Cesarz Franciszek Józef. Austria i Austro-Węgry okresu jego panowania

Franciszek Józef I był cesarzem Austrii, królem Węgier i panem innych państw Monarchii Austriacko-Węgierskiej.  Przegrał walkę o hegemonię nad Niemcami z Prusami, a także przekształcił cesarstwo austriackie w Austro-Węgry. Jego żoną była księżniczka Elżbieta Bawarska zwana Sisi.

Ferdynand Habsburg

Koronacja Ferdynanda w Pradze

W 1835 r. zmarł pierwszy cesarz Austrii, Franciszek II Habsburg. Jego następcą został najstarszy syn Ferdynand, który ze względu na ciężki poród od urodzenia cierpiał na poważne choroby fizyczne oraz ograniczenia umysłowe. Mimo to nie zrezygnowano z jego koronacji. Toteż formalnie Ferdynand sprawował władzę, ale faktycznie w jego zastępstwie robił to Komitet Państwowy, w którym pierwszą rolę odgrywał Klemens von Metternich (wieloletni minister spraw zagranicznych) oraz Ludwik Habsburg (najmłodszy brat zmarłego Franciszka II).

Jego panowanie było związane z dwoma istotnymi dla późniejszej historii Austrii wydarzeniami. Pierwszym była kwestia chłopska. Cesarstwo Austriackie było bardzo zróżnicowane narodowościowo. Przewagę liczebną mieli jednak chłopi, którzy w wielu regionach państwa nadal odrabiali pańszczyznę. Dlatego w czasie panowania Ferdynanda w Austrii przeprowadzono uwłaszczenie chłopów i zniesiono ich pańszczyznę. Drugim była Wiosna Ludów, która objęła także narody pod austriackim panowaniem.

Wiosna Ludów i uwłaszczenie chłopów

Powstanie ludności Wiednia w 1848 r.

Wiosna Ludów to okres europejskich rewolucji w latach 1848-1849, który ogarnął większość państw Europy. Miała różnorodne podłoże, które najczęściej było związane z walką o zjednoczenie (Niemcy), o zmiany ustrojowe (Niemcy, Austria i Francja) lub wyzwolenie kraju spod obcej okupacji (północne Włochy i Węgry). Towarzyszyły jej także konflikty na tle narodowościowym.

Powstanie narodów nie ominęło również wielonarodowościowej monarchii Habsburgów. W marcu 1848 r. wiedeńscy studenci przedstawili cesarzowi petycję, w której wnosili o przeprowadzenie liberalnych reform oraz odwołanie znienawidzonego Metternicha. Minister, który ostatnie dziesięciolecia spędził na walce ze wszelką opozycją, chciał zbrojnej konfrontacji z rewolucjonistami. Wydarzenia jednak zmusiły go do ustąpienia i ucieczki do Wielkiej Brytanii. Presja obywateli wymusiła także ogłoszenie w kwietniu przez cesarza nowej konstytucji. Zatem mimo, że wprowadzała wolności i swobody obywatelskie oraz trójpodział władzy to nie spełniła oczekiwań wzburzonej ludności. Zaogniała stosunki wewnątrz państwa, gdyż nie obowiązywała na całym jego obszarze. Zatroskany o swoje bezpieczeństwo Ferdynand opuścił Wiedeń i udał się do Insbrucka.

Ferdynand Habsburg

W czerwcu 1848 r. odbyły się pierwsze wybory parlamentarne w historii Austrii, co umożliwiła nowa konstytucja. W lipcu zebrał się parlament, który uchwalił uwłaszczenie chłopów. Jednakże w październiku ponownie w Wiedniu zawrzało, by sparaliżować wymarsz wojsk austriackich do spacyfikowania Węgrów. W rezultacie Ferdynand uciekł do Ołomuńca na Morawach.

