Rząd Jędrzeja Moraczewskiego (1918-1919) i jego przełomowe reformy, które przetrwały do dzisiaj

Rok 1918 nie tylko przyniósł zakończenie wyniszczającego świat konfliktu, jakim była Wielka Wojna, ale także stworzył możliwości dla narodów aspirujących do niepodległości. Wśród nich Polska, zniewolona przez zaborców przez ponad 123 lata, stanęła u progu odzyskania wolności. Kluczową rolę w kształtowaniu pierwszych dni wolnej Polski odegrał rząd Jędrzeja Moraczewskiego, który wprowadził szereg doniosłych reform społecznych i gospodarczych. Wiele z nich obowiązuje do dzisiaj.

Geneza powstania rządu Jędrzeja Moraczewskiego

Jędrzej Moraczewski i Józef Piłsudski w 1928 r.

Powrót Józefa Piłsudskiego do Warszawy 10 listopada wyznaczył nowy kierunek polityczny. Piłsudski nie udzielił poparcia lubelskiemu gabinetowi Ignacego Daszyńskiego, argumentując to brakiem adekwatnej reprezentacji politycznej i wskazywał na potrzebę rządu o szerszym zasięgu ideowym, który byłby odzwierciedleniem zarówno lewicy, jak i prawicy.

Czytaj także → Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (1918). Rząd lubelski Ignacego Daszyńskiego i jego program

Następnego dnia, 11 listopada, w historycznym akcie Rada Regencyjna powierzyła Piłsudskiemu pełnię władzy wojskowej, a wkrótce też politycznej. W obliczu tych zmian i zaleceń Piłsudskiego, Ignacy Daszyński 12 listopada przybył do stolicy i podał swój gabinet do dymisji. W dniu 14 listopada Rada Regencyjna zakończyła swoją działalność, przekazując pełnię obowiązków Piłsudskiemu, który tegoż dnia zlecił formowanie nowego rządu, mającego reprezentować całe spektrum polityczne Polski. Misję tworzenia rządu otrzymał Daszyński.

15 listopada w reakcji na wydarzenia polityczne, Narodowa Demokracja zorganizowała w Warszawie demonstrację przeciwko Daszyńskiemu. Sam Piłsudski zachowywał się biernie wobec prawicowych ataków na Daszyńskiego. Tym sam endecja, wykazując swoje niezadowolenie, skutecznie działała przeciwko Daszyńskiemu, co ostatecznie doprowadziło do jego rezygnacji 17 listopada. Sam Daszyński w swoich wspomnieniach twierdził, że wówczas koalicyjny rząd był w Polsce niemożliwym.

Odpowiedzialność za utworzenie nowego rządu powierzył swojemu towarzyszowi z okresu Legionów i działaczowi Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Jędrzejowi Moraczewskiemu, którego dobrze znał z czasów legionowych. Ostatecznie Moraczewski zbudował koalicję obejmującą reprezentantów szerszego spektrum partii, w tym Wincentego Witosa, chociaż wciąż bez udziału Narodowej Demokracji. Endecja bowiem odmówiła udziału w rozmowach i nie objęła proponowanych tek ministerialnych. Toteż nowy rząd ponownie był rządem lewicowym.

Skład rządu Jędrzeja Moraczewskiego

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, bo taka była jego oficjalna nazwa, składał się z członków następujących partii politycznych: Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, Polskiego Stronnictwa Ludowego - Lewica, Stronnictwa Niezawisłości Narodowej, Polskiej Partii Socjalistycznej, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, Zjednoczenia  Ludowego oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”.

Zatem w skład rządu weszli zarówno socjaliści, jak i przedstawiciele innych ugrupowań politycznych, co miało na celu zapewnienie szerokiej reprezentacji społecznej, ale bez udziału prawicy rząd nadal był daleki od reprezentowania całej sceny politycznej. Znalazło się w nim także wielu ministrów znajdujących się w rządzie Daszyńskiego, realizowany był również w dużej mierze lewicowy program ogłoszony w manifeście rządu lubelskiego.

Stanisław August Thugutt w 1930 r.

