Witold Kiejstutowicz. Brat stryjeczny króla Jagiełły, który chciał zostać królem Litwy

Witold Kiejstutowicz to wielki książę litewski, który wspólnie z Jagiełłą zadał Krzyżakom klęskę pod Grunwaldem. Witold to także budowniczy silnego państwa litewskiego, dla którego uzyskał Żmudź. Pod koniec życia niemalże został koronowany na króla Litwy.

Wielki książę litewski Olgierd

Giedymin

Założycielem dynastii Giedyminowiczów na Litwie był Giedymin, wielki książę litewski w latach 1316-1341. Po jego śmierci wielkim księciem został Jawnuta, najmłodszy syn Olgierda. Już na przełomie 1344/1345 r. został obalony przez swoich braci Olgierda i Kiejstuta. Udało im się bez problemu opanować Wilno. Jawnuta zbiegł do Moskwy wraz z najstarszym synem Giedymina, Narymuntem. Jednak Narymunt po roku, a Giedymin po dwóch latach wrócili na Litwę, godząc się z braćmi. Tam już od 1345 r. Olgierd za zgodą Kiejstuta został wielkim księciem.

Olgierd miał dwie żony. Z pierwszą Anną miał piątkę synów i dwie córki. Jego drugą małżonką była księżniczka Julianna, córka  Aleksandra, wielkiego księcia twerskiego. Z drugiego małżeństwa miał aż siedemnaścioro dzieci. W momencie śmierci Olgierda w 1377 r. najstarszym synem z małżeństwa z Julianną był Jagiełło. To właśnie jemu, a nie jednemu ze starszych synów Anny, Olgierd postanowił pozostawić tron wielkiego księcia litewskiego.

Jagiełło wielkim księciem litewskim

Władysław Jagiełło

Jagiełło obejmując rządy w Wielkim Księstwie Litewskim musiał zmierzyć się zarówno z wrogami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. Wewnątrz miał liczne rodzeństwo, której części także marzył się tron w Wilnie. Na zewnątrz od Zachodu jego państwu zagrażali Krzyżacy, a od Wschodu Moskwa. Zatem Jagiełło musiał jakoś lawirować między wrogami. Już w 1379 r. Moskwa zajęła Siewierz, a Krzyżacy zagrozili Wilnu. W 1379 r. udało mu się zawrzeć pokój z Krzyżakami, ale rok później w Dawidyszkach zawarł tajny pakt z Krzyżakami wymierzony w Kiejstuta. Zobowiązał się z nim do nie spieszenia Kiejstutowi z pomocą w razie najazdów krzyżackich na zarządzane przez niego terytoria. W ten sposób z jednej strony chciał osłabić potencjalnego konkurenta, z drugiej zabezpieczyć inne terytoria kosztem tych należących do Kiejstuta.

W 1380 r. Jagiełło porozumiał się ze Złotą Ordą, by wspólnie osłabić Moskwę. Do kluczowej bitwy doszło na Kulikowym Polu, którą Złota Orda przegrała. Posiłki litewskie nie dotarły na czas. W efekcie Dymitr Doński, wielki książę moskiewski tylko wzmocnił swoją potęgę.

Wojna Jagiełły i Kiejstuta

Kiejstut, ojciec Witolda

Porażka w polityce moskiewskiej oraz odkrycie przez Kiejstuta układu zawartego w Dawidyszkach, spowodowały wybuch otwartego konfliktu z Jagiełłą. W 1381 r. na krótki czas Kiejstut zajął Wilno i przejął władzę w Wielkim Księstwie Litewskim. Jednak już rok później dzięki mieszczanom Wilna udało się Jagielle powrócić na tron. Latem 1382 r. obaj byli gotowi do decydującego starcia. Jednak Kiejstut zobaczywszy, że Jagiełło zebrał znacznie silniejsze siły, nie stanął do walnej bitwy tylko rozpoczął rokowania. Kiejstut wraz z synem Olgierdem dostali się do niewoli. Kiejstut wkrótce umarł lub został zamordowany na zamku w Krewie. Witold w tym czasie przebywał w Wilnie, a po śmierci ojca został przewieziony do Kowna, skąd wkrótce uciekł.

Witold Kiejstutowicz w obozie krzyżackim

Po ucieczce z Litwy Witold znalazł schronienie u Krzyżaków. Wraz z nimi dokonywał najazdów an Litwę. Udało mu się zająć Troki. W 1383 r. z rąk Krzyżaków w Tapiewie przyjął chrzest, obierając sobie imię Wigand, po ojcu chrzestnym komturze ragneckim Wigandzie von Beldersheimie.

