoczne także wyspy Peskadory leżące na Cieśninie Tajwańskiej oddzielającej Tajwan od kontynentalnych Chin

Tajwan to wyspa na Oceanie Spokojnym, która znajduje się u wschodnich wybrzeży Chin, od których oddzielona jest Cieśniną Tajwańską. W najwęższym miejscu Tajwan od kontynentalnych Chin dzieli ok. 130 km. W południowej części cieśniny znajduje się archipelag Peskadory, liczący ok. 90 wysepek.

Od północnego-wschodu Tajwan oblewają wody Morza Wschodniochińskiego, na którym znajdują się wyspy japońskie. Pierwsza z nich już w odległości ok. 110 km od Tajwanu.

Wyspa Tajwan ma powierzchnię 35 801 km². (czyli jest większa od Belgii, ale mniejsza od Holandii). W najdłuższym miejscu wyspa liczy ok. 377 km, a szerokość w najszerszym miejscu wynosi ok. 142 km. Najwyższym szczytem Tajwanu jest góra Yu Shan („Jadeitowa Góra”) osiągająca wysokość 3952 m n.p.m. Na wyspie mieszka ok. 23 mln. osób. Historyczne wyspa znana była jako Formoza („Piękna wyspa”). Tak określali ją portugalscy żeglarze.

Terytorium wyspy stanowi spór pomiędzy Republiką Chińską (RCh, zwaną także Tajwanem), a Chińską Republiką Ludową (ChRL), która uważa go za swoją 23. autonomiczną prowincję. Z tej racji w Ogólnochińskim Zgromadzeniu Przedstawicieli Ludowych zasiadają także przedstawiciele Tajwanu, wybierani przez elektorów pochodzenia tajwańskiego. Zarówno RCh jak i ChRL uważają się za podmioty reprezentujące „całe i jedyne” Chiny.

Europejska historia Tajwanu. Holendrzy na Formozie

Holenderski fort Zeelandia na Tajwanie

Europejska obecność na Tajwanie związana jest z Holendrami i jest wypadkową ich niepowodzenia na Peskadorach. Tam bowiem w 1603 r. założyli bazę dla swojej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Jednakże w 1624 r. zostali zaatakowani przez chińskie wojska, co spowodowało, że musieli opuścić Peskadory. W zamian otrzymali zgodę na osiedlanie się na Tajwanie.

Jeszcze tego samego roku Holendrzy rozpoczęli trwającą dziesięć lat budowę fortu na zachodnim wybrzeżu Tajwanu, który nazwali Zeelandia (taką nazwę nosiła jedna z holenderskich prowincji). Drugim holenderskim fortem na wyspie stała się Providentia. Wkrótce Tajwan stał się jednym z najważniejszych miejsc tranzytowych Azji Wschodniej, a Fort Zeelandia międzynarodowym centrum biznesowym. Dodatkowo wraz z napływem Holendrów na wyspie rozwinęło się rolnictwo, w tym rolnictwo europejskich roślin. Stąd groch jest nazywany do dziś na Tajwanie „holenderską fasolą”.

Na Tajwanie osiedlili się także Hiszpanie, którzy w jego północnej części wybudowali dwa forty, czyli San Salvador i San Domingo. Holendrzy niezadowoleni z konkurencji do 1642 r. wyparli Hiszpanów z wyspy.

Zwiększenie ucisku rdzennej ludności Tajwanu oraz chińskich emigrantów doprowadziło do powstań na wyspie. W trakcie jednego z nich, w 1652 r., buntownikom udało się zająć Provintię, ale wkrótce fort został odbity przez holenderskie posiłki. Status quo tym samym został zachowany.

Królestwo Dongning

Koxinga

Holenderskie władztwo nadwątlone lokalnymi powstaniami ostatecznie załamało się pod wielką inwazją przywódcy antymandżurskiej opozycji Zheng Chenggonga, znanego także jako Koxinga. Był on dowódcą, który po zajęciu Chin przez Mandżurów (dynastia Qing)  pozostał wierny Mingom (dynastia Ming). Mimo, że jego rodzice przeszli na stronę nowych władców Chin, a on samym otrzymywał liczne intratne propozycje zmiany strony, do końca trwał przy Mingach. W 1659 r. bezskutecznie oblegał ze swoimi wojskami nawet stolicę cesarstwa Mingów, czyli Nankin. Było to jednak apogeum jego sukcesów w walce z Mandżurami. Już w 1661 r. uznając, że nie ma już szans prowadzić skutecznego oporu, dokonał inwazji na Tajwan wraz z całością swojej armii. Holendrzy siłom liczącym ok. 25 tys. wojowników nie byli w stanie przeciwdziałać.