Abdykacja Ferdynanda. Franciszek Józef cesarzem Austrii

Franciszek Józef

Jako, że sytuacja stawała się coraz bardziej napięta sprawy w swoje ręce przejęła armia. W osobach Alfreda Windischgrätza i Felixa Schwarzenberga doprowadziła do abdykacji słabego cesarza Ferdynanda. Drugi z nich został także premierem. W związku z abdykacją Ferdynanda tron przypadał jego bratu Franciszkowi Karolowi, ale uznano, że lepszym kandydatem będzie ktoś młodszy, a przez to nieobciążony politycznie. To wyniosło do godności cesarza syna Franciszka Karola, czyli Franciszka Józefa. Ten w grudniu 1848 r. został koronowany i od razu przystąpił do wzmacniania władzy cesarskiej oraz do rozprawy ze zbuntowanymi Węgrami.

Parlament, który obradował w Kromieryżu na Morawach został w marcu 1849 r. rozwiązany, gdyż forsował projekt dużej autonomii krajów wchodzących w skład monarchii Habsburgów. Nowy cesarz wydał konstytucję oktrojowaną, która zachowywała scentralizowany ustrój Austrii.

Stłumienie powstania węgierskiego

Kapitulacja wojsk węgierskich pod Világos w 1849 r.

Kolejnym palącym problemem była dla Franciszka Józefa kwestia zbuntowanych Węgier. Niewypowiedziany konflikt w kwietniu przerodził się w otwartą wojnę. Węgierski sejm obradujący w Debreczynie przyjął Deklarację Niepodległości detronizującą panowanie Habsburgów. Na czele Węgrów stanął Lajos Kossuth, a głównodowodzącym armii Polak Józef Bem, który w pierwszej fazie konfliktu odniósł wiele błyskotliwych zwycięstw nad Austriakami.

Toteż zdesperowany Wiedeń o pomoc poprosił cara Mikołaja I. Ten jej udzielił nie chcąc, by powstanie rozlało się także na polskie ziemie. Dołączenie do wojny sił rosyjskich diametralnie zmieniło jej przebieg. Wkrótce rewolucja upadła, a niedobitki z powstania znalazły schronienie w Turcji. To umocniło władzę Franciszka Józefa I i pozwoliło mu 31 grudnia 1851 r. wydać tzw. patent sylwestrowy. Był to dokument zastępujący dotychczasową konstytucję, a w efekcie nadający z powrotem absolutną władzę w ręce cesarza. Ze zmian powstałych na kanwie Wiosny Ludów pozostawało jednak uwłaszczenie chłopów.

Zamach

Próba zamachu na Franciszka Józefa

18 lutego 1853 r. Franciszek Józef przeżył zamach dokonany przez węgierskiego nacjonalistę Jánosa Libényi. Cesarz przechadzał się z jednym ze swoich oficerów, hrabią Maksymilianem Karlem Lamoralem O’Donnellem po miejskich fortyfikacjach, gdy podszedł do niego Libényi. Natychmiast uderzył cesarza od tyłu nożem prosto w szyję. Franciszek Józef prawie zawsze nosił mundur z wysokim kołnierzem, który prawie całkowicie obejmował szyję. Kołnierze ówczesnych mundurów były wykonane z bardzo mocnego materiału, właśnie po to, by odpierać tego rodzaju ataki. Mimo że Cesarz był ranny i krwawił, obroża uratowała mu życie.

Hrabia O’Donnell powalił Libényi szablą. Znajdujący się w pobliżu rzeźnik Joseph Ettenreich, szybko obezwładnił Libényiego. Za swój czyn został później przez cesarza wyniesiony do stanu szlacheckiego i stał się Józefem von Ettenreich. Libényi został następnie postawiony przed sądem i skazany na śmierć za usiłowanie królobójstwa. Wyrok wykonano.

Poszukiwanie żony. Franciszek Józef i Sisi

Elżbieta Bawarska

Jako, że młody cesarz w momencie objęcia władzy miał zaledwie 18 lat sprawą państwowej wagi stało się znalezienie dla niego godnej małżonki. Chciano także, by cesarz jak najszybciej doczekał się następcy tronu. Wśród kandydatek rozważano księżniczkę Elżbietę z Modeny, księżniczkę pruską Annę i księżniczkę Sydonię z Saksonii.

