Władysław Łokietek i zjednoczenie Polski. Największy szczęściarz wśród polskich władców

Nic, ale zupełnie nic nie zapowiadało, że książę Władysław może kiedyś zostać królem Polski. Pochodził z bocznej linii Piastów i nawet wewnątrz niej miał dwóch starszych braci. Jednak jego upór, splot bardzo wielu szczęśliwych okoliczności oraz śmierć kilku innych konkurentów, dało mu upragnioną koronę.

Władysław Łokietek. Książę brzeskokujawski

Władysław Łokietek

Władysław Łokietek urodził w 1260 lub 1261 r. jako trzeci syn księcia kujawskiego, sieradzkiego i łęczyckiego, Kazimierza I.  Czyniło to szanse Łokietka mało prawdopodobnymi na objęcie kiedyś we władanie księstwa kujawskiego. Jego starszymi braćmi byli Leszek Czarny i Siemomysł. Łokietek urodził się w okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce. Księciem krakowskim był jego krewny Bolesław Wstydliwy. Natomiast władzę księcia wielkopolskiego sprawował Bolesław Pobożny.

Po śmierci ojca Łokietka podział jego ziem uległ dalszemu rozdrobnieniu. Siemomysł otrzymał księstwo inowrocławskie, Łokietek brzeskokujawskie, Kazimierz łęczyckie, a Siemowit dobrzyńskie. Leszek Czarny pozostał z księstwem sieradzkim. Najstarszy syn Kazimierza I był panem w ziemi sieradzkiej i ściśle współpracował z Bolesławem Wstydliwym. Toteż po śmierci Bolesława w 1279 r. objął we władnie ziemię krakowską z Krakowem.

Bezpotomna śmierć Leszka Czarnego

Spór małżeński Gryfiny z Leszkiem Czarnym

Panowanie Leszka w Krakowie było burzliwe i związane z konfliktem z żoną, która oskarżała go o oziębłość. Leszek musiał także tłumić bunty poddanych. Zmarł w 1288 r. nie pozostawiając potomka. O schedę po nim stanęło kilku kandydatów. Pierwszego z nich wybrali krakowscy dostojnicy decydując się na Bolesława II mazowieckiego. Kraków marzył się także jego bratu, Konradowi II czerskiemu, ale na marzeniach się skończyło. Obu braci ubiegł Henryk Probus, zwany także Prawym, książę wrocławski. Postanowił po prostu wyprawić się do Krakowa i zająć go przy pomocy zbrojnych.

Bolesław II odpuścił, co po raz pierwszy spowodowało, że Łokietek, pan małego księstwa brzeskokujawskiego, pojawił się jako kandydat do tronu krakowskiego. Dotychczasowi zwolennicy Bolesława II to na niego scedowali swoje poparcie. Nie stała za nim znacząca siła, nie był także jedyną opcją. To, że część wpływowego rycerstwa politycznie zainwestowała wówczas w Łokietka być może świadczy o tym, że zobaczyli w nim charyzmatycznego i ambitnego przywódcę. W lutym 1289 r. Probus zebrał na Śląsku rycerstwo chcąc zbrojnie rozstrzygnąć konflikt z Łokietkiem i małopolskim rycerstwem, ale jego oddziały pod Siewierzem doznały poważnych strat w przegranej bitwie. Po niej Łokietek udał się pod Kraków i zajął miasto.

Henryk Probus zajmuje Kraków i zostaje otruty

Ucieczka Łokietka z Krakowa w czasie zdobywania miasta przez Henryka Probusa

Henryk jednak nie rezygnował i latem tego samego roku przygotował kolejną ekspedycję, która tym razem przyniosła mu sukces. Sprzyjali mu krakowscy mieszczanie, którzy wpuścili jego wojska do miasta. Łokietkowi nie pozostało nic innego jak po raz pierwszy uciec z Krakowa i zrobił to tylko dzięki pomocy franciszkanów, którzy go ukryli. Łokietek dzięki wsparciu brata Kazimierza łęczyckiego utrzymał się w Sandomierzu.

Probus chcąc umocnić swoją władzę zaczął się starać o polską koronę. By ta akcja mogła się powieść musiał do swoich planów przekonać niemieckiego króla Rudolfa I i papieża. To mu się nie udało. Wkrótce też zginął nagłą śmiercią. Ówcześni podejrzewali, że został otruty na zlecenie legisty, którego wysłał do Rzymu, by przekonać papieża do wyrażenia zgody na koronację. Ten powierzone mu pieniądze sprzeniewierzył. Bojąc się kary nakłonił brata do otrucia księcia. To mu się powiodło, gdyż jako medyk na dworze Henryka miał ku temu sposobność.

