Spartańskie wychowanie, czyli sekret potęgi starożytnej Sparty

Sparta to słynne miasto-państwo starożytnej Grecji, uważane za miejsce realizacji jednego z najbardziej wyjątkowych systemów społecznych, politycznych i kulturowych w historii. Znana ze swojej potęgi militarnej, Sparta wychowywała swoich obywateli w surowy sposób, aby stworzyć niezłomnych wojowników. Spartańskie wychowanie to synonim wychowania srogiego i rygorystycznego. Stąd ciągła rywalizacja, wspólne posiłki, jedna szata na rok i wiele innych twardych zwyczajów, mających wykształcić silnych obywateli. 

Narodziny dziecka w Sparcie

Obraz przedstawiający selekcję dzieci w Sparcie

Spartanin nie miał indywidualnej kontroli nad przyszłością swojego męskiego potomka. Przynosił on chłopca do miejsca, gdzie starszyzna dokonywała jego oględzin oraz oceny dziecka. Jeżeli było zdrowie i silne, nakazywali ojcu je wychowywać i można było dokonać rytuału umycia dziecka w winie. Dalej dziecko było na co dzień wychowywane przez mamki, nad którymi matki jedynie sprawowały nadzór.

W przypadku, gdy dziecko było mizerne lub zdeformowane, kierowali je do jam w ziemi w pobliżu góry Tajget. Wierzono, że zarówno dla dziecka, jak i dla państwa-polis, będzie lepiej, jeśli umrze, ponieważ od początku nie wykazywało zdrowia i siły.

W przypadku dziewczynek ta procedura nie obowiązywała i decyzję co do wychowania pozostawiano rodzicom.

Agoge. Szkolenie młodych Spartan

Ćwiczenia młodych Spartan na obrazie Edgara Degas

W sercu spartańskiego systemu wychowawczego leżało agoge - obowiązkowe państwowe szkolenie dla wszystkich młodych mężczyzn. Wstępując do agoge w wieku 7 lat, chłopcy zostawali poddani surowemu, systematycznemu treningowi zarówno fizycznemu, jak i umysłowemu. Zachęcano ich ciągle do rywalizacji. Program obejmował naukę walki, polowania, czytania, pisania, a także przetrwania, wytrzymałości i kształtowania charakteru. Od tego wieku przechodzili także pod nadzór państwa. Przydzielano ich do drużyn, w ramach których funkcjonowali na równych prawach.Młodzi Spartanie otrzymywali tylko jedną szatę na rok i chodzili na boso, co miało ich dodatkowo zahartować. Mogli się kąpać tylko kilka razy w roku. Spali na posłaniach z trzcin. Byli zobowiązani do posłuszeństwa wobec każdego dorosłego Spartanina.

Spartański system wychowawczy opierał się na zasadzie równości i surowości. Stąd nazywali siebie homoioi czyli jednakowi. Wszyscy młodzi mężczyźni, niezależnie od pochodzenia czy statusu, musieli przejść przez ten sam system szkolenia. Od 12 lub 14 roku życia chłopcy zmieniali miejsce zamieszkania na koszary i przechodzili już typowe szkolenie wojskowe, ale uczono ich także czytać i pisać. Elementem edukacji była literatura grecka i śpiew. Ten etap trwał do 20-go roku życia, gdy stawali się wojownikami. Jednak obywatelami mogącymi pełnić urzędy stawali się dopiero po ukończeniu 30 lat. Wtedy też mogli zamieszkać we własnym domu.

Próba wytrzymałościowa w sanktuarium Artemidy

Jednym z elementów wychowania była próba wytrzymałościowa w sanktuarium Artemidy. Oto grupy nagich chłopców, obserwowanych przez rodziców i innych widzów, stała z podniesionymi nad głową rękami, gdy spadał na nich grad uderzeń z biczów. Kto okazał ból lub wycofał się, ten przegrywał. Są znane przypadki, gdy chłopcy woleli zginąć niż przynieść hańbę swojej rodzinie. Ten, który wytrzymał najdłużej, wygrywał.

Krypteja. Ryt inicjacji

Starożytna Sparta

Krypteja była swoistym testem dla najbardziej obiecujących młodych Spartan, mająca na celu sprawdzenie ich zdolności do przetrwania, samodzielności i skrytobójczych umiejętności. Krypteja była przeznaczona dla wyróżniających się młodzieńców, którzy ukończyli podstawowe szkolenie w agoge. Wybór kandydatów był staranny i restrykcyjny - brano pod uwagę zarówno umiejętności fizyczne, jak i intelektualne. Uczestnicy kryptei  musieli wykazać się zdolnościami przetrwania orz walecznością.

Krypteję prowadzono w tajemnicy, a jej uczestnicy musieli działać w pełnej samodzielności. Młodzi Spartanie zostawali wysłani na terytorium podbite przez Spartę. Ich mieszkańców zwano helotami. Krypteia pełniła również rolę narzędzia kontroli społecznej i politycznej. Działania młodych Spartan miały zastraszyć podbitą ludność i uniemożliwić bunt czy opór. Wprowadzanie atmosfery strachu i niepewności sprawiało, że heloci byli mniej skłonni do wystąpień przeciw spartańskiej dominacji.