Czytaj także → Elżbieta (Sisi) i Franciszek Józef. Od bajkowego ślubu po tragiczny koniec

Ostatecznie wybór padł na córkę księcia Bawarii, Maksymiliana Bawarskiego oraz jego żony Ludwiki Wilhelminy Wittelsbach. Jej matka była jednocześnie siostrą matki cesarza. Latem 1853 r. w austriackim kurorcie Bad Ischl miało dojść do zaręczyn, ale cesarz zakochał się w młodszej siostrze Heleny, mającej zaledwie 15 lat Elżbiecie. To ona została jego żoną. Ślub cesarza Franciszka Józefa i Elżbiety odbył się 24 kwietnia 1854 r. w kościele św. Augustyna w Wiedniu. Elżbieta, zwana Sisi, jednak nigdy  nie zaaklimatyzowała się do życia na dworze i często była w konflikcie z rodziną cesarską. Ich pierwsza córka Zofia zmarła jako niemowlę, a ich jedyny syn Rudolf popełnił samobójstwo w 1889 r. Natomiast dwie inne córki Gizela i Maria Waleria nie mogły odziedziczyć tronu.

Wojna z Prusami

Bitwa pod Sadową

Zapowiedzią wojny austriacko-pruskiej był ich wspólny konflikt zbrojny przeciwko Danii. Na jej skutek w 1864 r. Austria zyskała Księstwo Holsztynu, a Prusy Szlezwiku. Spór o nie był preludium do konfliktu, do którego od dawna przygotowywały się Prusy chcące zjednoczyć Niemcy w ramach koncepcji Małych Niemiec czyli bez Austrii. Z kolei Austrii marzyły się Wielkie Niemcy pod jej przewodnictwem.

Głównym teatrem wojen były Czechy. Początek walk należał do Austriaków, którzy wygrali w bitwie pod Trutnovem. Jednak wkrótce przegrali bitwę pod Sadową, która okazała się rozstrzygającą dla wojny. Kilka tygodni później Franciszek Józef skapitulował. Wojnę kończyło zawarcie w 1866 r. pokoju w Pradze. Austria zgodziła się na powstanie Niemiec bez swojego udziału oraz zrzekła się swoich praw do Szlezwiku-Holsztynu i zobowiązała do wypłaty odszkodowania wojennego.

Austro-Węgry

Koronacja Franciszka Jóżefa i Elżbieta na króla i królową Węgier

Porażka Austrii w wojnie na nowo ośmieliła narody pod berłem Austrii o upomnienie się o więcej swobód. Ręce ku tym ideom wznosili Węgrzy, Polacy i Czesi. Cesarz jednak zamiast zdecydować się na federację kilku państw wybrał porozumienie z Węgrami, którzy byli najliczniejszym narodem monarchii. Ugoda austriacko-węgierska miała hamować dalsze tendencje odśrodkowe. W efekcie w 1867 r. za zgodą węgierskiego sejmu Franciszek Józef został koronowany na króla Węgier. Oba państwa miały odtąd wspólnego władcę, armię, skarb i politykę zagraniczną. Monarchię podzielono od granicznej rzeki na Przedlitawię (Dolna i Górna Austria, Salzburg, Styria, Karyntia, Kraina, Tyrol, Vorarlberg, Gorycja, Gradiska, Triest, Istria, Dalmacja, Czechy, Morawy, Śląsk, Galicja i Lodomeria, Bukowina) oraz Zalitawię (Węgry, Trójjedyne Królestwo Chorwacji, Slawonii i Dalmacji oraz miasto Rijeka). Nowe państwo nazywało się Monarchią Austriacko-Węgierską (Austro-Węgry).

Zbliżenie Niemiec i Austro-Węgier

Franciszek Józef w 1899 r.

Wobec wojny francusko-pruskiej (1870-1871) Ausria pozostała neutralna. Na jej kanwie Niemcy zyskiwały od Francji bogatą Alzację i Lotaryngię. Same Niemcy przekształciły się w cesarstwo z Wilhelmem I Hohenzollernem jako pierwszym cesarzem. Po tej wojnie doszło do zbliżenia austro-węgiersko-niemiecko-rosyjskiego. Cesarze tych państw w 1873 r. porozumieli się do wzajemnego konsultowania wszelkich rozbieżności, siłowego zaprowadzania pokoju oraz współpracy w ramach agresji państw trzecich.

