Rewolucja francuska 1789–1799. Od zburzenia Bastylii po zamach stanu Napoleona

Rewolucja francuska, która wybuchła w 1789 r., zapoczątkowała epokę przemian politycznych, społecznych i kulturowych we Francji oraz na świecie. Kraj, który przed rewolucją był scentralizowanym państwem z monarchą absolutnym na czele, przeobraził się w republikę opartą na zasadach wolności, równości i braterstwa. Społeczeństwo, dotychczas podzielone na trzy stany, przeżyło radykalne zmiany, które przyczyniły się do obalenia dawnych przywilejów i ugruntowania zasady równości. Rewolucja nie tylko przyniosła przemiany wewnątrz Francji, ale także wpłynęła na całą Europę, wywołując liczne konflikty, których następstwem były wojny napoleońskie.

Przed rewolucją francuską

Francja przed rewolucją francuską była państwem scentralizowanym z monarchą absolutnym na czele. Jednakże respekt społeczny monarchy i jego realna siła była cieniem pozycji jaką niegdyś miał Ludwik XIV. Społeczeństwo było podzielone na trzy stany. Stan pierwszy stanowiło duchowieństwo, drugi szlachtę, a trzeci mieszczaństwo z chłopstwem. Stan trzeci, nieuprzywilejowany stanowił ok. 98% całego społeczeństwa. Dodatkowo pod koniec XVIII w. Francja odczuwała skutki przegranych wojen, jak chociażby wojny siedmioletniej, gdy straciła prawie wszystkie swoje kolonie w Ameryce Północnej.

Niemniej największym problemem z punktu widzenia króla Ludwika XVI był deficyt budżetowy, który chciał zasypać dodatkowymi podatkami. Jako pierwsze, w lipcu 1788 r., przeciwko nowym podatkom skutecznie zaprotestowały Stany Generalne Delfinatu, gdzie szczególnie aktywni byli przedstawiciele stanu trzeciego. Król znalazłszy się pod ścianą niechętnie zwołał Stany Generalne. Była to jego porażka, gdyż ani swoim autorytetem ani siłą nie był w stanie przekonać lub zmusić poddanych do opodatkowania. Decyzja okazała się dla monarchii fatalna bowiem dało to trzeciemu stanowi legitymację do współdecydowania. Stany Generalnie nie były zwoływane od bardzo dawna, gdyż w monarchii absolutnie nie do pomyślenia było dzielenie się władzą z kimkolwiek, a na pewno nie z mieszczanami i chłopami.

Stany Generalne

Otwarcie Stanów Generalnych w Wersalu 5 maja 1789 r.

Niemniej król na 5 maja 1789 r. zwołał Stany Generalne do Paryża. Dla stanu trzeciego już w trakcie wyborów na deputowanych górę wzięły oświeceniowe idee wolności osobistej, wolności słowa, zniesienia feudalnych ograniczeń itd. Jednocześnie starym zwyczajem stany obradowały oddzielnie, co nie podobało się stanowi trzeciemu. Ten uznając siebie za reprezentantów większości społeczeństwa, czym w istocie był, ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym.

Warto wiedzieć, że wśród deputowanych stanu trzeciego było bardzo wiele wykształconych i świadomych osób mających przy tym interes zniesienia przywilejów pozostałych stanów. Wobec obwołania Zgromadzenia Narodowego król mógł je rozpędzić siłą, albo doń się przyłączyć. Wybrał natomiast przeczekanie, dając Zgromadzeniu Narodowemu czas na dalsze działania. Co prawda próbował zablokować ich obrady remontem sali, ale zgromadzeni po prostu udali się w inne miejsce.

