Jak umierali lub tracili władzę władcy Rosji? Zamachy, spiski, egzekucje i zabójstwa

Władanie Rosją to profesja podwyższonego ryzyka. Mało jest bowiem państw, których władcy w historii tak często umierali lub tracili władzę na skutek zamachów, spisków pałacowych, czy abdykacji, jak czynili to rosyjscy monarchowie i przywódcy.

Wasyl III spadł z konia

Wasyl III

Jednym z pierwszych władców Księstwa Moskiewskiego, a późniejszej Rosji, który zmarł w nieszczęśliwych okolicznościach był wielki książę moskiewski Wasyl III. Był władcą, który odebrał Litwie Smoleńsk. Odzyskał go dopiero po 97 latach Zygmunt III Waza. Niemniej ten bez wątpienia skuteczny władca moskiewski miał słabość, która finalnie go zabiła. Były nią polowania. Podczas jednego z nich spadł z konia i zranił nogę. Wkrótce podzielił los Kazimierza Wielkiego, który w podobnych okolicznościach zakończył żywot. W przeciwieństwie do polskiego króla miał jednak dwóch prawowitych synów. Starszego z nich jeszcze przed śmiercią zdążył namaścić na następcę zmuszając możnowładców do złożenia przysięgi na wierność synowi. Był nim Iwan IV Groźny, który kontynuował politykę ojca wojując z Litwą i Polską. Ten jednak zmarł w naturalny sposób, ale w ciekawych okolicznościach. Bowiem dostał udaru mózgu w trakcie gry w szachy.

Pokonany przez Żółkiewskiego. Hołd Wasyla Szujskiego

Carowie Szujscy na sejmie warszawskim składają hołd Zygmuntowi III

Po śmierci Fiodora, syna Iwana Groźnego, w Rosji rozpoczęła się tzw. wielka smuta, czyli okres zamętu, klęsk i wojen. To także okres, w którym Polska odnosiła największe triumfy nad Rosją. Jednym z negatywnych dla Rosjan bohaterów tego okresu jest Wasyl Szujski. Doszedł do władzy w burzliwych okolicznościach. Oto po śmierci Fiodora rosyjska duma wybrała na cara Borysa Godunowa. Po jego śmierci carem został jego syn Fiodor II. Ten jednak został zamordowany przez zwolenników Dymitra Samozwańca I, który uzyskał poparcie wpływowych polskich magnatów. Na jego stronę przeszedł także Wasyl Szujski.

Jednak wkrótce w Moskwie wybuchło antypolskie powstanie, które w 1606 r. do władzy wyniosło Szujskiego. Z jego panowaniem związana jest jedna z największych klęsk w historii Rosji. Jest nią porażka pod Kłuszynem i późniejszy marsz polskich wojsk pod Moskwę. Na wiadomość o tej klęsce bojarzy zdetronizowali Wasyla Szujskiego, zmuszając go do abdykacji. Cara ogolono i wysłano jako mnicha do klasztoru. Po zajęciu Moskwy przez Żółkiewskiego został wydany Polakom. W 1611 r. Żółkiewski przybył triumfalnie do Warszawy przywożąc ze sobą byłego cara i jego braci, którzy na Zamku Królewskim w Warszawie złożyli hołd Zygmuntowi III Wazie. Następne lata Wasyl Szujski spędził jako królewski więzień. Najpierw przebywał w pałacu na Mokotowie, a później na zamku w Gostyninie. Tam też w 1612 r. zmarł.