W 1878 r. po wygranej przez Rosję wojny z Turcją w Berlinie odbył się największy od kongresu wiedeńskiego kongres dyplomatyczny w Europie. Austro-Węgry na jego mocy otrzymały pod zarząd Bośnię i Hercegowinę, co w przyszłości spowodowało konflikt z Serbią, która uzyskała na mocy traktatu berlińskiego niepodległość.

Pogorszenie stosunków z Rosją

Monarchowie, głowy trzech państw zawiązujących w 1882 trójprzymierze

Rządzący w Niemczech kanclerz Otto von Bismarck rok po traktacie berlińskim doprowadził do zbliżenia Niemiec z Austro-Węgrami. Powstało dwuprzymierze tych państwo, które przyrzekły sobie wzajemną pomoc na wypadek ataku ze strony Rosji. Tym samym wieloletni sojusz austriacko-rosyjski ulegał rozwiązaniu. W 1882 r. do porozumienia przystąpiły także Włochy. Rok później do trójprzymierza dołączyła Rumunia, zawierając z Austro-Węgrami sojusz obronny przeciw Rosji, do czego przyłączyły się potem Niemcy i Włochy.

W 1887 r. stosunki z Rosją uległy jeszcze większemu pogorszeniu, gdy nowym władcą Bułgarii został książę Ferdynand, poddany Franciszka Józefa. Rosja uznała to za ingerencję w jej strefę wpływów.

Osobiste tragedie

Elżbieta z mężem i dwojgiem dzieci - Gizelą i Rudolfem - na litografii autorstwa Eduarda Kaisera (1856)

Franciszek Józef  w życiu osobistym przeżył trzy poważne tragedie. Pierwszą była śmierć Zofii, pierwszego dziecka pary cesarskiej. Córka zmarła w wieku zaledwie dwóch lat (1855-1857).

W 1889 r. zmarł także jego jedyny syn i następca tronu Rudolf. Najprawdopodobniej Rudolf popełnił samobójstwo w swoim zamku myśliwskim w Mayerling. Aczkolwiek niektóre teorie mówią o możliwym zabójstwie, ale trudno oczekiwać, że ten fakt byłby ukryty przez rodzinę cesarską skoro musiała publicznie przyznać, że syn był chory psychicznie. Inaczej nie mógłby zostać uroczyście pochowany z należną księciu czcią.

Ostatnią tragedią Józefa było zabójstwo jego żony Elżbiety. Została zamordowana w 1898 r. w Genewie przez włoskiego anarchistę Lugiego Lucheniego, który po ujęciu wyjawił, że jego marzeniem było zamordowanie jakiegokolwiek monarchy. Franciszek Józef o śmierci żony dowiedział się w Pałacu Schönbrunn. Miał wówczas powiedzieć, że „Nikt nigdy nie dowie się, jak bardzo ją kochałem”.

I wojna światowa i śmierć cesarza Franciszka Józefa

Gavrilo Princip strzela do pary książęcej

W 1908 r. Austro-Węgry anektowały Bośnię i Hercegowinę, co wywołało ostry konflikt z Serbią i zaogniło sytuację na Bałkanach. Po śmierci Rudolfa następcą tronu został Franciszek Ferdynand Habsburg, będący synem brata cesarza Karola Ludwika. Jego śmierć w zamachu w Sarajewie i wynikające z niej konsekwencje były bezpośrednią przyczyną do wybuchu I wojny światowej. 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, po czym na zasadzie domina został uruchomiony system sojuszy europejskich. W efekcie Niemcy, Austro-Węgry i Włochy walczyły przeciwko Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji.

Cesarz zmarł w trakcie wojny, w 1916 r. Jednym z ostatnich dokumentów podpisanych na kilka tygodni przed śmiercią był tzw. Akt 5 listopada, w którym obiecywał powstanie Królestwa Polskiego. Jednak prawdziwym celem było pozyskanie rekruta potrzebnego do dalszego prowadzenia wojny.

Bibliografia:

1. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
2. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021..
3. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
4. H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1986.
5. M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789-1870, Warszwa 2021.