Prezydentem Ministrów (dziś ta funkcja to Premier Rady Ministrów) został oczywiście Jędrzej Moraczewski. Ponadto do rządu w momencie powołania weszli: Antoni Mińkiewicz (bezpartyjny) jako minister aprowizacji; Medard Downarowicz (SNN) jako minister kultury i sztuk pięknych; Tomasz Arciszewski (PPS) jako minister poczt i telegrafów; Bronisław Ziemięcki (PPS) jako minister pracy i opieki społecznej; Jerzy Iwanowski (PPS) jako minister przemysłu i handlu; Andrzej Kędzior (PSL „Piast”) jako minister robót publicznych; Franciszek Wojda (ZL) jako minister rolnictwa i dóbr państwowych; Władysław Byrka (bezpartyjny) jako p.o. ministra skarbu; Stanisław Thugutt (PSL „Wyzwolenie”) jako minister spraw wewnętrznych; Edward Rydz-Śmigły (bezpartyjny) jako minister spraw wojskowych; Leon Wasilewski (PPS) jako minister spraw zewnętrznych; Jerzy Iwanowski (PPS) jako minister przemysłu i handlu; Andrzej Kędzior (PSL „Piast”) jako minister robót publicznych; Franciszek Wojda (ZL) jako minister rolnictwa i dóbr państwowych; Władysław Byrka (bezpartyjny) jako p.o. ministra skarbu; Stanisław Thugutt (PSL „Wyzwolenie”) jako minister spraw wewnętrznych; Edward Rydz-Śmigły (bezpartyjny) jako minister spraw wojskowych; Leon Wasilewski (PPS) jako minister spraw zewnętrznych; Leon Supiński (ZD) jako minister sprawiedliwości; Ksawery Prauss (PPS) jako minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. W skład rządu weszli także Wincenty Witos (PSL „Piast”), Tomasz Nocznicki (PSL ”Wyzwolenie) oraz Marian Malinowski (PPS).

Ostatecznie jednak PSL „Piast” wycofał się z rządu Moraczewskiego. Powodem takiego ruchu był brak wejścia do rządu trzech polskich przedstawicieli z zaboru pruskiego, o których udziale w rządzie zapewniano Witosa. Ludowcy tracili także zaufanie do Piłsudskiego, który zwlekał z udzieleniem pomocy w obronie Lwowa.

Program i dokonania

Fragment „Monitora Polskiego” z informacją o powierzeniu Moraczewskiemu misji tworzenia rządu

Piłsudski zlecając Moraczewskiemu formowanie gabinetu wskazał na dwa warunki. Pierwszy zakazywał ingerencji rządowych rozporządzeń w relacje społeczne, utrzymując status quo społecznego porządku. Drugi, wyartykułowany z naciskiem przez Piłsudskiego, dotyczył szybkiego stworzenia nowej ustawy wyborczej – z niezwłocznością i dokładnością porównywalną do konstruowania umocnień obronnych.

Reagując na te dyrektywy gabinet Moraczewskiego zademonstrował zdolność do szybkiego działania, opracowując nową ordynację wyborczą w zaledwie trzy dni. Tym samym spełnił pierwszy z postulatów. Jednakże, pomimo zakazu, rząd Moraczewskiego podjął się również zdecydowanych działań w obszarze polityki społecznej, wykazując się postawą radykalną i wprowadzając zmiany, które wykraczały poza oczekiwania Piłsudskiego. Ta śmiałość w podejściu do kwestii społecznych, choć odmienna od zaleceń Piłsudskiego, była odzwierciedleniem pilnej potrzeby załatwienia palących problemów społecznych.

Robotnicy podczas pracy w warsztatach

Do najważniejszych i przełomowych zmian należało prawodawstwo rządu Moraczewskiego zapewniające powszechne prawo wyborcze, w tym historyczne prawo wyborcze dla kobiet, ustanawiało ośmiogodzinny dzień pracy, a także powoływało inspekcję pracy oraz wprowadzało obowiązkowe ubezpieczenie chorobowe, co zaznaczyło początek nowej ery w polskiej polityce społecznej i gospodarczej. Te prawa, choć oparte na innym ustawodawstwie, nadal obowiązują w Polsce.

W przypadku dekretu o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego w art. 1 podkreślono, że „Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat”. Tym samym Polska była jednym z pierwszych państw świata, w których kobiety mogły głosować. Z kolei dekret o 8-mio godzinnym dniu pracy wprowadzał 8 godzin pracy na dobę w tygodniu i 6 godzin pracy w sobotę. Jednocześnie maksymalny wymiar pracy tygodniowej wynosił 46 godzin. Dekret zastrzegał, że jego postanowienia nie mogą obniżać płacy pracowników. Nakazywał także specjalne wynagradzanie prac nadliczbowych. Dekret tymczasowy o urządzeniu i działalności inspekcji pracy powoływał Inspekcję Pracy i dawał jej prawo do nadzoru nad stosowaniem przepisów o ochronie pracy. Dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby swoim zakresem obejmował wszystkich utrzymujących się z pracy najemnej. Składka na ubezpieczenie chorobowe stanowiła 5 % płacy ustawowej i była płatna w 3/5 przez pracodawcę i w 2/5 przez pracownika. Ubezpieczonym przysługiwała pomoc lekarska i zasiłki na koszty pogrzebu i ich rodzinom oraz zasiłki w czasie choroby i połogu.