Chłop niosący na swych barkach księdza i szlachcica – satyra polityczna

Stan trzeci zyskiwał na znaczeniu, co nie było obojętne pozostałym dwóm. Wkrótce przyłączył się do niego stan pierwszy oraz częściowo stan drugi. Tak wzmocnione Zgromadzenie Narodowe 23 czerwca 1789 r. uchwaliło, że jego członkowie są nietykalni i nikt nie możne im wydawać żadnych rozkazów, co siłą rzeczy mocno osłabiało pozycję monarchy. Król uległ kolejny raz, gdy usankcjonował wspólne obrady trzech stanów. Ustępstwo zostało natychmiast wykorzystane, bo już 9 lipca Zgromadzenie Narodowe uznało się za Konstytuantę, a więc organ zdolny do uchwalenia konstytucji.

Zburzenie Bastylii. Początek rewolucji francuskiej

Zdobycie Bastylii, 14 lipca 1789 r.

Król nadal zachowywał się biernie, a jak już podejmował się próby rozwiązania siłowego, to robił to skrajnie nieudolnie. Gromadzenie przez niego wojsk pod Wersalem mieszkańcy Paryża odczytali jako próbę zdławienia rewolucji. Dlatego 14 lipca rano rozemocjonowany tłum zajął koszary wojskowe, gdzie zdobył tysiące sztuk broni oraz armaty. Tak wzmocniony ruszył ku Bastylii, która była ciężkim więzieniem, a przez to symbolem opresyjnej monarchii. Jej zdobycie stało się mitem założycielskim rewolucji francuskiej. Aczkolwiek Bastylia została opanowana bez większego wysiłku. Broniło jej ledwie ponad 100 żołnierzy, którzy pilnowali kilku więźniów, w tym akurat żadnego politycznego. Toteż ich dowódca szybko skapitulował, co nie uchroniło jego i kilku podkomendnych przed utratą życia. Już następnego dnia Paryżanie zaczęli ją burzyć, wykorzystując tak pozyskane kamienie do budowy innych obiektów. Niemniej tak zwane zburzenie Bastylii stało się dla rewolucjonistów symbolem odejścia znienawidzonej epoki.

Kolejnym etapem rewolucji było zniesienie feudalnych pozostałości, co miało, w zamyśle Konstytuanty, także przeciągnąć chłopów do sprawy. Bowiem tradycyjnie chłopi byli przywiązani do monarchy i ten cieszył się u nich autorytetem. Dlatego w nocy z 4 na 5 sierpnia Konstytuanta zniosła ciężary feudalne wobec chłopów takie jak usługi osobiste chłopów względem szlachty czy przywilej polowania szlachty na ziemi chłopów. W kwestii samej własności ziemi to ona i tak już była w większości w rękach ludu wiejskiego. W przeciwieństwie do Europy Środkowej pańszczyzna we Francji praktycznie nie występowała.

Deklaracja praw człowieka i obywatela

Deklaracja praw człowieka i obywatela przedstawiona w formie zbliżonej do Dekalogu

Bardzo doniosłym elementem rewolucyjnego prawodawstwa była Deklaracja praw człowieka i obywatela. Uchwalona 26 sierpnia wprowadzała takie zasady jak trójpodział władzy, wolność słowa i wyznania, prawo własności, równość wobec prawa i sądu, nietykalność osobistą, domniemanie niewinności oraz równy dostęp do urzędów i stanowisk. Król podobnie jak w poprzednich miesiącach nie zamierzał ani spacyfikować rewolucjonistów, ani się do nich przyłączyć. Ogłosił jedynie, że nie zamierza podpisywać Deklaracji.

Króla postanowiono zatem do tego zmusić. 5 października na Wersal ruszył protest kobiet oraz uzbrojonych mężczyzn przebranych za kobiety. Presja poskutkowała i monarcha nie tylko podpisał Deklarację, ale uległ żądaniom przenosin do Paryża. Został wobec niego zastosowany areszt domowy odbywany w pałacu Tuileries. Król stał się zakładnikiem rewolucjonistów.

