Ukaz emski, czyli car Aleksander II w walce z narodem i językiem ukraińskim

Ukaz emski to akt wydany przez cara Aleksandra II Rosyjskiego w 1876 r. Ukaz wprowadzał drastyczne ograniczenia dla kultury i języka ukraińskiego. Zabraniał używania języka ukraińskiego w druku oraz organizowania wykładów i przedstawień teatralnych w tym języku. Ukaz stał się symbolem represji narodowościowych w carskiej Rosji.

Aleksander II. Reformator i represjonista

Aleksander II Romanow

Na przełomie XIX i XX w. Imperium Rosyjskie, rozciągające się od Europy Wschodniej aż po Azję, stało się areną narastających napięć narodowych. Wielonarodowa struktura Rosji była źródłem niekończących się konfliktów i zawirowań politycznych. Te skomplikowane tło historyczne kształtowało działania Aleksandra II, który z determinacją dążył do utrzymania integralności i jedności swojego ogromnego imperium.

Aleksander II był synem Mikołaja I Romanowa, który zmarł 2 marca 1855 r. w Petersburgu. Na pewno umierał przytłoczony porażkami rosyjskiej armii w wojnie krymskiej. Zatem Aleksander II przejął stery władzy w niekorzystnym momencie dla imperium tj. pewnej porażki w wojnie krymskiej. Ta zakończyła się w drugim roku jego panowania. Doświadczenie tej wojny spowodowało przeprowadzenie przez cara licznych reform.

Niemniej Aleksander II wychowany został w atmosferze szacunku dla autorytarnych zasad, które wpajał mu ojciec. Był przekonany, że silne Imperium Rosyjskie może istnieć tylko wtedy, gdy wszystkie narody podległe Rosji zostaną zrusyfikowane. Te przekonania były zgodne z ówczesnym modelem rosyjskiego państwa narodowego, gdzie idea „jednego narodu, jednego języka” była dominująca.

Ukaz emski. Kontekst, treść i cel

Portret Ukrainki w stroju narodowym, 1860 r.

Z perspektywy Aleksandra II Ukraińcy byli postrzegani jako mówiący nie w języku ukraińskim, ale w jednym z dialektów języka rosyjskiego. Car nie uważał ich za odrębny naród, a wszelkie tego typu zapędy, jakie mogły destabilizować imperium od środka, były zwalczane.

Ukaz emski stanowił próbę zahamowania rozwoju ukraińskiej tożsamości narodowej oraz promowania jedności kulturowej Rosji. Jednym z bezpośrednich powodów do wydania tego ukazu był ukraiński postulat utworzenia wolnej Ukrainy z hetmanem na czele. Car jako typowy biurokrata powołał najpierw specjalną komisję do walki z ukraińskimi separatystami. Komisja ustaliła, że dalsze utrwalanie się ukraińskiej literatury wzmacnia tożsamość narodową Ukraińców i może być dla nich argumentem do dążeń do uniezależnienia się od Rosji.

Uzdrowisko Bad Ems w 1900

W efekcie w maju 1876 r. w niemieckim mieście będącym uzdrowiskiem Bad Ems, car wydał ukaz zwany emskim. Intencje jego twórców były jasne. Ukaz ten miał na celu rusyfikację ludności ukraińskiej.

Ukaz emski zawierał następujące nakazy i zakazy:

1. Wszelkie publikacje w języku ukraińskim zostały poddane cenzurze. Zakazano drukowania jakichkolwiek książek i materiałów w języku ukraińskim oraz wprowadzania ich z zagranicy. Wyjątkiem były jedynie druki do użytku domowego, takie jak przepisy kulinarnie czy pieśni.
2. Zakazano wszystkich przedstawień scenicznych i recytacji w języku ukraińskim. Zakaz obejmował też muzykę, jeśli teksty były w języku ukraińskim.
3. Zakazano tłumaczenia literatury z języka rosyjskiego na ukraiński. Było to działanie mające na celu zablokowanie przepływu idei i koncepcji literackich między językami, utrudniające twórczość literacką i kulturalną.
4. Zabroniono drukowania oryginalnych utworów literackich lub naukowych w języku ukraińskim, co stanowiło istotne ograniczenie dla rozwijającej się kultury literackiej i naukowej. Wyjątek stanowiła poezja, która mogła być nadal drukowana.
5. Nakazano prowadzenie edukacji wyłącznie w języku rosyjskim w szkołach i innych instytucjach edukacyjnych, eliminując tym samym możliwość nauczania w języku ukraińskim.Z bibliotek szkolnych miały zostać usunięte wszelkie książki w języku ukraińskim.

Kijowska Hromada a ukaz emski

Kijów w 1888 r.

Przy analizie ukazu emskiego warto zwrócić uwagę na rolę, jaką odegrała kijowska Hromada. Ta tajna organizacja, skupiająca ukraińskich intelektualistów i działaczy społecznych, odegrała kluczową rolę w propagowaniu ukraińskiego języka i kultury. Dla caratu postulaty Hromady o federacyjnej Rosji i nadaniu Ukrainie autonomii były nie do przyjęcia.

Hromada, chociaż była tajną organizacją, stała się jednym z głównych celów ukazu emskiego. Car Aleksander II i jego doradcy zdawali sobie sprawę, że Hromada odgrywała kluczową rolę w budowaniu ukraińskiej tożsamości narodowej i dlatego starali się ją zniszczyć. W następstwie ustanowienia ukazu emskiego, działania podejmowane przez Hromadę stały się zabronione, a jej uczestnicy byli poddawani ściganiu przez rosyjski aparat władzy. Wielu z nich wyemigrowało.

Skutki ukazu emskiego

Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1898 r.

Ukraińska inteligencja zmuszona była do działania w podziemiu. Wszystkie publikacje, książki, a nawet dramaty musiały być drukowane i dystrybuowane w tajemnicy. Jednajże paradoksalnie, represje wynikające z ukazu emskiego doprowadziły do umocnienia ukraińskiej tożsamości narodowej. Skupiły one uwagę na walce o przetrwanie języka i kultury ukraińskiej, co ostatecznie przyczyniło się do jego ocalenia.

Formalnie ukaz emski obowiązywał do 1907 r., kiedy to rosyjskie władze podjęły decyzję o jego wycofaniu.

Bibliografia:

1. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
2. J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772-1999, Lublin 2000.
3. A.I. Miller, „Kwestia ukraińska” w polityce władz i rosyjskiej opinii publicznej (druga połowa XIX w.), Petersburg 2000.
4. W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2009.
5. A. Siewierska-Chmaj, I. Bilousov, Mitologia polityczna współczesnej Ukrainy, „Studia Politologiczne”, vol. 38, 2015