Wybory i system wyborczy w Polsce szlacheckiej. Jak można było zostać posłem na sejm w XVII w.?

System wyborczy do sejmu w Polsce szlacheckiej był skomplikowany i niejednorodny. Proces wyborczy odbywał się poprzez sejmiki, które miały różne zasady obrad i wyłaniania swoich posłów. Zatem kto i w jaki sposób mógł zostać posłem do polskiego sejmu w XVII w.?

Sejmik, czyli okręg wyborczy

Kościół w Środzie i sejmik z dawnych czasów

Organizując wybory należy przede wszystkim wyznaczyć okręgi wyborcze, w których nastąpi wybór przedstawicieli. Nie inaczej było w Polsce doby demokracji szlacheckiej. Rolę takiego okręgu pełnił sejmik przedsejmowy obejmujący teren danej ziemi (województwa), czyli zjazd szlachty mającej wybrać lokalnych przedstawicieli na Sejm. Różnica polegała jednak na tym, że nie każdy dorosły mieszkaniec danego okręgu mógł brać udział w wyborach. W dawnej Polsce mogli wybierać i kandydować wyłącznie przedstawiciele szlachty płci męskiej.

To jakie sejmiki i gdzie wybierały posłów z danej ziemii związane było z prawem zwyczajowym, które król tylko potwierdzał. W jednych ziemiach ta tradycja szybko utrwaliła się i ograniczyła tylko do jednego miejsca, w innych ten proces trwał przez dziesięciolecia. W połowie XVII w. w Rzeczpospolitej było 70 sejmików, w tym 45 w Koronie (Polsce), 24 w Wielkim Księstwie Litewskim oraz 1 w Inflantach. Współcześnie im więcej wyborców w danym okręgu tym wybierają oni więcej posłów. W Polsce szlacheckiej co do zasady sejmiki wybierały dwóch przedstawicieli, a tylko niektóre miały prawo do wyboru sześciu. Istotniejsze dla ówczesnych członków izby poselskiej była nie tyle liczebność przedstawicieli, ale to, by każda ziemia wchodząca w skład państwa miała swoich reprezentantów.

Rzeczpospolita w 1618 r.

Przykładowo sejmik województwa krakowskiego był zwoływany w Proszowicach, a sejmik Ziemi Łęczyckiej w Łęczycy. Natomiast w województwie sandomierskim szlachta początkowo organizowała sejmiki w Sandomierzu, Skrzynnie i Opatowie, by ostatecznie odbywać je w Opatowie. Z kolei sejmik Ziemi Dobrzyńskiej odbywał się w Dobrzyniu, Lipnie i Rypinie, aż spotykano się wyłącznie w Lipnie. Zdarzały się także wspólne sejmiki dla dwóch województw. Tak sejmikowały poznańskie i kaliskie. Najpierw w Kaliszu, Krobi, Kole, Pyzdrach, Poniecu i Środzie. Ostatecznie jednak sejmiki organizowano w Środzie. Podobnie wspólne sejmiki w Radziejowie odbywała szlachta województwa inowrocławskiego oraz brzeskokujawskiego. Zmiana tradycyjnej lokalizacji była możliwa tylko w przypadku epidemii, klęsk żywiołowych lub wojny.

Mimo, że sejmiki odbywały się często i w tych samych miejscach, to co do zasady w żadnym z nich nie powstały specjalne budowle, które pełniłyby rolę stałego obiektu dla szlachty. Toteż ta spotykała się w zależności od prowincji w świątyniach, ratuszach, zamkach, czy podmiejskich polach.

Zwołanie sejmiku przedsejmowego

Uniwersał króla Stanisława Augusta Poniatowskiego zwołujący Sejm do Warszawy na 6 listopada 1788 roku i wyznaczający termin sejmików przedsejmowych na 18 sierpnia 1788 r.

Prawo do zwołania sejmu miał król. Tylko w okresie między śmiercią jednego władcy, a wyborem drugiego prawo to przysługiwało prymasowi Polski. Zatem tylko wola tych dwóch osób w państwie mogła uruchomić kalendarz wyborczy. Poinformowaniem szlachty o zwołanym sejmie zajmowała się królewska kancelaria, a osobiście odpowiadał za to kanclerz koronny.

Uniwersały informujące o sejmie wysyłane były z kancelarii w okresie czterech-sześciu tygodni przed zebraniem się szlachty na danym sejmiku. W efekcie wyborcy byli zawiadamiani o zwołaniu sejmiku na dwa-trzy tygodnie przed jego terminem. Kampania informująca o sejmiku była bardzo szeroka i intensywna. Uniwersały otrzymywali duchowni i urzędnicy królewscy, którzy te informacje przekazywali dalej. Zawiadomienia były odczytywane na kościelnych ambonach podczas mszy, a także przybijanie w miejscach zwyczajowo do tego przeznaczonych. Kalendarz był tak ustawiony, by sejmik odbył się również cztery-sześć tygodni przed sejmem, by zapewnić czas obranym posłom na dotarcie na obrady.

Kto mógł wybierać i być wybieranym na sejmiku?

