Mikołaj Kopernik. Twórca heliocentrycznego modelu Układu Słonecznego i jego największe dzieła astronomiczne

Mikołaj Kopernik był jednym z największych uczonych w historii astronomii. Jego dzieło o Obrotach sfer niebieskich zrewolucjonizowało wiedzę naukową. Kopernik dosłownie ruszył Słońce i zatrzymał Ziemię. Jednak kto wie, jak potoczyłyby się losy jego największego dzieła, gdyby nie uczeń wielkiego astronoma Jerzy Retyk. Zdołał wydać dzieło Kopernika tuż przed jego śmiercią.

Mikołaj Kopernik i jego studia

Mikołaj Kopernik

Mikołaj Kopernik urodził się 19 lutego 1473 r. w Toruniu. Miasto po pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią wraz z Prusami Królewskimi weszło w skład państwa polskiego. Zatem Kopernik urodził się jako poddany polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka. Jego ojciec, również Mikołaj, zmarł w 1483 r. Rolę opiekuna dziesięcioletniego chłopa przejął brat matki, a późniejszy biskup warmiński, Łukasz Watzenrode. Bez wątpienia Kopernik urodził się w zamożnej rodzinie. Wuj nie mający potomków widział takiego w siostrzeńcu, otoczył go opieką i zapewnił najlepsze wykształcenie.

W 1491 r. Kopernik rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej (dziś Uniwersytet Jagielloński). Tam zapewne zetknął się z Wojciechem Brudzewskim i wyszkolonymi przez niego wykładowcami. Brudzewski należał do wybitnych astronomów, który należał do krytyków systemu Ptolemeusza, a więc systemu geocentrycznego (teoria wedle, której Ziemia znajduje się w centrum Wszechświata). Co prawda Brudzewski już wtedy nie wykładał na uczelni, ale prowadził zajęcia poza uniwersytetem. Wielce prawdopodobne jest, że to Brudzewski zasiał w Koperniku nieufność wobec ptolemeuszowskiej wizji świata.

Łukasz Watzenrode, wuj Kopernika

Po czteroletnich studiach w Krakowie Kopernik wyjechał na uniwersytet we włoskiej Bolonii. Tam tajniki astronomii odkrywał przed nim Dominik Maria Novara, z którym Kopernik prowadził wspólne obserwacje.

Jednak studia matematyki i astronomii były tylko jednym z wielu przedmiotów, z którym stykał się Kopernik. Z perspektywy wuja najważniejsze było prawo kanoniczne. Bowiem to miało zapewnić karierę protegowanemu. Watzenrode w 1489 r. został biskupem warmińskim. W 1497 r.  wykorzystał swoje wpływy i zapewnił mu wybór na dochodową funkcję kanonika warmińskiej kapituły katedralnej (kanonik nie posiadał święceń kapłańskich, ale był uznawany za osobę duchowną).

Mikołaj Kopernik pełnomocnikiem wuja

W 1501 r. Kopernik udał się na Uniwersytet w Padwie, gdzie rozpoczął studia medyczne. Kolejnym przystankiem w 1503 r. stała się dla Kopernika Ferrara, gdzie obronił doktorat z prawa kanonicznego. Pod koniec 1503 r. powrócił do Warmii i był już na pełen etat pomocnikiem swojego wuja. Pisał dla niego memoriały do króla polskiego, udawał się na misje dyplomatyczne, pomagał wujowi w prowadzeniu kancelarii. Prawdopodobnie w 1507 r. był obecny w Krakowie na koronacji Zygmunta I Starego. Z tego też powodu jeśli zajmował się w tym czasie astronomią to tylko w wolnym czasie. Wujowi marzyło się, by Kopernik objął po nim biskupstwo, ale ten nie chciał przyjąć święceń kapłańskich. Watzenrode zmarł w 1512 r.

Mały Komentarz, pierwsze dzieło astronomiczne Kopernika

Karta z Commentariolus (Małego Komentarza) Kopernika

Śmierć wuja niewątpliwie Kopernikowi dała więcej przestrzeni na badania astronomiczne. Toteż w 1512 r. lub w 1513 r. wydał pierwsze swoje dzieło Mały komentarz (Commentariolus), w którym przedstawił założenia układu heliocentrycznego. Dwa z nich były szczególnie doniosłe:

1. Ruch Słońca po niebie nie jest jego własnym ruchem, lecz skutkiem ruchu Ziemi i naszej sfery, z którą się obracamy wokół Słońca podobnie jak każda inna planeta; Ziemia wykonuje więc kilka ruchów.
2. To, co u planet wydaje się ich ruchem wstecznym lub posuwaniem się naprzód, nie pochodzi od nich, lecz od Ziemi, której ruch wystarczy dla wyjaśnienia tak wielu nierówności dostrzeganych na niebie.

Heliocentryzm, grafika z dzieła Harmonia Macrocosmica (1660)

Ta praca znalazła się w księgozbiorze rektora Akademii Krakowskiej Macieja z Miechowa, który zapisał w notatkach, że to księga o teorii jakoby Ziemia się porusza, Słońce zaś pozostaje w spoczynku.

Kopernik przeciwko Krzyżakom

Kopernik jednak nie mógł tylko poświęcić się astronomii. Po śmierci wuja bowiem rozgorzał spór o jego następstwo. Polski król chciał tam wybrać samodzielnie swojego kandydata. Natomiast kapituła wybrała samodzielnie Fabiana Luzjańskiego. Ostatecznie zawarto kompromis. Król w przyszłości miał dokonać wyboru spośród czterech kandydatów zaproponowanych mu przez kapitułę.