W ten sposób na Tajwanie powstało Królestwo Dongning, które stało się miejscem emigracji przeciwników Mandżurów z całych Chin. Królestwo kontrolowało poza Tajwanem także Peskadory, wyspy Kinmen oraz miasto Xiamen leżące w kontynentalnej części Chin, nad Cieśniną Tajwańską,

Tajwan częścią Cesarstwa Chińskiego

Cesarz Kangxi

Problem związany z opozycją na Tajwanie postanowił rozwiązać cesarz Kangxi. W 1681 r. wyprawił na wyspę potężną armię pod dowództwem admirała Shi Langa. Jego potężne siły najpierw zdobyły po kilkudniowych walkach Peskadory, a następnie już bez większego oporu zajęły Tajwan. Po rozgromieniu opozycji za namową Langa Kangxi zdecydował się zachować wyspę i przyłączyć ją do Cesarstwa. Tak też się stało. W efekcie Tajwan do 1894 r. pozostawał częścią Cesarstwa Chin, a więc przeszło 210 lat.

Pokonanie militarne opozycji nie uspokoiło sytuacji na wyspie. Przez okres chińskiego panowania dochodziło do licznych powstań. Dodatkowo na wyspie skonfliktowani byli chińscy osadnicy z różnych prowincji oraz lokalne grupy etnicznej ludności.

W 1841 r. Anglicy próbowali zająć Tajwan, ale ponieśli klęskę. Dopiero po II wojnie opiumowej mocarstwa zachodnie wymusiły m.in. otwarcie na handel portów w Tajwanie (do tego okresu Chiny prowadziły politykę izolacjonizmu). W 1868 r. Anglicy zagwarantowali sobie także prawo swobodnego przemieszczenia się po wyspie.

Za początek japońskiego zainteresowania Tajwanem można nazwać incydent z 1874 r., gdy Japonia wysłała na wyspę ekspedycję do ukarania aborygenów, którzy zamordowali japońskich rozbitków.  Efektem wyprawy było opanowanie Tajwanu przez siły japońskie. Jeszcze w tym samym roku w Pekinie zawarto traktat, na mocy którego w zamian za wycofanie się Japończyków z wyspy Chiny zobowiązały się do zapłaty znacznego odszkodowania.

Wojna francusko-chińska o Wietnam uświadomiła Chinom, że Tajwan ma duże znaczenie geopolityczne i jest bramą do Chin. Nota bene Francuzi w trakcie tej wojny próbowali bez sukcesu zająć Tajwan, którego obroną dowodził Liu Mingchuan. Po wojnie Liu został gubernatorem prowincji na Tajwanie i przystąpił do jej modernizacji.

Jedną z jego pierwszych decyzji było przeniesienie stolicy prowincji z Tainan do nowego miasta Taizhong, ale jego budowa przerosła fundatora, toteż tymczasowa stolica w Tajpej stała się podczas rządów następcy Liu formalnie stolicą prowincji. W tym okresie na wyspie powstały pierwsze linie kolejowe oraz uruchomiono kopalnię węgla.

Tajwan japońską prowincją

Mapa przedstawiająca Tajwan pod japońskim panowaniem

W 1894 r. wybuchła chińsko-japońska wojna o Koreę. Zakończyła się szybkim zwycięstwem Japonii. Jej armia najpierw opanowała Koreę, a następnie ruszyła na północ, zdobywając terytoria chińskie. Wówczas rząd Qing poprosił o pokój. Wojnę kończył zawarty 17 kwietnia 1895 r. traktat Shimonoseki. Zgodnie z nim Chiny traciły na rzecz Japonii półwysep Liaodong, Tajwan i Peskadory. Dodatkowo Japonia otrzymywała ogromne odszkodowanie w wysokości 200 mln taeli srebra. Chińczycy na Tajwanie mieli do wyboru: albo w ciągu dwóch lat sprzedać nieruchomość i wyjechać z wyspy, albo zostać i po dwóch latach stać się obywatelami Japonii.