Iwan VI. Władca-niemowlę w niewoli

Iwan VI Romanow

Anna Romanowa była cesarzową Rosji, która nie doczekała się potomstwa, a jej jedyny mąż zmarł wkrótce po ślubie na zarazę. Toteż Anna musiała szukać następcy. Uczyniła nim wnuka swojej siostry, Iwana VI. Jednakże w chwili śmierci cesarzowej Iwan był niemowlęciem. Nie mógł mieć zatem żadnego wpływu na władzę, którą sprawowali regenci. Już rok po formalnym objęciu władzy, faktycznie ją stracił w wyniku pałacowego przewrotu. Nową imperatorką Rosji została Elżbieta, córka Piotra I Wielkiego. Iwan jednak nie został zamordowany, a zamknięty w areszcie domowym wraz z rodziną. Problematyczną kwestią dla kolejnych carów był wiek Iwana VI, bowiem gdy ukończyłby 17 lat, powinien przejąć samodzielne rządy.

Na to jednak nie było zgody ani Elżbiety, ani później Piotra III i Katarzyny Wielkiej. W efekcie Iwan IV był w całym imperium najpilniej strzeżonym więźniem. Został przeniesiony do znajdującej się na wyspie twierdzy w Szlisselburgu, gdzie całkowicie go odizolowano. Ostatecznie zapadł na chorobę psychiczną, a pilnujący go nieustannie strażnicy mieli rozkaz zabicia go, gdyby ktokolwiek próbował go uwolnić. Tak też się rzeczywiście stało. W 1764 r. Iwan został zabity przez strażników podczas próby uwolnienia go przez grupę spiskowców.

W cieniu Katarzyny Wielkiej

Cesarz Piotr III i Katarzyna II

Elżbieta Romanowa także nie doczekała się żadnego potomka, a więc musiała wyznaczyć swojego następcę. Uczyniła nim syna jej siostry Anny, Piotra III. Tron objął w 1762 r. Wcześniej, bo w 1745 r. został mężem Katarzyny Wielkiej, wówczas księżniczki niemieckiej. Było to bardzo niezgodne małżeństwo. Parę różnił nie tylko charakter, ale też uroda. Katarzyna czuła obrzydzenie do męża, który po przejściu ospy był zeszpecony. Ta niezgodność ujawniała się także w podejściu do spraw państwowych. Panujący Piotr III prowadził politykę proniemiecką, gdy Katarzyna szybko zasymilowała się w Rosji. Nauczyła się mówić po rosyjsku, deklarowała przywiązania do cerkwi i rosyjskich tradycji. To szybko zjednało jej wielu zwolenników wśród rosyjskiej szlachty. Tymczasem jej mąż tracił na popularności. W efekcie Katarzyna była uczestnikiem spisku, który pozbawił go władzy. Piotr III prosił, by po abdykacji zezwolono mu na powrót do swojego rodzinnego Holsztynu. Jednakże został przewieziony do znajdującej się pod Petersburgiem Ropszy, gdzie później zmarł. Wiele tajemnic otacza jego śmierć. Oficjalną jej przyczyną, po sekcji zwłok, był ciężki atak kolki hemoroidalnej i udar mózgu. Jednakże jedna z wersji mówi, że został zamordowany przez gwardzistów.

Uduszony przez kapitana, Paweł I

Paweł I Romanow

Paweł I był synem Piotra III i Katarzyny Wielkiej. W 1796 r. objął rządy w Rosji po śmierci swojej matki, ale ostatecznie skończył podobnie jak ojciec. Został pozbawiony władzy przez pałacowy spisek. Jego rządy nie cieszyły się popularnością rosyjskiej szlachty, której przywileje kwestionował. W efekcie został zawiązany spisek, w którym wzięli udział wysocy rangą oficerowie. Po opanowaniu Zamku Michajłowskiego w Petersburgu, zażądali od cara abdykacji na rzecz syna Aleksandra, a gdy ten odmówił udusił go kapitan Jakow Skariatin. Stery władzy w państwie przejął Aleksander I.