W 1519 r. wybuchła ostatnia wojna z Krzyżakami. Ucierpiała na tym Warmia, która została napadnięta przez Krzyżaków. Sytuacja była ciężka. Kopernik został mianowany administratorem dóbr Olsztyna.

Zamek w Olsztynie na zdjęciu z XX w.

Rezydował na tamtejszym zamku przygotowując go do obrony. Kopernikowi pomocy udzielił król Polski Zygmunt Stary oraz Elbląg. Po podpisaniu w 1521 r. rozejmu polsko-krzyżackiego (ostatecznie wojna zakończyła się w 1525 r. traktatem krakowskim), Kopernik ustąpił z funkcji zostając komisarzem Warmii.

Kopernika List przeciwko Wernerowi

W kolejnych latach pełnił różne funkcje, ale znalazł także czas na pracę naukową. W 1524 r. napisał List przeciwko Wernerowi, który zaadresował do kanonika krakowskiego Bernarda Wapowskiego. W tej pracy astronom poddał gruntownej krytyce prace norymberskiego matematyka Johannesa Wernera (Kopernik dostał je właśnie od Wapowskiego), który w nich bronił geocentrycznego modelu świata. Także w tym okresie w 1526 r. napisał traktat Monetae cudendae ratio (Rozprawa o urządzeniu monety), w którym opisał zasadę ekonomiczną, że gorszy pieniądz wypiera lepszy, tzw. prawo Kopernika-Greshama.

Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem, obraz Jana Matejki

O Koperniku i jego astronomicznej teorii robiło się coraz głośniej w Europie. W 1533 r. papież Klemens VII poprosił o ich wyjaśnienie swojego sekretarza, kardynała nota bene Mikołaja Schonberga. Ten w 1536 r. (czyli już za pontyfikatu Pawła III) napisał do Kopernika z prośbą o przesłanie tablic i dodatkowych informacji.

Retyk u Kopernika. Pierwszy i jedyny uczeń polskiego astronoma

Jerzy Joachim Retyk to chyba jedna z najważniejszych postaci w życiu Kopernika. Był on profesorem matematyki na uniwersytecie w Norymberdze. Gdy usłyszał o heliocentrycznym modelu Kopernika zapragnął dowiedzieć się o nim więcej. Dlatego w 1539 r. wybrał się w podróż do Fromborka, gdzie został przyjęty przez polskiego astronoma. Gościł u niego przez ponad dwa lata, stając się pierwszym i jedynym jego uczniem. Kopernik prowadził z Retykiem wspólne obserwacje astronomiczne. Niemiecki uczony miał możliwość także zapoznania się z tekstami Kopernika.

Dwudziestopięcioletni pełen entuzjazmu Retyk był w tym czasie idealną osobą, dla mającego sześćdziesiąt sześć lat Kopernika, który nadal nie opublikował drukiem swojej teorii. Retyk jeszcze w 1539 r. rozpoczął poszukiwanie funduszy na wydanie wstępu prezentującego tezy z poznanego u Kopernika rękopisu późniejszego De revolutionibus orbium coelestium. Praca pod tytułem De libris revolutionum Copernici narratio prima (Relacja pierwsza z ksiąg „O obrotach” Mikołaja Kopernika) ukazała się drukiem w 1540 r. w Gdańsku. Książka okazała się gigantycznym sukcesem i rozeszła się natychmiast. Już następnego roku potrzebne było jej drugie wydanie.

De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) Kopernika

Kopernikowska wizja Wszechświata w De revolutionibus orbium coelestium

Sukces Narratio prima i perswazje Retyka nakłoniły Kopernika do wydania swojego największego dzieła, którego spisywanie rozpoczął już w 1514 r. Sam astronom chciał otwarcie zaprezentować wyniki swoich obserwacji i wydać księgę pod tytułem De revolutionibus. Jednakże innego zdania był Andreas Osiadner, który zajmował się w Norymberdze drukiem kopernikańskiego rękopisu. Zmienił tytuł na De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), a także obarczył dzieło niepodpisanym występem, w którym wyjaśniał, że to jest tylko hipoteza umożliwiająca konstrukcję modeli matematycznych ruchów planet.

Osiadner miał dobre intencje, obawiał się, że bez takiego wstępu Kościół Katolicki mógłby uznać dzieło za heretyckie. Wszak doktryną było, że to Ziemia jest w centrum Wszechświata, co miało wynikać z samej Biblii.

Śmierć Mikołaja Kopernika, grafika Aleksandra Lessera

Dzieło O obrotach sfer niebieskich zawiera wykład heliocentrycznej i heliostatycznej budowy Wszechświata podzielony na sześć ksiąg. Pierwsza poświęcona jest urządzeniu Układu Słonecznego, druga zawiera katalog gwiazd, trzecia zajmuje się zjawiskiem precesji, czwarta ruchem Księżyca, a piąta i szósta ruchem planet. Księga ukazała się drukiem w 1543 r. tuż przed śmiercią Kopernika. Wedle relacji biskupa Tiedemanna Giesea Kopernik miał dostać świeżo wydane dzieło dosłownie na łożu śmierci. Nie był zdolny już do jego przeczytania, mógł je tylko dotknąć. Co ciekawe dzieło Kopernika nie było tak rozchwytywane jak synteza Retyka, gdyż po prostu było napisane niezwykle naukowym językiem, a więc dosłownie tylko nieliczni potrafili je przeczytać ze zrozumieniem. Co oczywiście O obrotach sfer nie ujmuje nic z wiekopomności tez w nim zawartych.

Bibliografia:

1. M. Borzykowski, Nowe szczegóły do biografii Mikołaja Kopernika podane przez B. Baldiego, „Studia Warmińskie” X, 1973.
2. W. Ley, W niebo wpatrzeni, Warszawa 1984.
3. K. Górski, Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność, Toruń 2012.
4. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.