Polski szlachcic w kontuszu i żupanie z rogatywką w ręku na XVIII wiecznym rysunku Jana Norblina.

Bierne (prawo kandydowania) i czynne (prawo głosowania) prawo wyborcze przysługiwało wyłącznie szlachcie. Znacznie szerszy był zakres osób mogących wziąć udział w obradach sejmiku. Tutaj zapraszano duchownych, urzędników, wójtów, burmistrzów, profesorów uczelni wyższych itp.

W kwestii możliwości korzystania z czynnego prawa wyborczego to co do zasady posiadali je szlachcice osiadli na terenie okręgu sejmiku, a w przypadku biernego prawa wyborczego tylko Ci, którzy w danym okręgu posiadali posesje. Wykluczeni z sejmików byli szlachcice objęci karą infamii, banicji lub mający wyrok sądowy lub trwające przeciwko sobie postępowanie sądowe. Od lat 30-tych XVIII w. posłem mógł być tylko katolik.

Natomiast jeśli chodzi o wiek uprawniający do korzystania z praw wyborczych to wynosił on 18 lat, ale wyjątkowo zdarzali się także młodsi kandydaci zwłaszcza jeśli mieli za sobą mocną protekcję. Ograniczeniem co do wyboru nie był stan majątkowy danego szlachcica. Niemniej z racji tego, że posłowanie wiązało się z kosztami, to najczęściej kandydatami i posłami byli przedstawiciele średniozamożnej lub bogatej szlachty.

Pięciu szlachciców polskich zajętych rozmową

Wielokrotnie posłowanie nie było zakazane, ale niektóre ziemie wprowadzały ograniczenia w tym zakresie. Polegały, czy to na ograniczeniu liczby kadencji, czy możliwości wyboru na sejm raz na określoną liczbę lat.

Jeśli chodzi o frekwencję podczas sejmików to nie była ona wysoka. W sejmikach brało udział od kilkudziesięciu do kilkuset szlachciców w zależności od liczebności szlachty w danym okręgu. O ile szlachta bardzo dbała o swoje prawa wyborcze, to nie korzystała z nich powszechnie. To uległo z czasem zmianie, gdy do głosu zaczęły dochodzić stronnictwa magnackie, które mobilizowały szlachtę na swoich usługach do uczestniczenia w sejmikach. Jednakże szacunkowo w XVII w. uczestniczyło w nich ledwie ok. 6% spośród uprawnionych.

Porządek obrad sejmiku

Hetman Jerzy Sebastian Lubomirski. W latach 1640–1646 i 1648 był marszałkiem sejmiku proszowickiego

Na sejmiku przedsejmowym oprócz wybrania posłów na sejm przygotowywano dla nich instrukcję, która nakazywała im podejmowanie konkretnych działań w trakcie sejmu albo wyznaczała sposób głosowania w danej kategorii spraw.

Po przybyciu szlachty na sejmik dokonywano wyboru marszałka, który prowadził następnie obrady, pilnował ich porządku i dbał o potwierdzenie podjętych na sejmiku uchwał. Następnie występował legat królewski z pismem od króla zwanym legacją. W nim król wyjaśniał powody zwołania sejmu. Po czym marszałek przedstawiał kandydatów na posłów.

Następnie odczytywano listy adresowane do sejmiku i wysłuchiwano przedstawicieli innych stanów, a także instytucji publicznych. Po tej części debatowali już obecni szlachcice. Po czym dokonywano wyboru posłów, a następnie sporządzano dla nich instrukcję.

Całość obrad najczęściej zamykała się w ciągu jednego dnia, ale w razie potrzeby przedłużano je o kolejne dni.

Procedura wyborcza i sposób głosowania

Szlachta w latach 1633-1668. Jedenaście stojących postaci: siedmiu mężczyzn, trzy kobiety i chłopiec

Po spełnieniu warunków brzegowych, umożliwiających wybór na posła, należało swoją kandydaturę zgłosić. Można to było zrobić osobiście lub poprzez poparcie innych szlachciców. W zależności od sejmiku mogło być więcej kandydatów niż miejsc w sejmie, ale zdarzały się także sytuacje, gdy wręcz na siłę szukano kogokolwiek chętnego do wyjazdu na sejm. Bardzo często kandydatury uzgadniano już przed sejmikiem. Przy zgodzie szlachty danej ziemi oficjalny wybór stawał się tylko formalnością.

Zgłoszenia kandydatów na posłów przedstawiał publicznie marszałek sejmiku. Następnie debatowano nad kandydatami. Sposób głosowania był bardzo zróżnicowany oraz ewoluował w okresie Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Każdy sejmik mógł przyjąć własny sposób wyboru posłów.

Zdarzało się, że wybór był dokonany przez aklamację, gdy wszyscy posłowie byli zgodni, co do kandydata. Taka sytuacja jednak stosunkowo rzadko miała miejsce. Częściej wyboru dokonywano po debacie i licznych perswazjach, szukając osób mogących znaleźć powszechną akceptację. Wszak istota powszechnej zgody w uchwalaniu prawodawstwa szlacheckiego była bardzo ważna. W skrajnych sytuacjach, gdy na sejmiku zarysowały się dwa silne obozy, kompromisowo wybierano po jednym przedstawicielu z każdego z nich.