Jednakże Witold współpracę z Krzyżakami traktował koniunkturalnie. Toteż już w 1384 r. porozumiał się z Jagiełłą i na odchodne spalił trzy warowne zamki Krzyżaków w Marienburgu, Jurborgu i Nowym Bajerburgu. Jagiełło powracającemu Witoldowi przekazał dawne dziedzictwo ojca ale z wyłączeniem Trok. Po powrocie ponownie przyjął chrzest. Tym razem w obrządku prawosławnym.

Chrzest Litwy i unia w Krewie

Chrzest Litwy, Jan Matejko

Problem krzyżacki jednak nabrzmiewał. Jagiełło, by odebrać Krzyżakom pretekst do ataków na Litwę, zdecydował się na chrzest. Do wyboru miał trzy drogi. Mógł przyjąć chrzest z rąk Krzyżaków, Moskwy lub Polski. Ostatecznie Jagiełło zdecydował się na Polskę, gdyż przyjęcie prawosławia nadal dawałoby Krzyżakom preteksty do najazdów. Dodatkowo w Polsce w tym czasie na tronie pozostawała młodziutka Jadwiga, która nie była zamężna. Toteż interesy Polski i Litwy połączono małżeństwem obojga władców.

Czytaj także → Małżeństwo Jadwigi i Jagiełły. Najbardziej niepasująca do siebie para królewska w polskich dziejach

Unia zawarta w 1385 r. Krewie poza wymiarem politycznym miała także wymiar wojskowy, oto połączone Polska i Litwa od południa i wschodu szczelnie otaczały krzyżackie państwo. Tylko kwestią czasu była wielka wojna między Krzyżakami, a siłami polsko-litewskimi. Jednak zanim do niej doszło kolejny raz na Litwie wybuchły walki o tron książęcy.

Witold namiestnikiem Jagiełły

Książę Witold, rysunek Jana Matejki

Jagiełło zostając królem Polski bynajmniej nie wyrzekał się władzy na Litwie. Jednak z racji swojej nieobecności w Wilnie i odległości jaka dzieliła obie stolice Jagiełło zdecydował się na wyznaczenie namiestnika. Nie został nim Witold, a Skirgiełło, brat Jagiełły.

Ten jednak już w 1389 r. utracił poparcie. Wykorzystał to Witold, który gromadził wokół siebie opozycję wobec rządów Jagiełły. Podjął próbę przejęcia władzy na Litwie. Gdy nie udało mu się to własnymi siłami to ponownie poprosił Krzyżaków o wsparcie. Przy wsparciu ich wojsk najeżdżał Litwę. Oblegał nawet Wilno. W trakcie tego oblężenia poległ Korygiełło, brat Jagiełły. Z drugiej strony wzmacniał kontakty z Moskwą, wydając swoją córkę za wielkiego księcia moskiewskiego. Takie poczynania Witolda budziły niepokój u Jagiełły, który postanowił dogadać się z krewkim krewniakiem.

W 1392 r. w Ostrowie Jagiełło zobowiązał się do przekazania Witoldowi prawa dożywotniego rządzenia w jego imieniu Wielkim Księstwem Litewskim. Po śmierci Witolda prawa do tronu w Wilnie wracały na potomków Jagiełły. Na skutek ugody ostrowskiej Witold 5 sierpnia 1392 r. złożył hołd Jagielle, Jadwidze Andegaweńskiej i Koronie Królestwa Polskiego.

Po 1392 r. Witold rozpoczął proces centralizacji państwa i likwidacji dzielnicowych pozostałości. Jedną z ofiar porządków Witolda był Świdrygiełło, który po śmierci matki przejął władzę w Witebsku. Otruł nawet namiestnika wysłanego przez Jagiełłę. W odpowiedzi Witold, w porozumieniu z Jagiełłą, wyprawił się do Witebska. Pokonał Świdrygiełłę i odesłał go do brata do Krakowa.

Witold wielkim księciem litewskim

Wielki książę litewski Witold Kiejstutowicz

1399 r. to rok katastrof dla Jagiełły i Witolda. Najpierw w lipcu zmarła Jadwiga i nowo narodzona córka Jagiełły. Z kolei w sierpniu polsko-litewsko-krzyżackie siły doznały klęski w bitwie pod Worsklą. Była to nieudana próba podporządkowania Wielkiemu Księstwu Litewskiemu tatarskiej Złotej Ordy. Jednak głównym powodem wojny była chęć uzależnienia Wielkiego Księstwa Moskiewskiego od Litwy. Porażka w bitwie przekreśliła tę możliwość.