Rewolucja a Kościół we Francji

Po zniesieniu feudalizmu i aresztowaniu króla rewolucjoniści w listopadzie przystąpili do rozliczenia się z duchowieństwem. Nie tyle chodziło o spór ideologiczny, co po prostu Kościół we Francji dysponował ogromnymi dobrami. Francja znajdowała się wciąż na skraju bankructwa. Dlatego postanowiono sprzedać dobra kościelne. Dodatkowo księżom nakazano złożenie przysięgi na ustawę cywilną. Tylko tacy mogli piastować urzędy proboszcza i biskupa, więc z czasem tylko kapłani popierający rewolucję stanęli na czele Kościoła. W pakiecie zmian prawych dotyczących duchownych była również ta odnosząca się do rozwiązania zakonów kontemplacyjnych.

Nieudana ucieczka Ludwika XVI

Wjazd królewskiej rodziny do Paryża po nieudanej ucieczce

Takie postępowanie wobec Kościoła rodziło opór, nie był on powszechny, ale nie należało go lekceważyć. Toteż król uznał, że to idealny moment na ucieczkę. Plan zakładał, że król uda się do oddziałów mu wiernych, a następnie na ich czele rozgoni rewoltę w Paryżu. Jednakże w trakcie drogi został rozpoznany i ponownie aresztowany.

Pierwsza francuska konstytucja

Proklamowanie konstytucji francuskiej, 14 września 1791

14 września 1791 r. została uchwalona pierwsza francuska konstytucja. Konstytucja zakładała ustrój monarchii konstytucyjnej oraz trójpodział władzy. Władza ustawodawcza należała do Zgromadzenia Prawodawczego (Legislatywy). Jednakże prawo głosu mieli wyłącznie obywatele mający skończone 25 lat, opłacający podatki, niebędący pracownikami najemnymi. Tym samym cenzus urodzenia zamienił się w cenzus majątkowy. Władza wykonawcza należała do króla, bez prawa inicjatywy ustawodawczej. Władza sądownicza była w rękach sądów. Sędziowie byli wybierani przez obywateli na kadencję.

Po raz pierwszy wybrana Legislatywa zebrała się 1 października 1791 r. Wśród stronnictw nowo wybranego parlamentu najważniejsi byli jakobini, żyrondyści oraz feuillanci. Jakobini byli mocno radykalni i ich celem było obalenie wszelkich przejawów monarchii, chcieli republikańskiej Francji. Żyrondyści chcieli państwa zdecentralizowanego, wręcz federacyjnego. Natomiast feuillanci opowiadali się za monarchią konstytucyjną.

Po wyborach z 1791 r. sprawami Francji coraz mocniej zaczęli niepokoić się jej sąsiedzi. Ich ruchy wyprzedziła sama Legislatywa, która uległa radykałom. Ci uznali, że lepiej aby to Francja zaatakowała nieprzyjazne państwa zanim te zdecydują się na rozpoczęcie wojny. W kwietniu 1792 r. Francja wypowiedziała wojnę Franciszkowi II, formalnie królowi Czech i Węgier, ale mającym być wkrótce koronowanym na cesarza. Francuska armia w tamtym momencie nie była przygotowana do wojny, o czym bardzo szybko się przekonała. Zachęcone porażkami Francji Prusy przystąpiły do wojny po stronie cesarstwa.

Zawieszenie Ludwika XVI

Wobec możliwej porażki w wojnie radykalizm postępował. Najpierw próbowano poprzez uchwałę Ojczyzna w niebezpieczeństwie powołać wszystkich obywateli pod broń. Następnie gniew Zgromadzenia skierował się w stronę króla. Powodem była proklamacja jaką 25 lipca wydał Karol Wilhelm, książę Brunszwiku. Groził w niej unicestwieniem Francji jeśli stanie się jakakolwiek krzywda królowi lub jego rodzinie. Jednocześnie zapowiadał zakończenie anarchii i przywrócenie legalnej władzy w ręce monarchy.