Za zgodę uważano także sytuację, gdy mniejszość na sejmiku nie protestowała przed wyborem większości. Ostatecznie za zgodny wybór uważano sytuację, gdy protesty mniejszości były ignorowane. Z czasem jednak wybory na sejmikach poselskich odbywały się w trybie głosowania większościowego. Za prekursora takiego głosowania można uznać sejmik w Proszowicach. Za nim już w pierwszej połowie XVII w. w taki sposób wybierano posłów w kolejnych sejmikach ziemskich.

Zapis głosowania (tzw. kreskowanie) na posłów na sejmiku przedsejmowym w Proszowicach 5 grudnia 1689 roku. Głosowanie miało charakter jawny, z 10 kandydatów wybrano 6

Głosowanie było jawne. Po kolei każdy z obecnych szlachciców podchodził do marszałka i wymawiał nazwisko swojego kandydata. Po czym marszałek przy jego nazwisku kreślił kreskę. Pierwszeństwo w głosowaniu mieli uczestniczący w głosowaniu senatorowie i urzędnicy królewscy, co de facto mogło czynić niemałą sugestię dla pozostałych. Po zakończonym głosowaniu marszałek zliczał kreski przy kandydatach. Stąd taka forma głosowania zwyczajowo była nazywana „kreskowaniem”.

Po ogłoszeniu wybranych posłów ich nazwiska umieszczano w instrukcji sejmikowej oraz w uchwale sejmiku, które następnie umieszczano w księdze grodzkiej.

Instrukcja poselska

Co do zasady mandat posła nie był mandatem wolnym. Wiązała go instrukcja, w której mogły znaleźć się ogólne lub konkretne wytyczne.

Mogła się w niej znaleźć chociażby zgoda lub nie na podatek o takiej lub innej wysokości. Mogła także znaleźć się instrukcja, wedle której poseł mógł poprzeć daną ustawę pod warunkiem spełnienia określonego warunku przez króla. W kwestiach nieporuszonych w instrukcji poseł działał wedle własnego uznania.

Złamanie instrukcji nie miało wpływu na ważność uchwalonego prawa, ale mogło lokalnie okryć takiego posła hańbą. Początkowo posłowie z danej ziemi mieli obowiązek wspólnego i zgodnego głosowania, z czasem każdy z nich mógł głosować niezależnie od innych.

Dieta poselska

Szlachta sejmująca w XVI w.

Wybór na posła traktowano jako zaszczyt i nie przysługiwało za to żadne wynagrodzenie. Poseł otrzymywał wyłącznie strawne, czyli dietę poselską. Jednakże zdarzało się, że nie wszyscy posłowie otrzymywali dietę. Zwłaszcza w okresie, gdy obowiązek wypłaty diety ze skarbu królewskiego przeszedł na skarby wojewódzkie. Wówczas nierzadko brakowało pieniędzy na wypłatę diety. Dobrowolnie rezygnowali z niej posłowie wywodzący się rodzin magnackich, gdyż było to źle odbieranie.

Sejmy polsko-litewskie odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Toruniu, Radomiu, Bydgoszczy, Lublinie i Warszawie, od zawarcia unii lubelskiej w Warszawie, a co trzecia sesja w Grodnie. Toteż posłowanie w wielu przypadkach wiązało się z daleką wyprawą na sejm, a następnie z kosztami wielodniowego pobytu z dala od swojej ziemi. To w naturalny sposób ograniczało zapędy poselskie najbiedniejszej szlachty.

Ilu członków liczyła izba poselska w Polsce szlacheckiej?

Sejm polski za czasów Zygmunta III Wazy, rycina Giacomo Lauro, początek XVII w

Izbę poselską stanowili posłowie wybrani na wszystkich sejmikach ziemskich. Ich łączna liczba była różna, a wraz z rozwojem terytorialnym Rzeczpospolitej rosła. Na początku XVI w. posłów było ledwie 45, ale już w połowie tego wieku ich liczba wynosiła 75, by pod jego koniec wynosić 95. W połowie XVII w. posłów było już 178. Dodatkowo na przełomie XVII w. i XVIII w. prawo reprezentacji w izbie poselskiej miało 5 miast: Kraków, Lublin, Lwów, Kamieniec Podolski i Wilno.

O ile co do zasady wszyscy posłowie i ziemie były równe na sejmie to tradycyjnie posłowie z tzw. województw „górnych”, czyli z poznańskiego, kaliskiego, krakowskiego, sandomierskiego i wileńskiego mieli najmocniejszą pozycję podczas obrad i z ich głosem liczono się najbardziej.

Bibliografia:

1. U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
3. Z. Ilski, System wyborczy do Izby Poselskiej parlamentu Polski przedrozbiorowej, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Wrocław 2022.
4. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.
5. J. Michalski, Historia sejmu polskiego. T. 1. Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984.