Konsekwencją obu tych wydarzeń był powrót do silniejszej polsko-litewskiej współpracy. W 1401 r. została zawarta unia wileńsko-radomska, która w znacznej części potwierdzała postanowienia z Krewa oraz z Ostrowa. Ustalono w niej, że Witold uznaje zwierzchnictwo Jagiełły. Jednocześnie Witold otrzymywał tytuł wielkiego księcia litewskiego, ale wyłącznie na czas swojego życia, tj. po jego śmierci tytuł wracał do następców Jagiełły. Natomiast Jagiełło przyjął tytuł najwyższego księcia litewskiego.

Dodatkowo ustalono, że w przypadku bezpotomnej śmierci Jagiełły, panowie polscy wraz z bojarami litewskimi wybiorą jego następcę. Wreszcie Polska i Litwa zobowiązały się do pomocy wojskowej na wypadek wrogiego ataku. Oczywistym wpólnym i największym wrogiem pozostawał Zakon.

Pokój w Raciążku

Pokój w Raciążku

Umocniony unią wileńsko-radomską Witold wznowił działania wojenne przeciwko Krzyżakom. Polityczne wyniesienie Witolda było nie na rękę ambitnemu Świdrygielle, który uważał, że to jemu należą się rządy na Litwie. W 1402 r. zbiegł do Krzyżaków, którzy obiecywali mu Wilno. W 1402 r. w Malborku ogłosił się wielkim księciem litewskim. Za poparcie Krzyżaków zobowiązał się do przekazania im Żmudzi (był to sporny teren między Krzyżakami a Litwą, który współcześnie znajduje się w północno zachodniej Litwie). W kolejnych dwóch latach brał udział w najazdach na Litwę. Jednakże w 1404 r. Świdrygiełło ukorzył się przed Witoldem i Jagiełłą. Tego roku także Witold przyłączył do Litwy księstwo smoleńskie.

Czytaj także → Świdrygiełło. Wiarołomny brat Jagiełły, który sprzymierzał się z Krzyżakami

Tego samego roku Polska i Litwa podpisały z Zakonem pokój w Raciążku. Zgodnie z jego postanowieniami Jagiełło otrzymał prawo wykupi ziemi dobrzyńskiej oraz zamku w Złotorii, z czego wkrótce skorzystał. Witold i Jagiełło zrezygnowali ze Żmudzi, będącej kością niezgody między Litwą a Krzyżakami. Zakon natomiast zrzekał się wszelkich pretensji do Litwy.

Wielka wojna z Zakonem

Władysław Jagiełło z Witoldem modlący się przed bitwą pod Grunwaldem

Pokój w Raciążku nie okazał się trwały. Objęcie w 1407 r. godności wielkiego mistrza przez Ulryka von Jungingena zaostrzyło kurs Zakonu, który od tego momentu dążył do konfrontacji z Polską i Litwą. Z kolei dla Litwy ewentualna konfrontacja była okazją do odzyskania ważnej Żmudzi. W 1409 r. z inspiracji Witolda i Jagiełły na Żmudzi wybuchło antykrzyżackie powstanie. Sytuację próbowano ratować rozmowami dyplomatycznymi, ale obie strony konfliktu były gotowe na jego ostateczne rozwiązanie. Toteż 14 sierpnia Zakon wypowiedział Jagielle wojnę.

Krzyżacy szybko wkroczyli w polskie granice i zajęli niedawno wykupioną przez Jagiełłę ziemię dobrzyńską. Krzyżacy uderzyli także na Mazowsze. Natomiast Litwini wkroczyli na Żmudź, zajmując ją w całości. W październiku podpisano zawieszenie broni do lata następnego roku. W tym czasie Zakon i jego sojusznicy w Europie bezskutecznie próbowali rozerwać sojusz Jagiełły i Witolda. W grudniu w Brześciu Litewskim Jagiełło i Witold wspólnie naradzili się, co do przebiegu kampanii w roku następnym.