Zgromadzenie w odpowiedzi zdecydowało o zawieszeniu w czynnościach Ludwika XVI. Król nie zdecydował się na ucieczkę licząc, że obroni go gwardia narodowa. Jednakże 10 sierpnia olbrzymi tłum otoczył Tuileries i wtargnął do twierdzy mordując kilkuset obrońców króla. Samego władcę osadzono w więzieniu Temple.

Celem osądzenia króla i zdrajców rewolucji 17 sierpnia 1792 r. powołano Nadzwyczajny Trybunał Rewolucyjny. Jest to data nazywana czasem początkiem drugiej rewolucji francuskiej. Niemniej zapoczątkowała z pewnością obsesyjny terror, bowiem radykałowie uznali, że tylko w ten sposób są w stanie pokonać wewnętrznych i zewnętrznych wrogów. Po raz pierwszy do pozbawienia życia wykorzystano gilotynę, którą w trakcie rewolucji zaprojektował Joseph Guillotin. W takiej atmosferze postanowiono uwięzić wszystkich księży, którzy nie złożyli przysięgi oraz dokonano masowych mordów na więźniach, gdyż rozpuszczono plotkę, jakoby przygotowywali spisek.

Bitwa pod Valmy

Bitwa pod Valmy

Wydawać się mogło, że w takich okolicznościach kwestia pokonania Francji jest formalnością. Tym bardziej, że armia austriacko-pruska zajęła Verdun. Do kluczowej bitwy doszło pod Valmy. Jako pierwsze zaatakowały oddziały prusko-austriackie, które mimo wsparcia artylerii nie przełamały francuskich szyków. Armia rewolucyjna trzymała się mocno i miała przewagę liczebną. Ponownych natarć piechoty nie było, a bitwa skończyła się wzajemnym ostrzałem artyleryjskim. Za wycofującą się armią sojuszniczą ruszyli Francuzi, którzy wyparli wroga poza granicę kraju, a w listopadzie zajęli nawet Belgię.

Bitwa obroniła Francję przed zewnętrzną interwencją innych mocarstw. Zatem rewolucja francuska pozostała wewnętrzną sprawą Francji. O fakcie wycofania się Karola Wilhelma zdecydowała także wojna polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 maja. Prusacy chcieli wzmocnić swoje granice. Zwycięstwo ośmieliło zwolenników republiki do formalnego ogłoszenia końca monarchii we Francji i ustanowienia I Republiki Francuskiej. Wycofanie, uchodzącej za najlepszą, armii pruskiej ugruntowało w Europie przekonanie o sile francuskiej armii.

Ścięcie króla. I Republika Francuska

Egzekucja Ludwika XVI

We wrześniu 1792 r. odbyły się wybory, które wygrali jakobini. Zgromadzenie Narodowe stało się Konwentem. 22 września 1792 r. Konwent zdetronizował Ludwika XVI i ogłosił I Republikę Francuską.

Od tej chwili Ludwik XVI jako równy prawu stał się obywatelem Ludwikiem z narzuconym mu nazwiskiem Capet. To jednak nie wystarczyło jakobinom, którzy przeforsowali karę śmierci dla monarchy. Król sam sobie także nie pomógł, gdyż w Tuileries odnaleziono jego korespondencję z wrogami kraju. Część Konwentu proponowała jeszcze oddanie sprawy kary dla króla pod plebiscyt powszechny, ale z obawy o jego wynik radykałowie zablokowali ten pomysł. Ostatecznie 387 członków Konwentu zagłosowało za karą śmierci dla monarchy, przeciwko było 334.

Wyrok został wykonany 21 stycznia 1793 r. przy użyciu gilotyny. Pozbawienie głowy króla udało się dopiero za drugim razem, pierwsze spuszczenie ostrza króla tylko zraniło.