Polak mordercą cara Aleksandra II

Wybuch bomby w karecie carskiej

Aleksander II został carem Rosji w trakcie wojny krymskiej, która była jedną z największych porażek w historii Rosji. Wojnę rozpoczął jego ojciec, ale uporanie się z odium tej klęski spadło już na jego syna. Taki początek panowania niezbyt dobrze wróżył nowemu carowi. Aleksander II jako car przeprowadził największe od czasów Piotra I reformy w państwie. Przeprowadził reformę uwłaszczeniową, która znosiła poddaństwo chłopów. Aleksander II przeprowadził także bardzo udaną reformę sądownictwa, dzięki której sądy nie tylko stały się bardziej niezawisłe i niezależne, to dodatkowo na salach rozpraw pojawili się wcześniej praktycznie nieznani adwokaci.

Modernizacja państwa w liberalnym jak na Imperium Rosyjskie duchu została gwałtownie przerwana zamachem na cara. Aleksander II zginął w zamachu bombowym dokonanym przez Ignacego Hryniewieckiego, polskiego działacza organizacji Narodnaja Wola. Zamach przeprowadzono 13 marca 1881 r., gdy car wracał z Zamku Michajłowskiego do Pałacu Zimowego. Do jego karocy bombę wrzucił Nikołaj Rysakow, ale ta nie zabiła Aleksandra. Gdy ten, jak sądził cudownie ocalały, wracał do Pałacu drugą bombę rzucił Hryniewiecki. Od niej właśnie zginął car. Zamach nie tylko zabił panującego w Rosji monarchę, ale też przekreślił jego plany liberalizacji władzy w tym państwie. Następca Aleksandra zaniechał reform ojca.

Mikołaj II zamordowany przez bolszewików

Mikołaj II w 1917 r.

Mikołaj II był ostatni rosyjskim carem. Został nim w 1894 r. po śmierci swojego ojca Aleksandra III. W 1904 r. wysłał wojska na wojnę przeciwko Japonii, którą w druzgocący sposób Rosja przegrała, tracąc przy tym znaczą część floty. W 1905 r. wybuchła rewolucja spowodowana niezadowoleniem społecznym z rządów carskich, ale tym razem została stłumiona. Po tym jak Rosja zaczęła ponosić klęski w trakcie I wojny światowej popularność cara drastycznie zmalała. W lutym 1917 r. wybuchła rewolucja lutowa, która ostatecznie doprowadziła do bolszewickiego przewrotu i trwałego obalenia caratu w Rosji. Bolszewicy zmusili Mikołaja II do abdykacji, a następnie osadzili go w areszcie domowym.

W lutym 1918 roku Lenin uznał, że cara trzeba postawić przed sądem. Zanim car dotarł do Moskwy, gdzie miał odbyć się pokazowy proces, został umieszczony wraz z rodziną w Jekaterynburgu. Tam byli więzieni bez kontaktu ze światem zewnętrznym. Na wieść o zbliżającym się Korpusie Czechosłowackim, który w trwającej w Rosji wojnie domowej trzymał stronę cara, bolszewicy podjęli decyzję o zamordowaniu Mikołaja II i jego bliskich. Ciała zmarłych rozebrano i wrzucono do szybu kopalni, gdzie jeszcze spalono i oblano kwasem. W taki sposób kończyła się historia rodu Romanowów.

Chruszczowa od władzy odsunął spisek Breżniewa

Gierman Titow, Nikita Chruszczow i Jurij Gagarin na Placu Czerwonym w Moskwie, 20 listopada 1961 r. / fot. ANFEO, CC-BY-SA 3.0

Nikita Chruszczow był I sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w latach 1953-1964. Na krótko po śmierci Stalina I sekretarzem został Gieorgij Malenkow, ale to ostatecznie Chruszczow przejął władzę w ZSRR. W 1956 r. wygłosił tajny referat O kulcie jednostki i jego następstwach, który zapoczątkował proces destalinizacji. W okresie jego władzy miał miejsce kryzys kubański, w którego efekcie ZSRR musiało wycofać swoje instalacje rakietowe z Kuby. Jednocześnie Amerykanie wycofali swoje rakiety z Turcji. Także w okresie jego rządów w Berlinie został wzniesiony Mur Berliński. Doprowadził do podpisania w 1963 r. w Moskwie Układu o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą, którego pierwszymi członkami były ZSRR, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania.