Mieszkańcy Tajwanu postawieni przed faktem dokonanym postanowili oprzeć się japońskiej władzy tworząc na wyspie Demokratyczną Republikę Tajwanu. Nie została ona uznana przez żadne państwo, niemniej była pierwszą próbą stworzenia niezależnego państwa na wyspie.

Prezydentem nowej republiki został dotychczasowy gubernator wyspy, Tang Jingsong. Pod koniec maja na Tajwanie wylądowali Japończycy, którzy szybko rozbili armię Republiki. Już 6 czerwca na wieść o klęsce swoich oddziałów prezydent Tang wyjechał do kontynentalnych Chin wraz ze skarbem i większością urzędników. Po wyjeździe prezydenta opór lokalnej ludności nie ustał i zmusił Japonię do przysłania na wyspę dodatkowych posiłków. Ostatecznie w listopadzie zostały rozbite ostatnie oddziały Republiki.

Powstańcy aresztowani przez japońskich żołnierzy

W ten sposób rozpoczął się okres 50 lat japońskich rządów na Tajwanie. W tym czasie wyspą rządziło 19 japońskich gubernatorów. Tajwan stał się jedną z prowincji Japonii, na której modernizację Tokio zaczęło łożyć ogromne środki. Jako, że z ok. 3 mln mieszkańców wyspy ok. 2,5 mln stanowili Chińczycy z Tajwanu, to co jakiś czas dochodziło do antyjapońskich powstań. Ostatni z nich związany z incydentem Tapani wybuchł w lipcu 1915 r., gdy Yu Qingfang wezwał w świątyni Xilai’an  Chińczyków do buntu przy jednoczesnym ogłoszeniu Królestwa Wdzięczności Wielkim Mingom. Japończycy jednak w ciągu kilku miesięcy opanowali sytuację i uwięzili prawie 2 tys. buntowników. Prawie połowa z nich została skazana na karę śmierci, ale ze względu na intronizację japońskiego cesarza Yoshihito większość z nich objęła amnestia.

Po zakończeniu I wojny światowej Japonia położyła większy nacisk na japonizację Tajwanu. Stąd znikały chińskojęzyczne gazety, zamykano chińskie świątynie, a Chińczyków zachęcano do zmiany imion na japońskie. Podczas II wojny światowej Japonia z racji położenia Tajwanu zaczęła wykorzystywać wyspę jako bazę dla swoich wojsk. Stąd rozbudowano porty, powstały lotniska, położono wiele nowych linii kolejowych. Chińczyków z Tajwanu rekrutowano także do japońskiej armii.

Republika Chińska

Czang Kaj-szek

Kapitulacja Japonii z 2 września 1945 r. kończyła II wojnę światową, ale i kończyła okres japońskiego panowania na Tajwanie. Na konferencji w Kairze w dniach 22-26 listopada Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Chiny uzgodniły, że po zakończeniu wojny Mandżuria, Peskadory i Tajwan wrócą do Chin.

Jednakże otwartym pozostawało pytanie do jakich Chin powrócił Tajwan? Od 1927 r. w Chinach trwała wojna domowa między komunistami i wspieranymi przez Stany Zjednoczone nacjonalistami z Kuomintangu („Narodowa Partia Chin”). Po zakończeniu wojny ze względu na fatalne prowadzenie walki i defraudację amerykańskiej pomocy, nacjonaliści systematycznie zaczęli odnosić porażki i tracić społeczne poparcie. Pod koniec stycznia 1949 r. Mao wkroczył do Pekinu. Następnie padały kolejno Kanton, Chongqing i jako ostatnie Chengdu. Wówczas przywódca Kuomintangu Czang Kaj-szek wraz z ok. dwoma milionami nacjonalistów wycofał się na Tajwan.