Reakcja międzynarodowa była natychmiastowa. 24 stycznia wojnę Francji wypowiedziała Wielka Brytania, po której stronie znalazły się także Austria, Hiszpania, Portugalia, Prusy, Holandia, Królestwo Sycylii, Królestwo Sardynii oraz Królestwo Neapolu. Odpowiedzią na I koalicję antyfrancuską było we Francji powołanie wszystkich zdolnych mężczyzn pod broń oraz uruchomienie ogromnego przemysłu zbrojeniowego. W rewolucyjnym wojsku przestało się liczyć urodzenie, a znaczenie miały wyłącznie osobiste zasługi na polu bitwy. Dzięki silnej armii Francuzi w kolejnych latach odnosili liczne zwycięstwa w Europie. W 1795 r. zajęli Holandię, a w kolejnych latach z powodzeniem walczyli z Austrią we Włoszech.

Konstytucja jakobińska

Ilustracja zebrania Komitetu Ocalenia Publicznego

Wzmocnieni politycznie ustanowieniem republiki jakobini powołali Komitet Ocalenia Publicznego (KOP). Zastąpił on francuski rząd posiadając jednocześnie więcej od niego uprawnień. Jakobini wykorzystali to do rozprawienia się z żyrondystami, których liderzy zostali zgilotynowani.

Nowe czasy wymagały nowego prawa, więc Konwent 24 czerwca 1793 r. ogłosił nową konstytucję. Tak zwana konstytucja jakobińska lub konstytucja roku I przewidywała trójpodział władzy, a także gwarantowane przez państwo prawo do pracy, opieki i bezpłatnej edukacji. W przeciwieństwie do konstytucji z 1791 r. ta przewidywała powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn, którzy ukończyli 21 lat. Ustanowiono także nowy kalendarz, by zerwać z dawnym porządkiem. Lata w nim liczono od 22 września 1792 r. Rok zawierał w nim 30 równych miesięcych oraz 5 lub 6 (rok przystępny) dodatkowych dni świątecznych. Wprowadzono nowe święta narodowe, w tym upamiętniające zburzenie Bastylii.

KOP umożliwiał jakobinom dalsze prowadzenie terroru. Zgilotynowano królową Marię Antoninę oraz coraz więcej prawdziwych lub wyimaginowanych przeciwników rewolucji. Reakcją na to było powstanie antyrewolucyjne w Wandei, które jednak zostało brutalnie spacyfikowane, a Wandea zniszczona.

Kult Istoty Najwyższej

Święto Istoty Najwyższej

Ewenementem doby rewolucji było wprowadzenie przez KOP kultu Istoty Najwyższej. Była to formalna religia państwowa, której propagatorem był jakobin Maksymilian Robespierre. Ten deistyczny konstrukt boga zakładał jego bezosobowość. Był on rozumiany jako bóg nie ingerujący w stworzony świat.

Przewrót 9 thermidora

Wobec jakobińskiego wielkiego terroru, który prowadził coraz więcej ludzi na szafot, zawiązał się spisek przeciwko ich rządom. Jakobinom nie sprzyjała także sytuacja gospodarcza pogorszona przez nieurodzajne zbiory. Ideologiczni przeciwnicy Robespierre’a, a także Ci którzy po prostu się go bali, zawarli sojusz. W efekcie 27 lipca 1794 r. (0 thermidora roku II według francuskiego kalendarza rewolucyjnego) w Konwencie doszło do przewrotu. Postawiono wniosek o aresztowanie Robesspierre’a i innych liderów jakobinów. Ci zostali przewiezieni do różnych więzień, ale początkowo zostali przez swoich zwolenników uwolnieni.

Egzekucja Robespierre’a

Wówczas do działania przystąpiła straż Konwentu, która aresztowała jakobinów. Zostali wyjęci spod prawa, pozbawieni majątków i zgilotynowani bez procesu. Rewolucja pożarła własne dzieci. Wraz z Robespierre’em zgilotynowano kilkudziesięciu innych jakobinów.