Od władzy został odsunięty w 1964 r. na skutek spisku, na czele którego stał Leonid Breżniew. Spiskowcy wykorzystali kilkumiesięczny pobyt Chruszczowa poza Moskwą do przygotowania przejęcia władzy. Gdy Chruszczow był na Krymie został pilnie wezwany na Plenum KC do Moskwy. Na nim jednak zamiast omawiania spraw gospodarczych odbyło się głosowanie, w którym został pozbawiony stanowisk partyjnych i państwowych. Do wiedzy publicznej podano, że powodem jego odejścia był stan zdrowia. Chruszczow emeryturę spędził zajmując się nowymi pasjami jakimi było uprawianie ogródka i fotografia. Nagrał także na magnetofon swoje wspomnienia, które wydano na Zachodzie. Zmarł w 1971 r. na zawał serca. Ówczesne kierownictwo KPZR śmierć byłego przywódcy i pogrzeb utrzymywała w tajemnicy.

Borysa Jelcyna zrzeczenie się urzędu na rzecz Putina

Borys Jelcyn i Władimir Putin w 2000 r. / fot. CC-BY-SA 4.0

Borys Jelcyn był od 1961 r. członkiem KPZR. Następnie piastował funkcję I sekretarza Swierdłowskiego Komitetu Obwodowego, członka Rady Najwyższe ZSRR i Komitetu Centralnego. W 1985 r. został I sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Miejskiego KPZR, z której funkcji został usunięty w 1987 r. na skutek sporu z Biurem Politycznym KPZR. W 1991 r. stanął do wyborów na prezydenta Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej, które wygrał. W sierpniu tego samego roku miał miejsce pucz Janajewa, który zmierzał do pozbawienia władzy przez Michaiła Gorbaczowa pełniącego funkcję prezydenta całego ZSRR. Zamach się nie udał, ale beneficjentem jego załamania został Jelcyn, który aktywnie mu przeciwdziałał. W grudniu 1991 r. zawarł z przywódcami Białorusi i Ukrainy porozumienie o likwidacji Związku Radzieckiego i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.  W efekcie Gorbaczow stał się prezydentem nieistniejącego państwa, a władzę nad Rosją w pełni przejął Jelcyn.

W 1996 r. Jelcyn po raz drugi wygrał wybory prezydenckie. Jednak w 1998 r. opozycja podjęła nieudaną próbę pozbawienia go władzy, obarczając winą za złą sytuację gospodarczą i społeczną państwa. Rok później Jelcyn zdecydował się ustąpić. W przemówieniu telewizyjnym podał, że rezygnuje nie ze względu na stan zdrowia, ale ze względu na wszystkie problemy państwa. Dodał, że zastąpi go nowa generacją. Nową generacją okazał się Władimir Putin, który pełnił wówczas stanowisko premiera Rosji. Zgodnie z rosyjską konstytucją na czas do wyborów pełnił obowiązki prezydenta Rosji. Wybory, które odbyły się w marcu 2000 r. wygrał i do dzisiaj pozostaje przywódcą Rosji.

Bibliografia:

1. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
2. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
3. A. Chwalba, Historia powszechna 1989-2011, Warszawa 2015.
4. J. P. Duffy, V. L. Ricci, Carowie, Kraków 1999.
5. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
6. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
7. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia Powszechna Wiek XVI-XVIII, Warszawa 2011.
8. E. Rostworowski, Historia Powszechna Wiek XVIII, Warszawa 2006.
9. Z. Wójcik, Historia powszechna Wiek XVI-XVII, Warszaw 2005.
10. M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789-1870, Warszwa 2021.