Przemysł II księciem krakowskim

Henryk IV Probus (Prawy) w Kodeksie Manesse, f. 11v.

Śmierć Probusa w czerwcu 1290 r. otworzyła kolejny rozdział walk o Kraków. Książę pozostawił testament, o którego spory toczą historycy. Wątpliwości budzi to, czy rzeczywiście Probus na łożu śmierci w taki sposób podyktował swoją ostatnią wolę, czy też ktoś wykorzystał moment jego słabości, wkładając w jego usta niewypowiedziane słowa. Ten testament zakładał, że Wrocław miał przypaść Henrykowi głogowskiemu, a Kraków księciu wielkopolskiemu Przemysłowi. Ten jeszcze w czerwcu przybył do Krakowa.

Dzięki ostatniej woli Henryka władał dwoma głównymi dzielnicami państwa, czyli Małopolską i Wielkopolską. Rządy rozpoczął od wyjednania potencjalnych przeciwników. Łokietkowi zostawił Sandomierz, a Henrykowi głogowskiemu obiecał dziedziczenie na wypadek swojej bezpotomnej śmierci. Kontynuował także politykę Probusa i wysłał do Rzymu poselstwo, by uzyskać zgodę na koronację.

Czeska interwencja

Niespodziewanie w Krakowie spotkał go opór panów Małopolskich, którzy uznali, że lepszym dla nich władcą będzie król czeski Wacław. Ten uzyskawszy poparcie króla Rudolfa wyprawił się do Polski zjednując sobie kilku książąt, w tym Bolesława opolskiego, Mieszka cieszyńskiego i Bolesława mazowieckiego. Jego lennikiem od 1289 r. był także Kazimierz bytomski, którego księstwo znajdowało się w strategicznym miejscu na drodze między Pragą a Krakowem.

Kraków zajął w marcu 1291 r. Możnowładcy krakowscy nie chcąc wojny uznali Wacława za swojego pana. Ten chcąc zjednać Małopolan w 1291 r. zawarł z nimi układ w Lutomyślu. Wacław zobowiązał się do zachowania przywilejów i nie nakładania nowych podatków.

Władysław Łokietek na koniu

W Sandomierzu nadal pozostawał Łokietek. Wacław porachował się z nim latem następnego roku, gdy zajął Sandomierz, a następnie oblegał go w Sieradzu. Zmusił w końcu Łokietka do kapitulacji. Książę zrzekł się swoich pretensji do Krakowa i uznał się za wasala Wacława. Król czeski wspaniałomyślnie pozostawił mu Sieradz i Kujawy brzeskie.

Przemysł w tym czasie z nieznanych nam powodów zachowywał się biernie i odpuścił temat Krakowa. Dopiero później sprzymierzył się z Łokietkiem. W 1293 r. zawarł z nim oraz Bolesławem mazowieckim układ. Rok później przejął także rządy na Pomorzu po zmarłym Mściwoju II.

Opozycja względem rządów czeskich w Krakowie obejmowała Wielkopolskę, Mazowsze, Pomorze Gdańskie, Kujawy oraz ziemie sieradzką i łęczycką. Wacław mógł liczyć na Małopolskę oraz część ziemi Śląskich, które były pogrążone  w wojnie po śmierci Probusa.

Koronacja i zabójstwo Przemysła II

Śmierć Przemysława w Rogoźnie

Przemysł mimo, że nie władał stołecznym Krakowem nie porzucił idei koronacji. Sprzyjało mu objęcie rządów w Pomorzu, co znacząco wzmacniało jego pozycję oraz wybór nowego i przychylnego jego sprawie papieża w osobie Bonifacego VIII.

Przemysł II został koronowany 26 czerwca 1295 r. w Gnieźnie. Toteż po upływie 219 lat Polska ponownie miała króla. Tylko jaka Polska. Władztwo Przemysła II ograniczało się do Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego, Mazowsza, a także ziemi sieradzkiej i łęczyckiej. Zatem poza królestwem Przemysła II znajdowały się Małopolska i Śląsk. Mimo wszystko nawet jeśli uznać go za króla Wielkopolski, a nie całej Polski, to miał wszelkie instrumenty, by przynajmniej próbować kontynuować dzieło zjednoczenia i w przyszłości powiększyć obszar swojego państwa.  Na swojej pieczęci pod krakowskim orłem jako symbolem Polski zawarł napis: „Sam Wszechmogący zwrócił Polakom zwycięskie znaki”.