Konstytucja termidoriańska

Po odsunięciu jakobinów Konwent rozpoczął prace nad nową konstytucją. Ukończył ją 22 sierpnia 1795 r.

Konstytucja Dyrektorialna (konstytucja roku III) mimo początkowych wątpliwości była konstytucją republikańską. Zgodnie z jej postanowieniami władza wykonawcza należała do Dyrektoriaru. Składał się on z 5 dyrektorów wybieranych na pięć lat przez Radę Starszych z kandydatów zaproponowanych przez Radę Pięciuset. Władza ustawodawcza należała właśnie do dwuizbowego parlamentu składającego się z Rady Pięciuset i Rady Starszych. Wśród pierwszych pięciu dyrektorów najważniejszym był Paul Barras.

Kampania włoska

Mapa Europy po pokoju w Campo Formio

Dzięki nie tylko swoim talentom ale i znajomości z Barrasem oraz wpływom małżonki Józefiny, Napoleon już kilka dni po ślubie objął dowództwo nad francuską armią walczącą we Włoszech.

Dzięki błyskotliwej kampanii w latach 1796-1797 nie tylko zdobywał kolejne państwa włoskie tworząc w ich miejsce nowe republiki, ale także pokonał Austriaków narzucając im pokój w Campo Formio zawarty 17 października 1797 r.

Francja zyskiwała Niderlandy Austriackie, Korfu oraz weneckie wyspy na Morzu Adriatyckim. Jednocześnie Austriacy uznali republiki utworzone przez Francuzów na zajętych terytoriach włoskich. Pokój był kresem I koalicji antyfrancuskiej. To okres, gdy Francja nie tylko ocaliła rewolucję, ale także była zdolna do poszerzenia swojego władztwa w Europie. W grze pozostawała tylko Rosja i Wielka Brytania.

Wyprawa Napoleona do Egiptu

Napoleon w Egipcie, obraz Jeana-Léona Gérôme’a

Kolejnym celem armii francuskiej stał się Egipt. Dla Dyrektoriatu była to przede wszystkim okazja do wysłania popularnego i zwycięskiego Napoleona z dala od Francji, by nie stanowił dla niego zagrożenia. Flota francuska wypłynęła z Tulonu 19 maja 1798 r. Poza marynarzami i żołnierzami w wyprawie uczestniczyli liczni artyści i uczeni. Egipt miał być tylko przystankiem do późniejszej próby zajęcia znajdujących się pod brytyjskim panowaniem Indii.

W drodze do Egiptu Francuzi zajęli Maltę. 21 lipca 1798 r. stoczył z armią Imperium Osmańskiego i Mameluków bitwę pod piramidami. To zwycięstwo otworzyło im drogę na Kair, który wkrótce zajęli. Pozwoliło także Francji na zagarnięcie wielu egipskich bogactw. Dowiedziawszy się o sukcesach francuskich brytyjski admirał Horatio Nelson zaatakował i zniszczył francuską flotę w bitwie morskiej pod Abukirem. Francuzi co prawda utrzymali się na lądzie, ale wobec zdziesiątkowania chorobami, oporem lokalnej ludności i interwencjami Imperium Osmańskiego kapitulowali w 1801 r.

Przewrót 18 brumaire’a

Przewrót 18 brumaire’a

Napoleon do Francji powrócił w październiku 1799 r. Przybywał do kraju w momencie kryzysu politycznego, który chwiał podstawami Dyrektoriatu nie radzącego sobie z problemami kraju. Na to nałożył się również kryzys wojskowy. Francja walcząca od 1798 r. z II koalicją nie tylko była w trudniej sytuacji w Egipcie, co była wypierana z Włoch. Napoleon powracał wyczuwając, że następuje moment przesilenia, a on nie chce pozostawać poza grą o najwyższą stawkę.