Mao Zedong

Przywódca komunistów Mao Zedong 1 października 1949 r. proklamował Chińską Republikę Ludową. Natomiast Czang w grudniu ogłosił powstanie Republiki Chińskiej z tymczasową stolicą w Tajpej na Tajwanie. Poza wyspą w skład Republiki Chińskiej wchodziły także archipelagi Zhoushan, Dachen, Peskadory, Kinmen i Mazu. Oznaczało to, że powstały dwa ośrodki władzy. Jeden w kontynentalnych Chinach, a drugi na Tajwanie.

Czang Kaj-szek prezydentem Republiki Chińskiej

Totalnie zawiedzione nieudolnością Czanga Stany Zjednoczone wycofały poparcie dla Kuomintangu. Zatem tylko kwestią czasu pozostawała interwencja komunistycznych Chin na Tajwan. Tak może by się stało, gdyby nie wojna w Korei. Na jej skutek prezydent USA Harry Truman ogłosił neutralizację Cieśniny Tajwańskiej i wysłał tam VII Flotę, by nie dopuściła ani do ataku komunistów na Tajwan, ani do działań nacjonalistów wymierzonych w ChRL. Toteż ChRL zarzuciły USA okupację chińskiego terytorium.

Od 1 marca 1950 r. Czang został formalnie prezydentem Republiki Chińskiej. Na wyspie ogłoszono stan wyjątkowy, który trwał do 1987 r. Dzięki amerykańskiej pomocy gospodarka Republiki Chińskiej szybko rosła. Pomagała także ekonomiczna spuścizna Japończyków, którzy dla celów militarnych znacząco zmodernizowali infrastrukturę wyspy. W efekcie w drugiej połowie XX w. szybka industrializacja i wzrost gospodarczy na Tajwanie doprowadził do tzw. tajwańskiego cudu gospodarczego. Obok Singapuru, Korei Południowej i Hongkongu Tajwan jest tzw. azjatyckim tygrysem (popularna nazwa dla tych czterech państw ze względu na szybki wzrost ich PKB).

Pierwszy kryzys w Cieśninie Tajwańskiej (1955)

Od lewej w pierwszym rzędzie: Dwight Eisenhower, Song Meiling, Czang Kaj-szek

Zarówno Republika Chińska jak i ChRL uważały się za legalnych przedstawicieli „całych” Chin. Mimo, że większość Chin znalazło się pod kontrolą komunistów to do 1971 r. Chiny w ONZ reprezentowała Republika Chińska. ZSRR i państwa komunistycznego bloku nie uznawały Republiki Chińskiej. W 1971 r. Stany Zjednoczone chcąc poprawić stosunki z ChRL poparły zastąpienie Republiki Chińskiej Chińską Republiką Ludową w ONZ i wszelkich jej organach. Toteż spór między RCh i ChRL zwłaszcza w latach 50-tych XX w. był bardzo napięty.

Stany Zjednoczone zdając sobie sprawę ze znaczenia Tajwanu zawarły z rządem RCh w styczniu 1951 r. Chińsko-Amerykańskie Porozumienie o Wzajemnej Obronie i Pomocy, a w 1954 r. Chińsko-Amerykański Traktat o Wzajemnej Obronie. Drugi z tych traktatów zobowiązywał Stany Zjednoczone do obrony RCh. Ten dokument nie uwzględniał jednak wysp Dachen, co wykorzystały Chiny dokonując na nie desantu w styczniu 1955 r. W odpowiedzi amerykański Kongres upoważnił prezydenta Dwighta Eisenhowera do użycia sił zbrojnych do obrony Tajwanu. Ostatecznie nie doszło do otwartej konfrontacji, ale wyspy Dachen pozostały przy ChRL.

Drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej (1958)

Amerykański lotniskowiec USS Lexington (na górze) ze statkiem zaopatrzeniowym i USS Marshall (na dole) u wybrzeży Tajwanu podczas kryzysu

ChRL po udanej operacji w 1955 r. spróbowały w 1958 r. przejąć kontrolę nad kolejnym fragmentem terytorium kontrolowanego przez RCh. Stąd 23 sierpnia Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza rozpoczęła ostrzał wysp Kinmen i Mazu. Stany Zjednoczone odpowiedziały wysłaniem floty do Cieśniny Tajwańskiej. To jednak nie powstrzymało ChRL do kontynuowania ostrzału, który groził otwartym konfliktem ze Stanami Zjednoczonymi, a w dalszej perspektywie także z ZSRR, o ile stanęłoby u boku ChRL.

