Historia prawa pracy w Polsce

Prawo pracy, jako odrębna gałąź prawa, ma stosunkowo krótką, ale intensywną historię w Polsce. Wielowątkowy proces jego formowania rozpoczął się w okresie międzywojennym, a następnie uległ zmianie w okresie PRL, aby ostatecznie kształtować się w ramach prawa Unii Europejskiej.

Prawo pracy

Prawo pracy zawiera regulacje, które określają warunki zatrudnienia, obowiązki i prawa zarówno pracowników, jak i pracodawców. Wśród wielu aspektów, prawo pracy obejmuje kwestie takie jak godziny pracy, płace, bezpieczeństwo i higienę pracy, urlopy, zwolnienia oraz warunki związane z zakończeniem stosunku pracy. Prawo to również reguluje zasady dotyczące strajków i innych form protestów pracowniczych, a także ustanawia instytucje służące do rozstrzygania sporów pracowniczych.

Prawo pracy w Polsce międzywojennej

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego po zaprzysiężeniu

W wolnej Polsce należało budować prawo pracy od podstaw. Do regulacji prawa pracy przystąpiono jednak niemal od razu. Już u progu wolnej Polski rząd Jędrzeja Moraczewskiego wprowadził dekret, który zapewnił ośmiogodzinny dzień pracy w dni powszednie oraz sześciogodzinny w sobotę. W efekcie wprowadzono czterdziestoośmiogodzinny tydzień pracy. Dekret wprowadzał także zasadę, że nadgodzinny winne być dodatkowo płatne. Przepisy otoczyły również szczególną ochroną młodocianych robotników w wieku 15-18 lat oraz kobiety ciężarne. Wprowadzono zakaz zatrudniania dzieci poniżej 15 roku życia. Polska jako jeden z pierwszych państw w Europie wprowadziła instytucję płatnego urlopu wypoczynkowego. W zależności od stażu i rodzaju pracy wynosił od 8 do nawet 30 dni.

W międzywojennej Polsce funkcjonowały także związki zawodowe. Te należało zarejestrować przed sądem. Stosunkowo swobodne prawo co do zakładania związków zawodowych uległo ograniczeniu po zamachu majowym, gdy organom administracji publicznej umożliwiono decydowanie o zakładaniu, zawieszaniu i rozwiązywani związków zawodowych. Narzędziem wywierania nacisku były także strajki. Ta liczba była dość wysoka i wynosiła nawet 2 tys. strajków rocznie, w które zaangażowanych było kilkaset tysięcy pracowników.

Wielu przedsiębiorców łamało prawa pracownicze przede wszystkim w zakresie godzinowych norm pracy i urlopów. W związku z tym powołana została inspekcja pracy. Inspektorzy mogli nie tylko wizytować zakłady pracy, ale także nakładać kary na pracodawców. Na straży praw pracowniczych stały sądy pracy, którym to delegowano załatwianie sporów wynikających ze stosunku pracy.

Prawo pracy w PRL

Budowa miasta Nowa Huta koło Krakowa, 1950

Dla Polski następstwem II wojny światowej było znalezienie się w radzieckiej strefie wpływów. Stąd w Polsce władzę zdobyli komuniści, zmieniając ustrój społeczny i gospodarczy Polski. Te komunistyczne zmiany dotknęły również prawo pracy. W okresie PRL te regulacje ulegały zaostrzeniu lub rozluźnieniu w zależności od polityki państwa.

Jednym z elementów nowego ustroju były regulacje związane m.in. z nakazem pracy. Polegał na przymusie zatrudnienia, co miało wyraz w propagandzie władzy, która chwaliła się brakiem bezrobocia. Z drugiej strony prowadziło to do przerostu zatrudnienia lub wykonywania bezproduktywnej pracy. W okresie stalinowskim dodatkowo wprowadzono drakońskie prawo dotyczące nieprzestrzegania regulaminów pracy. Pracownik, który nie stawił się w pracy podlegał odpowiedzialności karnej.

Mężczyzna w ochronnej masce napełnia syfon do wody sodowej. Z lewej widoczna skrzynka z syfonami, lata 70-te

26 czerwca 1974 r. uchwalono Kodeks Pracy, którego zasady były silnie uwarunkowane sytuacją polityczną i gospodarczą ówczesnej Polski, charakteryzującej się centralnie planowaną gospodarką oraz niedemokratycznym ustrojem. Te okoliczności prowadziły do braku niezależnego reprezentowania pracowników oraz ograniczania autentycznego dialogu społecznego. Choć układy zbiorowe pracy miały definiować warunki wynagrodzenia i innych świadczeń pracowników, w praktyce były one wykonawczymi aktami prawa państwowego. Zawierały jednak już wtedy ważne przepisy, które m.in. wprowadzały obowiązek zapewnienia przez pracodawcę środków ochrony, takich jak odzież ochronna.

W okresie PRL pracowano także w soboty, zatem tydzień pracy był tygodniem sześciodniowym. Jednak od lat 70-tych pojawiły się pierwsze wolne soboty. Początkowo dwa razy w roku, z czasem ta liczba rosła. Na początku lat 80-tych już połowa sobót była niepracująca. Standardem wolne soboty stały się jednak po 1989 r.

W PRL funkcjonowały co prawda związki zawodowe, ale te były koncesjonowane przez państwo. Krótkotrwałym wyjątkiem był karnawał „Solidarności”, który poprzez strajki wymógł na władzy ustępstwa i akceptację dla niezależnych związków zawodowych. Otworzyło to drogę do rejestracji w listopadzie 1980 r. NSZZ „Solidarność”. Jednak wkrótce stan wojenny i wprowadzone wraz z nim represje doprowadziły do delegalizacji wolnych związków zawodowych.

Prawo pracy w III RP

Po upadku komunizmu w 1989 r. polskie prawo pracy przeszło gruntowną transformację, dostosowując się do wymogów gospodarki rynkowej. Reformy te stały się jeszcze bardziej intensywne po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r., kiedy to polskie prawo pracy musiało zostać dostosowane do standardów europejskich.

Współczesne prawo pracy w Polsce stanowi kombinację rozwiązań krajowych i europejskich. Z jednej strony Kodeks Pracy z 1974 r., choć wielokrotnie nowelizowany, wciąż pozostaje podstawowym aktem prawa pracy. Z drugiej strony prawo Unii Europejskiej ma znaczący wpływ na kształtowanie polskiego prawa pracy.

W ostatnich latach obserwujemy również nowe trendy i wyzwania w prawie pracy, takie jak  jak praca zdalna, do której dostosowywane są przepisy polskiego prawa pracy.

Bibliografia:

1. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
2. D. Makiłła, Historia praw w Polsce, Warszawa 2019.

^{Artykuł sponsorowany powstał we współpracy z gvarant.pl}