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski po drodze na otwarcie pierwszego posiedzenia Sejmu Ustawodawczego

Rząd Moraczewskiego przedłożył do podpisu Piłsudskiemu także bardzo ważny Dekret Naczelnika Państwa o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Zgodnie z nim Józef Piłsudski obejmował jako Tymczasowy Naczelnik Państwa najwyższą władzę w Republice Polskiej do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Projekty ustawodawcze uchwalene przez Radę Ministrów, co do zasady wymagały zatwierdzenia przez Tymczasowego Naczelnika Państwa i z chwilą ogłoszenia w Dzienniku Praw Państwa Polskiego. Traciły one moc obowiązywania, o ile nie zostaną przedstawione na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego do zatwierdzenia. Akt ten regulował sposób sprawowania władzy do 10 lutego 1919 r. gdy odbyło się pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego.

Zamach Januszajtisa i koniec rządu Jędrzeja Moraczewskiego

Marian Januszajtis-Żegota

Na przełomie 1918 i 1919 roku, rząd Jędrzeja Moraczewskiego, który podjął się kontynuacji reform społecznych i gospodarczych, stał się celem nieudanego zamachu stanu, zainspirowanego przez ugrupowania prawicowe. W nocy z 4 na 5 stycznia, konspiratorzy pod przewodnictwem pułkownika Mariana Januszajtisa-Żegoty oraz z udziałem księcia Eustachego Sapiehy, Tadeusza Dymowskiego i Jerzego Zdziechowskiego, zdołali tymczasowo przejąć kontrolę nad komendą miasta w Warszawie, ogłaszając powstanie rewolucyjnego rządu narodowego. Chwycili za ster władzy, aresztując czołowych członków istniejącego rządu, choć próba pojmania Józefa Piłsudskiego nie powiodła się. Rebelianci zdołali utrzymać władzę jedynie przez kilka godzin, po czym szybko zostali pokonani, a uwięzieni urzędnicy uwolnieni.

Józef Piłsudski, który miał świadomość, że reakcja na zamach mogłaby potwierdzić przypisywaną mu lewicową orientację, zdecydował się na nietypową reakcję. Zamiast zastosować surowe represje, postanowił wykpić niepowodzenie spiskowców i ostatecznie ich zwolnić. Januszajtis jednak został zawieszony w czynnościach po czym przeniesiony do rezerwy. Stosunkowo łagodne działanie Piłsudskiego miało złagodzić napięcie polityczne i zamiast eskalować konflikt, miało posłużyć deeskalacji.

Ignacy Jan Paderewski

Mimo niepowodzenia zamachowców, konsekwencją tego zdarzenia była rezygnacja rządu Moraczewskiego, który został zmuszony do ustąpienia przez Piłsudskiego 16 stycznia 1919 r. Na jego miejsce powołano premiera Ignacego Jana Paderewskiego, który z inicjatywy Piłsudskiego utworzył rząd ponadpartyjny. Część historyków uważa, że Piłsudski mógł być inspiratorem tego zamachu, aby odsunąć w ten sposób Moraczewskiego z urzędu i zastąpić go Paderewskim, ale brak na to jednoznacznych dowodów.

Bibliografia:

1. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
2. A. Czubiński, Historia Polski XX wieku, Poznań 2003.
3. I. Daszyński, Pamiętniki Ignacy Daszyński tom 1 i 2, Warszawa 2018.
4. A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1989.
5. J. Goclon, Rząd Jędrzeja Moraczewskiego 17 XI 1918-16 I 1919 r. (struktura, funkcjonowanie, dekrety), „Przegląd Nauk Historycznych” R. VIII, NR 2, 2009.
6. R. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2010.
7. A. Nowak, Niepodległa! 1864-1924. Jak Polacy odzyskali Ojczyznę, Kraków 2018.
8. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
9. S. Stępień, Lubelski zamach stanu. Powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, „Bibliotekarz Lubelski” 2020/63.
10. W. Witos, Moje wspomnienia, t. 2, Warszawa 1998.
11. Dekret o 8-mio godzinnym dniu pracy (Dz.U. 1918 nr 17 poz. 42)
12. Dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby (Dz.Pr.P.P. 1919 nr 9 poz. 122).
13. Dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego (Dz.U. 1918 nr 18 poz. 46).
14. Dekret tymczasowy o urządzeniu i działalności inspekcji pracy (Dz.Pr.P.P. 1919 nr 5 poz. 90).