Jednakże przywódca ZSRR Nikita Chruszczow, ku zawiedzeniu Mao ogłosił, że ich pomoc ogranicza się wyłącznie do ewentualnego ataku RCh na kontynentalne Chiny, a nie do pomocy w inwazji na Tajwan.  Stany Zjednoczone dążące do deeskalacji konfliktu zadeklarowały, że zobowiązują się do obrony Tajwanu, ale nie do ew. pomocy w inwazji na ChRL. Ostatecznie konflikt zakończył się do powrotu do statusu quo. Kinmen i Mazu pozostały pod kontrolą RCh.

Trzeci kryzys w Cieśninie Tajwańskiej (1995-1996)

USS Independence i Nimitz w 1997 r.

Trzeci kryzys w Cieśninie Tajwańskiej powstał podczas kampanii do pierwszych w historii Tajwanu bezpośrednich wyborów prezydenckich. Faworytem wyścigu i jego późniejszym zwycięzcą został Lee Teng-hui, który podczas kampanii głosił tezy o niezależności RCh, co oznaczało zerwanie z polityką jednych Chin. Retoryka Lee była oparta na chińskim zagrożeniu Tajwanu. W odpowiedzi Chiny rzeczywiście odpowiedziały wystrzeleniem pocisków na obszary morskie, sąsiadujące bezpośrednio z wyspą.

Rząd USA odpowiedział organizując największy pokaz amerykańskiej potęgi morskiej w Azji od czasu zakończenia wojny w Wietnamie. Prezydent Bill Clinton zdecydował się na wysłanie VII i III Floty wraz z dwoma lotniskowcami (USS Independence oraz USS Nimitz CVN-68).  Ostatecznie kryzys zakończył się bez dalszej eskalacji.

Republika Chińska współcześnie

Wieżowiec Taipei 101 to jeden z symboli współczesnego Tajwanu / fot. Heeheemalu, CC-BY-SA 4.0

Obecnie Republika Chińska jest uznawana wyłącznie przez 14 państw. Są nimi: Belize, Eswatini, Gwatemala, Haiti, Honduras, Nauru, Palau, Paragwaj, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Tuvalu, Watykan oraz Wyspy Marshalla. Pozostałe państwa oficjalnie nie uznają RCh, przede wszystkim, by nie zaogniać stosunków z ChRL, która stanowczo sprzeciwia się podmiotowości międzynarodowej Tajwanu uznając, że jest to nadal prowincja ChRL. Zarówno RCh, jak i ChRL prowadzą politykę jednych Chin. Jest to zasada polityki zagranicznej, która dopuszcza istnienie tylko jednego państwa chińskiego, w którego skład wchodzi poza kontynentalnymi Chinami także Hongkong, Makau i Tajwan.

Stąd dla prowadzenia relacji dyplomatycznych i wymiany handlowej państwa nieuznające oficjalnie RCh zawierają umowy kulturalne lub handlowe, ale nie mające przynajmniej oficjalnie charakteru stosunków dyplomatycznych z RCh. Ponadto ich stroną nie jest Tajwan ale jego stolica, czyli Tajpej.

Pierwszym wyjątkiem w Unii Europejskiej będzie Litwa, która w 2022 r. wyraziła zgodę na otwarcie w Wilnie przedstawicielstwa Tajwanu, de facto będącego placówką dyplomatyczną RCh. Wywołało to kryzys w relacjach Litwy z ChRL, które w odpowiedzi na decyzję władz z Wilna obniżyły swoje relacje dyplomatyczne z Litwą do poziomu charge d’affaires, wcześniej odwołując swojego ambasadora.

Bibliografia:

1. J. K. Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, Gdańsk 1996.
2. K. Gawlikoski, Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku. Studia i szkice, t. 1 i 2, Warszawa 2001.
3. J. Polit, Chiny, Warszawa 2004
4. J. Polit, Chiny 1946-1949, Warszawa 2010.
5. R. Sławiński, Historia Chin i Tajwanu, Warszawa 2002.