Wielki książę Witold (fragment obrazu Bitwa pod Grunwaldem), Jan Matejko

Na początku lipca 1410 r. po przekroczeniu Wisły mostem pontonowym pod Czerwińskiem polskie wojska połączyły się z armią litewską. Następnie 9 lipca siły koalicji wkroczyły na terytorium Zakonu i ruszyły na Malbork. Krzyżakom udało się zagrodzić drogę wojskom Jagiełły dopiero pod Grunwaldem. Tam 15 lipca doszło do jednej z największych bitew w historii średniowiecza. Brał w niej udział także Witold, który dowodził prawym skrzydłem wojsk polsko-litewskich. Bitwa zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem koalicji. Zakon został w niej całkowicie rozbity.

Wojna zakończyła się 1 lutego 1411 r. podpisaniem pokoju w Toruniu. Najwięcej zyskiwał na nim Witold, który otrzymywał Żmudź na czas swojego życia. Polska odzyskiwała ziemię dobrzyńską wraz z zamkiem w Złotorii.

Unia w Horodle

Witold Kiejstutowicz

Dwa lata po zakończeniu wielkiej wojny Polska i Litwa zawarły w Horodle kolejną unię. Unia horodelska wprowadzała wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie, a litewskim rodom bojarskim przyznała przywileje, łącząc je heraldycznie z rodami polskimi.

Ustalono także, że po śmierci Witolda nowy wielki książę litewski będzie wyznaczony przez króla Polski za radą panów polskich i bojarów litewskich. Natomiast w przypadku bezpotomnej śmierci Jagiełły nowy król miał być wybierany za zgodą wielkiego księcia litewskiego i bojarów litewskich.

Sprawa Żmudzi

Zygmunt Luksemburski

Mimo, że Żmudź należała się Witoldowi, to zaraz po podpisaniu pokoju toruńskiego zaczął się litewsko-krzyżacki spór o jej granice, a zwłaszcza o przynależność nadmorskiej Kłajpedy i terenów na prawy brzegu Niemna.

Spór o Żmudź oddano pod osąd niemieckiego króla Zygmunta Luksemburskiego, który wysłał na Żmudź przedstawiciela do wytyczenia granic. Ten w 1413 r. stwierdził, że Kłajpeda oraz prawy brzeg Niemna są integralną częścią Żmudzi. Zakon wyniku ustaleń arbitra nie uznał. Postanowił kontynuować walkę o korzystne dla siebie granice na soborze w Konstancji.

W 1416 r. na soborze udzielono głosu delegacji ze Żmudzi, która opowiedziała się za przynależnością do Litwy i zarzucała liczne niegodziwości Krzyżakom. Na soborze nie zapadły jednak żadne wiążące rozstrzygnięcia. Niemniej papież w 1417 r. zgodził się na utworzenie diecezji żmudzkiej, która to w 1413 r. za sprawą Witolda i Jagiełły przyjęła chrzest. To rzecz jasna utrudniało krzyżackiej propagandzie szkalowanie Polski i Litwy. Sprawa była dalej przedmiotem arbitrażu Zygmunta, który w grudniu 1420 r. ogłosił we Wrocławiu swój wyrok, który nie był korzystny dla Witolda. Ten wyniku arbitrażu nie uznał.

Mapa Żmudzi z 1904 r., na lewym krańcu mapy znajduje się Połąg

W 1422 r. nadarzyła się okazja do zbrojnego rozstrzygnięcia problemu Żmudzi. Zygmunt był na tyle zajęty sprawą husycką w Czechach, że nie był zdolny do większej interwencji przeciwko Jagielle. Dodatkowo polskiemu królowi udało się wyjednać koalicję w postaci margrabiego Brandenburgii. Dodatkowo Zygmunt sam obawiał się interwencji polskiej w Czechach. Tym bardziej nie był zdolny do przeciwdziałania polsko-litewskiej akcji. Wojna, która przeszła do historii jako wojna golubska, rozpoczęła się w lipcu 1422 r. W sierpniu siłom koalicji udało się zdobyć zamek w Golubiu.

Osamotnienii Krzyżacy znaleźli się w krytycznym położeniu. Bali się nie tylko sił polsko-litewskich, ale także buntu swoich poddanych, którzy obawiali się powtórki z 1410 r., czyli wyniszczenia gospodarczego terenów zakonnych. Toteż 27 września w Mełnie zawarto pokój. Zakon na jego mocy zrezygnował ze Żmudzi. Litwa w rejonie Połągi otrzymywała także dostęp do Bałtyku, co odcinało Zakon od Inflant, dzieląc krzyżackie terytorium na pół. Kłajpeda pozostała jednak w rękach Krzyżaków.