Jego śmierć pokrzyżowała dalsze plany zjednoczeniowe. Przemysł II został zamordowany 8 lutego w Rogoźnie przez porywaczy nasłanych przez margrabiów brandenburskich.

Wacław II królem Polski

Wacław II (rysunek Jana Matejki)

Tragedia w Rogoźnie po raz kolejny otworzyła rywalizację o Królestwo Polskie, gdyż władca nie miał syna. Za następcę Przemysła został wybrany Łokietek. Ten kolejny raz stanął przed dziejową szansą, którą szybko zaprzepaścił, głównie na skutek czynników zewnętrznych.

Przede wszystkim musiał uregulować sprawy z Henrykiem głogowskim, który składał roszczenia do schedy po Przemyśle II. Łokietek spotkał się z nim w marcu 1296 r. w Krzywiniu i obiecał Henrykowi ziemię poznańską, a jego syn po osiągnięciu pełnoletniości miał otrzymać Poznań. Łokietek zgodził się na taki układ, chcąc uzyskać czas do opanowania sytuacji na Pomorzu. Następnie rozpoczął wojnę z Henrykiem, którą jednak przegrał, co kosztowało go utratę zaufania możnych wielkopolskich.

Jednakże nie cała Wielkopolska chciała przejść na stronę Henryka. Wiedząc o tym Wacław II postanowił wesprzeć Łokietka i zawrzeć z nim w sierpniu 1299 r. układ w Klęce. Łokietek uznał się w nim wasalem czeskim w zamian za pomoc i pieniądze. Nawet jeśli Łokietek postępował wiarołomnie, to dla Wielkopolan takie układy były nie do zaakceptowania. Nie chcieli z rangi dzielnicy Królestwa Polskiego stawać się dzielnicą państwa czeskiego, a na pewno nie potrzebowali do tego pośrednika. Toteż wyrzekli się Łokietka i sami dogadali się z Wacławem II.

Łokietek na wygnaniu

Władysław Łokietek na wygnaniu

Dla wzmocnienia wielkopolsko-czeskiego sojuszu córka Przemysła II Ryksa wyszła za mąż za czeskiego monarchę. Wykorzystując zagarnięcie Wielkopolski Wacław II ostatecznie w 1300 r. rozprawił się z Łokietkiem, który musiał uciekać z kraju. Nie jest dokładnie pewne, gdzie przebywał. Najpewniej jednak nawet jeśli w 1300 r. wziął udział w obchodach roku jubileuszowego w Rzymie to potem udał się na Węgry, gdzie miał przychylnych mu możnowładców.

W czasie gdy Łokietka nie było w kraju Wacław II umacniał swoje rządy. Udało mu się zgromadzić większość piastowskich ziem i koronować się w 1300 r. w Gnieźnie na króla Polski.

W skład jego polskich ziem wchodziły Wielkopolska, Małopolska, Kujawy, Pomorze Gdańskie, ziemia łęczycka i sieradzka oraz Opolszczyzna. Wacław był jednak przede wszystkim Czechem, toteż swoim państwem kierował z Pragi. W Polsce ustanowił urząd starosty. To starostowie podczas jego nieobecności sprawowali władzę królewską na danym terenie.

Zabójstwo Wacława III i kres czeskich rządów w Polsce

Wacław III

Rządy Wacława nadwyrężyła jego zachłanność. Oto gdy w 1301 r. zmarł król Węgier Andrzej III czeski król postanowił obsadzić na tronie w Budzie swojego syna. Nagły wzrost potęgi czeskiego władcy zaniepokoił niemieckiego króla Albrechta Habsburga. Sprzeciwił się temu także papież, który na tron miał innego kandydata, Karola Roberta.

Albrecht zarządał od Wacława wycofania się z Polski, a papież za nieważne uznał posługiwanie się przez niego tytułem króla Polski. Na kanwie tych wydarzeń Łokietek przy wsparciu niemiecko-węgierskim w 1304 r. powrócił do kraju i zajął Wiślicę i Sandomierz w Małopolsce. Uczynił zatem przyczółek do prowadzenia dalszej akcji. Po stronie Łokietka wkrótce opowiedziały się także Łęczyca, Sieradz i Kujawy, a także Mazowsze.

W 1305 r. zmarł Wacław II, co już wielokrotnie pokonanemu Łokietkowi znowu dawało dziejową szansę na realizację swoich ambicji. Tymczasem w Wielkopolsce postanowiono postawić na Henryka głogowskiego i otworzyć przed nim bramy Poznania. Zjednoczenie państwa znowu oddalało się.

Syn zmarłego króla Wacław III także nie zamierzał odpuszczać sprawy polskiej i tytułował się królem Czech i Polski. Zaraz po objęciu rządów w Pradze porozumiał się z Albrechtem. Zrezygnował z pretensji do Węgier i oddał Niemcom Miśnię. Po tym przygotowywał wyprawę zbrojną do Polski. Miejscem koncentracji sił czeskich wybrał Ołomuniec. Tam doszło do zamachu, w którym zginął. Jednym z oskarżonych zleceniodawców był Łokietek, ale najprawdopodobniej to opozycja wewnątrzczeska zabiła młodego monarchę. Łokietek jednak na tym bardzo dużo zyskiwał. Natomiast Wacław przeszedł do historii jako król Polski, który nigdy w niej nie był.

Utrata Pomorza

Na wieść o śmierci Wacława III Kraków przeszedł na stronę Łokietka. Natomiast Wielkopolskę przejął Henryk głogowski. Tym samym ponownie dwie główne dzielnice Polski znalazły się w różnych rękach. Łokietek jednak nie mógł w pełni zaangażować się w Wielkopolsce, gdyż interweniował na Pomorzu. Tam panował ród Święców, których władzę ograniczył. Jednocześnie zażegnując groźbę interwencji Brandenburczyków.

Święcowie jednak w 1308 r. zdradzili i porozumieli się z Brandenburczykami. Po stronie Łokietka ostał się tylko słabo obsadzony gród w Gdańsku. Wówczas, by ratować sytuację za radą Łokietka Bogusza broniący grodu w Gdańsku zawarł układ z Krzyżakami. Ci owszem wypędzili Brandenburczyków, ale jednocześnie sami zajęli Gdańsk i zaczęli plądrować Pomorze. Za swoje usługi wystawili także nierealne rządania finansowe. Nie otrzymawszy ich zajęli całe Pomorze. Polska utraciła je do 1466 r. (158 lat). Zatem na dłużej niż trwał okres Polski rozbiorowej.

Zjednoczenie Królestwa Polskiego i koronacja Łokietka

Władysław I Łokietek

Dodatkowo problematyczna stawała się sprawa Wielkopolski, gdyż zmarły w 1309 r. Henryk pozostawił pięciu synów. Groźba rozdrobnienia dzielnicy i niezadowolenie z polityki synów Henryka spowodowała, że rycerstwo Wielkopolskie w 1312 r. wypowiedziało im posłuszeństwo. Na przełomie 1313/1314 r. zajęli Poznań. Na początku 1314 r. do Wielkopolski przybył Łokietek. Po opanowaniu tej dzielnicy rozpoczął starania o zgodę papieża na koronację. W 1318 r. w Sulejowie odbył się wielki zjazd przedstawicieli wszystkich dzielnic. Ustalono na nim zgodę na wystosowanie supliki do papieża o zgodę na koronację Łokietka. Papież Jan XXII udzielił niejednoznacznej odpowiedzi, ale nie sprzeciwił się koronacji.  W efekcie 20 stycznia 1320 r. na Wawelu Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski. Jest to data, która w symboliczny sposób kończy okres rozbicia dzielnicowego w Polsce. Granice Królestwa Polskiego były dalekie od tych jakie pozostawił Bolesław Krzywousty. Przede wszystkim Polska traciła Pomorze i Śląsk. Państwo Łokietka składało się z Małopolski, Wielkopolski, Kujaw brzeskich oraz ziemi sieradzkiej i łęczyckiej.

Polska za Władysława Łokietka w 1333 r.

Aby Łokietek założył na swoje skronie koronę Królestwa Polskiego musiał wykazać się nie lada wytrwałością, która opłaciła się dzięki szczęśliwym dla jego ambicji okolicznościom losu. Oto przecież Leszek Czarny zmarł nie pozostawiając żadnego dziedzica. Potem otruto Henryka Probusa, który nie miał dzieci. Kolejny Przemysł II został zamordowany przez Brandenburczyków w Rogoźnie zanim doczekał się syna. Wreszcie śmierć Wacława II i morderstwo Wacława III wyeliminowała kolejnych jego konkurentów do władzy. W ten sposób los zabrał wszystkich, którzy mogli stanąć Łokietkowi na drodze politycznych ambicji. Tak oto książę brzeskokujawski z bocznej linii Piastów został jednoczycielem odrodzonego Królestwa Polskiego.

Bibliografia:

1. J. Baszkiewicz, Polska czasów Łokietka, Warszawa 1968.
2. M. K. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2018.
3. E. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951.
4. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
5. H. Samsonowicz, Łokietkowe czasy, Kraków 1989.
6. S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Kraków 2002.