Syssitie. Wspólne posiłki jako fundament spartańskiej społeczności

Obraz przedstawiający edukację w Sparcie

Wspólne posiłki, zwane syssitia, były ważnym elementem spartańskiego życia społecznego i wychowawczego. Syssitie pełniły funkcję zarówno edukacyjną, jak i społeczną - uczono tam młodzież umiejętności komunikacji, współpracy i budowania relacji.

Ponadto, uczestnicy dzielili się jedzeniem i zasobami, co wpływało na rozwijanie uczucia równości i wzajemnej pomocy. Niemniej, kto nie był w stanie pokryć składki na syssitie, tracił prawa obywatelskie. Szacuje się, że średni wkład dzienny Spartan wynosił ok. 4000 kalorii i odpowiadał potrzebom osób o dużej aktywności fizycznej. Dodatkowo najbogatsi Spartanie, dający nadobowiązkową żywność, mogli zająć lepsze miejsca przy stole.

Nieobecność musiała być poważnie uzasadniona, w przypadku mniej ważnych powodów należało zostawić na stole prezent. Syssitie nie odbywały się jedynie w dni świąteczne, gdy składano bogom ofiary.

Najczęściej na ucztach jadano chleb jęczmienny oraz polewkę z krwi i gotowanej wieprzowiny. Obecne były również typowo greckie przysmaki jak oliwki, figi, sery owcze i oliwa z oliwek.

Rola kobiet w spartańskim wychowaniu

Spartańska kobieta dająca tarczę swojemu synowi

W przeciwieństwie do innych starożytnych kultur greckich, Sparta przywiązywała dużą wagę do wychowania kobiet. Dziewczęta uczestniczyły w programach edukacyjnych i sportowych, które miały na celu zapewnienie im zdrowia fizycznego, a także umiejętności przywódczych. Nosiły one szatę, która nie krępowała im ruchów. Ich sprawność fizyczna spowodowała, że w Grecji sławiono ich piękno. Jednakże wychowanie kobiet nie ograniczało się tylko do sprawności fizycznej.

Wychowanie dziewcząt było ukierunkowane na przyszłą rolę matek wojowników, które miały prowadzić domostwa i wychowywać dzieci. Im więcej dzieci zdolnych do walki urodziła kobieta, tym cieszyła się większym szacunkiem społecznym.

Lakoniczność i cięty dowcip

Lakoniczność, czyli krótkie i treściwe wypowiadanie się, jest ściśle związana ze Spartą. Termin „lakoniczny” pochodzi od Lakonii, regionu starożytnej Grecji, którego stolicą była właśnie Sparta. Spartańscy wojownicy byli znani ze swojego prostego i zwięzłego stylu komunikacji, który skupiał się na przekazywaniu istotnych informacji w jak najbardziej efektywny sposób. Zatem zupełnie inaczej niż chociażby w Atenach, gdzie uczono sztuki przemówień.

Cięty dowcip i ironia również były cechami charakterystycznymi dla spartańskiego stylu wypowiadania się. Wartościowana była zdolność do wyrażania swoich myśli i intencji w sposób klarowny, ale jednocześnie błyskotliwy i inteligentny. Przykładem takiej wypowiedzi jest słynna spartańska odpowiedź na groźby perskiego króla Kserksesa, który zapowiedział, że przysłoni słońce swoimi strzałami. Spartańska odpowiedź brzmiała: „Tym lepiej, będziemy walczyć w cieniu”.

Niezłomni wojownicy: słynne bitwy i osiągnięcia spartańskich wojowników

Scena przedstawiająca bitwę pod Termopilami

Spartanie byli znani jako niezłomni wojownicy, nieustraszeni na polu bitwy. Ich umiejętności i hart ducha zostały udokumentowane w wielu historycznych bitwach, takich jak:

• Bitwa pod Termopilami (480 p.n.e.) - król Leonidas i jego 300 wojowników zasłynęli z heroicznej obrony przeciwko ogromnej armii perskiej pod dowództwem Kserksesa I. Mimo przeważających sił przeciwnika, Spartanie zdołali zatrzymać Persów na kilka dni, co pozwoliło innym greckim państwom na przygotowanie obrony.
• Bitwa pod Platejami (479 p.n.e.) - spartański wódz Pauzaniasz dowodził grecką koalicją, która pokonała Persów w jednej z decydujących bitew wojen perskich.
• Bitwa pod Mantineją (418 p.n.e.) - Spartanie pod dowództwem króla Agisa II odnieśli zwycięstwo nad wojskami Aten i ich sojusznikami w czasie wojny peloponeskiej, co umocniło ich pozycję jako potęgi militarnej.

Bibliografia:

1. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, Warszawa 1988.
2. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2008.
3. R. Kulesza, Sparta w V-IV w. p.n.e., Warszawa 2003.
4. G. Rachet, Słownik cywilizacji greckiej, Katowice 2006,
5. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002.
6. A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2014.