Zjazd w Łucku. Witold niedoszłym królem Litwy

Zjazd w Łucku

W 1429 r. w Łucku na Wołyniu odbył się zjazd europejskich monarchów, którzy radzili nad sprawą groźby ataku Imperium Osmańskiego. Na zjeździe obecni byli oprócz Jagiełły, Witolda i króla niemieckiego i czeskiego Zygmunta także m.in. Eryk Pomorski, król król Danii, Szwecji i Norwegi, Wasyl Wasyliewicz, wielki książę moskiewski oraz Paul von Russdorff, wielki mistrz zakonu krzyżackiego.

Jednak z polskiego punktu widzenia zjazd zdominowała propozycja Zygmunta, by koronować Witolda na króla. Zygmunt chciał w ten sposób położyć kość niezgody między Jagiełłą, a Witoldem i rozbić ich sojusz. Jagiełło jednak był zbyt wytrwanym politykiem, by złapać się w taką pułapkę, więc ochoczo zgodził się na koronację Witolda. Natomiast wyraźnie zaprotestowali przedstawiciele polskiej szlachty i duchowieństwa, którzy dążyli do inkorporacji Litwy.

Być może do koronacji rzeczywiście by doszło, ale na przeszkodzie stanęli czujni panowie polscy. Wiedząc, że korona ma przybyć od Zygmunta, obstawili drogi na zachodzie, wyczekując na posłańców spieszących na koronację, na którą zdążono już nawet zaprosić gości. W sierpniu 1430 r. Polakom udało się zatrzymać posłańca z koroną, ale także z listami, w których znajdowały się dokumenty mówiące o sojuszu Witolda z Zygmuntem i Krzyżakami. Toteż posłańców odprawiono w drogę powrotną. Dodatkowo zaprotestował także papież Marcin V, który nie wydał zgody na koronację Witolda, a samodzielna akcja Zygmunta nie była mu na rękę. Wkrótce w październiku 1430 r. w Trokach Witold zmarł.

Scheda po Witoldzie

Zygmunt Kiejstutowicz

Witold zmarł bez męskiego potomka. Jagiełło zdecydował się na przekazanie godności wielkiego księcia litewskiego swojemu bratu Świdrygielle. To jednak nie spodobało się polskiej szlachcie, której Jagiełło nawet nie zapytał o zdanie. Toteż na początku 1431 r. na zjeździe polskiej szlachty w Sandomierzu Jagiełło zetknął się już z poważnymi oskarżeniami o samowolę. Ostatecznie zaproponowano kompromis. Polacy mieli zgodzić się na rządy Świdrygiełły na Litwie, o ile ten zwróci się do Jagiełły o pełnomocnictwo do zarządzania Litwą. Jednakże Świdrygiełło nie chciał się na to zgodzić.

Wkrótce za wiedzą i z pomocą Polaków w 1432 r. bojarzy litewscy zawiązali spisek, który zakończył się odsunięciem Świdrygiełły od władzy. Na jego czele stał młodszy brat Witolda, Zygmunt Kiejstutowicz. Świdrygiełło został zaskoczony w nocy z 31 sierpnia na 1 września w Oszmianie. Władzę w wielkim księstwie przejął Zygmunt. Sprawował ją do 1440 r. Jego następcą został młodszy syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk.

Żony i potomstwo Witolda

Anna Światosławowna

Witold był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Anna Światosławowna. Poślubił ją ok. 1370 r. Z tego małżeństwa Witold doczekał się jedynego dziecka. Była nim Zofia Witoldówna, która w 1391 r. poślubiła wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla I. Anna zmarła w 1418 r. w Trokach.

Kilka miesięcy po śmierci Anny Witold ożenił się z Julianną Holszańską, córką możnowładcy litewskiego z rodu Holszańskich. Jednak para nigdy nie doczekała się potomstwa. Julianna zmarła prawdopodobnie ok. 1448 r. Jednak jej losy po śmierci Witolda w 1430 r. nie są znane.

Bibliografia:

1. G. Błaszczyk, Dzieje Stosunków Polsko-Litewskich. Od Krewa do Lublina, Poznań 2007.
2. Z. Kiaupa, J. Kiaupiene, A. Kuncevicius, Historia Litwy. Od czasów najdawniejszych do 1795 roku, Warszawa 2007.
3. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
4. J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990.
5. J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.
6. S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Kraków 2002.

Więcej o historii Litwy przeczytasz klikając na poniższą grafikę: