Sarmaci i kultura sarmacka polskiej szlachty. Kim byli Sarmaci? Czym był sarmatyzm?

Sarmaci i ich kultura sarmacka była zjawiskiem kulturowym i społecznym, które miało znaczący wpływ na życie i tożsamość szlachty w XVII-wiecznej Polsce. Termin „Sarmacja” był używany przez polską szlachtę do określenia Polski, opierając się na mitycznym pochodzeniu od starożytnego ludu Sarmatów.

Sarmaci, sarmatyzm i kultura sarmacka w Polsce. Czym były?

Scena figuralna. Szlachta w latach 1633-1668. Jedenaście stojących postaci: siedmiu mężczyzn, trzy kobiety i chłopiec. Tło cieniowane u dołu, J. Matejko

Sarmatyzm był formacją kulturową polskiej szlachty od końca XVI do połowy XVIII w., opartą na micie o pochodzeniu szlachty od Sarmatów - w ujęciu historycznym, to nazwa starożytnych ludów koczowniczych zamieszkujących obszar pomiędzy Wołgą a Donem. W tym tekście przez Sarmatów rozumiemy polską i litewską szlachtę hołdującą kulturze sarmackiej. Sarmatyzm wpływał na ideologię i obyczaje, znacząco wpisując się w literaturę i sztukę. Przykładem może być poszukiwanie przez polską szlachtę korzeni rzymsko-sarmackich, przy czym ich przodkowie Sarmaci mieli być ludem, który pokonał Rzymian. Stąd też godło Polski prezentujące orła miało mieć swoją genezę w rzymskich orłach legionowych, zdobytych przez Sarmatów w wojnie z Rzymem. Te zmyślone historie stały się mitem założycielskim kultury sarmackiej w Polsce.

Także opowieść o rzekomym liście Aleksandra Macedońskiego, przekazanym Słowianom, jest jednym z wielu legendarnych elementów, które wchodziły w skład sarmackiej narracji dotyczącej pochodzenia i dziejów słowiańskich narodów. Według tej legendy, Aleksander Wielki, znany z podbojów i ekspansji swojego imperium, miał nadać Słowianom prawa do ziem europejskich rozciągających się od północy do południa kontynentu.

Sarmatia et Scythia, Russia et Tartaria Europaea, mapa z XVII w.

Maciej z Miechowa w 1517 r. poprzez dzieło Tractatus de duabus Sarmatiis (Traktat o dwóch Sarmacjach) przyczynił się do rozpowszechnienia tej koncepcji. Opierając się na wówczas popularnej teorii, przypisał pochodzenie Polaków oraz innych Słowian do starożytnych Sarmatów i nazwał tereny, na których mieszkali, Sarmacją. Zgodnie z podziałem ustanowionym przez starożytnego geografa Ptolemeusza, rozróżniał on dwie części Sarmacji: część europejską, położoną między rzekami Wisłą a Donem, oraz azjatycką, która rozciągała się od Donu aż do Morza Kaspijskiego.

Sarmatyzm łączono z polskością i katolicyzmem, wpływając na kulturę i wartości, takie jak rycerskość, wolność oraz duma narodowa i stanowa. Przyczynił się do tego spadek znaczenia dużych ośrodków życia kulturalnego, brak państwowego mecenatu i wiejski tryb życia większości mieszkańców.

Postać mężczyzny w stroju szlacheckim stojącego pod drzewem na tle pejzażu

W epoce baroku sarmatyzm wyrażał się w literaturze, sztuce, heraldyce i pamiętnikarstwie, akcentując wartości takie jak prostota, męstwo i przeciwstawienie się obcym wpływom. W piśmiennictwie pojawiła się idea Sarmatów jako narodu wybranego i kierowanego przez Boga, co przyczyniło się do rozwijania kultury ziemiańskiej i gloryfikacji tradycji, pielęgnowania megalomanii, poczucia wyższości nad innymi stanami, a jednocześnie oddalając szlachtę od obowiązków obywatelskich.

Termin „sarmatyzm” dla określenia ogółu ideologii i kultury szlacheckiej Rzeczpospolitej Obojga Narodów po raz pierwszy użyto w 1765 r. w „Monitorze Polskim”. W tym okresie sarmatyzmem zaczęto nazywać obyczaj staroświecki, staroszlachecką rubaszność z jej prostotą, szczerością, prawdomównością i krewkością, ale także z prostactwem, zabobonnością, nietolerancją i niewiedzą.

W okresie rozbiorów nastąpiła racjonalna rehabilitacja sarmatyzmu, podkreślająca wartości takie jak męstwo, cnota i wolność osobista, co wspomagało rozwój powieści historycznej i literatury szlacheckiej.

Charakterystyka kultury sarmackiej

Kultura sarmacka, która dominowała wśród polskiej szlachty w XVII w., była unikalnym zjawiskiem, łączącym elementy wschodnie z zachodnimi tradycjami. Była to kultura głęboko zakorzeniona w idei szlachetnego pochodzenia i odznaczała się kilkoma kluczowymi cechami.

Sarmaci. Wartości i ideologia sarmacka

Scena figuralna. Magnaci w latach 1633-1668, J. Matejko

Ideologia sarmacka promowała wartości takie jak niezależność, honor, odwaga i wyjątkowość szlachty polskiej. Szlachcic sarmacki był przedstawiany jako idealny wojownik, obrońca wiary i ojczyzny. W tym okresie, szlachta zaczęła również wyraźnie odróżniać się od innych grup społecznych, podkreślając swoje szlacheckie pochodzenie i odrębność kulturową, a także równość wszystkich szlachciców. Temu poczuciu wyjątkowości towarzyszyło ograniczanie wolności innych stanów, a zwłaszcza chłopstwu, przy którym uważano, że nadmierna wolność szkodzi. Stąd też rozpowszechniona pańszczyzna, która przybrała formę wyzysku chłopstwa. Chłopi nie tylko musieli coraz więcej pracować na rzecz pana, to nie mogli opuszczać wsi i byli poddani sądownictwu swojego pana.

Czytaj także → Pańszczyzna w Polsce. Czym była? Jakie obowiązki mieli chłopi w Rzeczpospolitej szlacheckiej?

W ideologii sarmackiej ważny był kult dawności, więzi ze swoimi przodkami, bezkrytycyzmu wobec ustroju szlacheckiego oraz poczucia wyższości nad innymi narodami. Sarmaci w skrajnej postaci uważali, że żyją w najlepszym ustroju i najbardziej rozwiniętym państwie na świecie, którym kieruje Bóg jako narodem wybranym. Pod koniec XVI w. Stanisław Sarnicki opisał Sarmatów jako „naród wybrany” (Sarmatas esse gentem peculiarem), co stanowiło wstęp do późniejszych mesjanistycznych wizji w polskiej kulturze barokowej. Te idee zostały rozwinięte i wzmocnione przez pisarzy takich jak Wojciech Dembołęcki, który w swojej fantazyjnej interpretacji historii twierdził, że przodkowie Polaków byli najstarszym ludem na ziemi, a nawet Bóg miał rozmawiać z Adamem w języku polskim. Nawet współcześni Dembołęckiego nie traktowali jego wizji na poważnie, niemniej dobrze pokazuje to tendencje w kulturze sarmackiej.

Wśród sarmatów panowało także przekonanie, że tak jak kiedyś ich starożytni przodkowie tak i oni będą panować nad światem. Stąd ogromne przywiązanie do katolicyzmu, które potęgowało zagrożenie ze strony Turcji oraz trauma po najeździe protestanckiej Szwecji.

Sarmatyzm manifestował się również silną niechęcią do obcych i ich wpływów. Po najeździe szwedzkim w połowie XVII w., ta niechęć często przeradzała się często w ksenofobię (strach przed obcymi).

Sztuka i kultura sarmacka

Portret trumienny Stanisława Woyszy

Sarmatyzm wpłynął na rozwój sztuki i literatury. Odzwierciedlenie i wzmocnienie idei sarmackich przypadały na okres baroku w kulturze europejskiej. W literaturze, dzieła takie jak Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, ukazywały heroiczne, choć często idealizowane życie szlachty. W malarstwie portrety szlacheckie często ukazywały postacie w niezwykle wyszukanych strojach sarmackich. Portrety te miały nie tylko odzwierciedlać wygląd, ale także status społeczny i bogactwo przedstawianej osoby.

Jednym z charakterystycznych elementów sarmackiej sztuki był portret trumienny. Tworzono go z myślą o umieszczeniu  na trumnie podczas ceremonii pogrzebowej. Portrety te cechowały się realizmem i szczegółowością w oddaniu rysów twarzy oraz strojów osób zmarłych. Po zakończeniu ceremonii pogrzebowej, były często umieszczane na ścianie kościoła, któremu zmarły patronował.

Ubiór i moda sarmacka

Szlachcic polski, mal. Norblin, koniec XVIII w.

Moda sarmacka charakteryzowała się ekstrawaganckim i różnorodnym stylem, który w dużej mierze czerpał z tureckich wzorców. Kontusz, długa, luźna szata wierzchnia przepasana pasem, stał się ikonicznym elementem męskiego stroju. Pas kontuszowy miał najczęściej 40 cm szerokości oraz długość od 3 do 4,5 metrów, tak by szlachcic mógł się nim kilkukrotnie obwiązać.

Pod kontuszem noszony był tradycyjny rodzaj długiego, luźnego ubioru zwany żupanem. Charakteryzował się bogatym zdobieniem, często wykonany był z drogich tkanin i noszony zarówno na co dzień, jak i przy specjalnych okazjach. Najczęściej szyto je z sukna, a te na specjalne okazje z jedwabiu i adamaszku. Najbogatsi używali karmazynu i szkarłatu jako kolorów swoich tkanin.

Janusz Radzwiłł w żupanie

Na nogi zakładano szarawary, czyli szerokie i bufiaste spodnie idealnie nadające się do jazdy konnej. Na stopach noszono baczmagi, czyli skórzane buty sięgające do kolan, na płaskim obcasie z zadartym nosem. Na głowie stożkowane nakrycie głowy zwane kołpakiem. Kołpak często był przyozdabiany piórami. U boku noszono także lekką ozdobną szablę zwaną karabelą. Jeśli chodzi o wygląd zewnętrzny to nie było ścisłych reguł, ale szczególnie modne było wówczas zapuszczanie wąsów.

Kobiety ze szlacheckich rodzin nie były tak ściśle związane z sarmacką mitologią i tradycjami, jak ich mężczyźni. Polskie szlachcianki w epoce sarmatyzmu nosiły ubiór zwanym kontusikiem, który był wersją damską męskiego kontusza, ale znacznie bardziej stonowaną i mniej ozdobną. Był wykańczany futerkiem. Dodatkowo szlachcianki nosiły jako odzież wierzchnią jupkę - rodzaj kaftanu rozszerzanego ku dołowi, z krótkimi rękawami.

Sarmackie życie codzienne 

Polonez pod gołym niebem

Sarmackie wartości przenikały również do życia codziennego szlachty, kształtując ich obyczaje i praktyki społeczne. Szlachta przykładała dużą wagę do gościnności, rycerskości oraz dbałości o rodowe tradycje i honor. Na porządku dziennym były wystawne uczty i w ogóle wystawny styl życia, na który nawet zaciągano pożyczki. Szlachta z racji ideologii równości szukała rozwiązywania problemów przed sądami. Stąd rozwinęło się pieniactwo sądowe i procesowanie się nawet o najdrobniejsze sprawy.

Sarmaci pielęgnujący poczucie równości różnili się jednak swoim statusem majątkowym. Przeciętny szlachcic kierował swoim majątkiem z drewnianego dworu. Tylko bogatszych było stać na budowę pałaców i wystawnych rezydencji jak Zamek Koniecpolskich w Podhorcach lub Zamek Krzyżtopór w Ujeździe, będący jedną z największych rezydencji magnackich w Europie. Sarmaci fundowali także budowle sakralne dla podkreślenia swojego oddania religijnemu, ale także jako podkreślenie swojej pozycji. Przykładem jest Kościół św. Antoniego z Padwy w Warszawie ufundowany przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.

Znaczenie kultury sarmackiej

Choć kultura sarmacka osiągnęła swój szczyt w XVII w., jej wpływ przetrwał znacznie dłużej, kształtując polską tożsamość narodową i społeczną. Ideały sarmackie, takie jak honor, wolność i niezależność, stały się kluczowymi elementami polskiej świadomości narodowej. Jako złożone i wielowymiarowe zjawisko, łączyło w sobie elementy mityczne, historyczne, kulturowe i społeczne, tworzyło unikatową mozaikę, która do dzisiaj fascynuje historyków i kulturoznawców.

Bibliografia:

1. U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
3. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, 1900-1903 Warszawa
4. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.
5. J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit, upadek, relikty, Warszawa 1979.
6. J. Topolski, Rzeczpospolita Obojga Narodów 1501–1795, Poznań 2015.