Na tle tych wydarzeń zawiązał się spisek. Grupa spiskowców z dwoma dyrektorami Emmanuelem-Josephem Sieyèsem oraz Pierre Rogerem Ducosem zamierzała przejąć władzę za pośrednictwem wojska. Ta dwójka uznała, że los Dyrektoriatu jest przesądzony, więc postanowili sami zmienić bieg historii. Do wykonania zadania potrzebowali generała będącego twarzą całego przedsięwzięcia, ale takiego, który twardą ręką przywróci porządek we Francji oraz zakończy wojnę. Spiskowcy zastanawiali się nad kilkoma kandydatami, ale wobec śmierci ich faworyta, Barthélemy’ego Jouberta, postawili na Napoleona.

Obalenie Dyrektoriatu rozpoczęło się w dniu 18 brumaire’a (9 listopada 1799 r.) w Radzie Starszych, która została zwołana z pominięciem deputowanych niepopierających Napoleona. Rada przegłosowała wniosek o oddanie Napoleonowi dowództwa wojskowego nad Paryżem. Jednocześnie Rada przeniosła miejsce obrad do podparyskiego Saint-Cloud. Chodziło o to, by lud Paryża nie utrudniał biegu wypadków.

Kolejnym krokiem było zrezygnowanie przez Sieyès’a i Ducusa z funkcji dyrektora. To samo zrobił Barras otrzymawszy propozycję nie do odrzucenia. Pozostała jeszcze dwójka opornych dyrektorów, których po prostu internowano.

Bonaparte w sali posiedzeń Rady Pięciuset

Następnym krokiem było przeniesienie obrad Rady Pięciuset do Saint-Cloud, co udało się dzięki przewodniczącemu tej rady, którym był brat Napoleona Lucjan. 10 listopada w Saint-Cloud zebrały się obie Rady. Tutaj jednak spiskowców zaskoczył opór i zajadłość opozycji, a zwłaszcza Rady Pięciuset, przeciwko Napoleonowi. Opór był tak duży, że nawet poszarpano Napoleona próbującego zabrać głos. Widząc bieg wypadków Napoleon wykorzystał wojsko do interwencji pod pretekstem próby zamachu na swoje życie.

W efekcie zmuszono Radę Pięciuset do oddania władzy trzem konsulom. W ten sposób Dyrektoriat został zastąpiony Konsulatem. Trzema konsulami zostali Napoleon, Sieyès oraz Ducos. Mimo, że ostatnia dwójka była dyrektorami stojącymi za spiskiem, to faktycznie od początku najmocniejszą pozycję w tej trójce zyskał Napoleon.

Tak zakończyła się rewolucja francuska, a rozpoczął się okres wojen napoleońskich. Republika ustąpiła przed rządami jednostki. Wkrótce zresztą Napoleon koronuje się na cesarza Francuzów. Przewrót thermidoriański spowodował także zanik kultu Najwyższej Istoty. Dłużej pozostał kalendarz rewolucyjny, z którego Napoleon zrezygnował w 1806 r.

Koniec rewolucji francuskiej. Konstytucja konsularna

13 grudnia 1799 r. formalnie po raz kolejny zmieniono ustrój Francji uchwalając konstytucję konsularną, nowy ustrój zwany Konsulatem. Władzę wykonawczą sprawował I Konsul, którym został wprost wskazany w konstytucji Bonaparte. Wraz z II i III konsulem tworzyli rząd, ale z dominującą rolą I konsula. Tylko on mógł wysuwać projekty ustawodawcze. Władza ustawodawcza była podzielona między cztery ciała: Radę Stanu, Trybunat, Ciało Prawodawcze oraz Senat Zachowawczy.

Bibliografia:

1. J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocław 2008.
2. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
3. A. Manfred, Napoleon Bonaparte, Warszawa 1982.
4. A. Zahorski, Napoleon, Warszawa 1982.
5. M. Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 2015.

Więcej o historii Francji przeczytasz klikając na poniższą grafikę: