Udane zamachy na znanych przywódców - historia, motywy i konsekwencje

W historii świata wiele wydarzeń miało dramatyczny wpływ na losy narodów, a jednymi z najbardziej przełomowych były zamachy na życie przywódców. W niniejszym artykule przyjrzymy się kilku znanym zamachom z różnych epok historycznych, zbadamy motywy zamachowców oraz przeanalizujemy, jakie skutki miały te wydarzenia dla historii.

Zamach na Filipa II Macedońskiego

Zabójstwo Filipa II

W 336 roku p.n.e., podczas uroczystości ślubnych swojej córki Kleopatry, król Macedonii Filip II został zamordowany przez jednego z członków swojej straży przybocznej. Był nim Pauzaniasz z Orestis, który ugodził króla nożem. Pauzaniasz miał osobiste urazy do monarchy z powodu wcześniejszych incydentów, w których czuł się upokorzony. Filip odrzucił skargę Pauzaniasza na Attalosa, który miał go spić i zgwałcić z współbiesiadnikami. Podczas igrzysk w Ajgaj, kiedy Filip przechodził obok, Pauzaniasz rzucił się na niego z mieczem i zadał śmiertelny cios.

Pauzaniasz został natychmiast schwytany i zabity przez innych wojowników znajdujących się na miejscu, co nie pozwoliło na przesłuchanie i poznanie jego motywów.

Zamachowiec: Pauzaniasz, członek straży przybocznej króla.
Powód zamachu: Podłoże zamachu nie jest do końca jasne, ale przyjmuje się, że mogło mieć charakter osobisty lub polityczny. Pauzaniasz miał rzekomo osobistą urazę do króla. Jednak niektórzy sugerują, że mógł być narzędziem w rękach innych spiskowców, w tym przede wszystkim syna Filipa, Aleksandra Wielkiego.
Skutki: Śmierć Filipa II otworzyła drogę do władzy jego synowi, Aleksandrowi Wielkiemu, który kontynuował ekspansję macedońską, tworząc jedno z największych imperiów w historii.

Zamach na Juliusza Cezara

Zabójstwo Cezara, mal. Vincenzo Camuccini, 1805

15 marca 44 roku p.n.e., Juliusz Cezar został zamordowany przez grupę senatorów podczas zebrania Senatu w Teatrze Pompejusza. Spiskowcy, w tym przede wszystkim Brutus i Kasjusz, zadali mu 23 ciosy nożem. Spisek został zawiązany przez grupę senatorów, którzy obawiali się rosnącej władzy Cezara i jego potencjalnej koronacji na króla, co mogłoby zakończyć rzymską republikę.

Na zebranie w Senacie Cezar przyszedł bez straży, ufając swoim współpracownikom. Twierdził, że nie może żyć w ciągłym strachu, a ponadto był przekonany, że nikt nie odważy się go zabić. W noc poprzedzającą śmierć Cezara jego żona miała krwawe koszmary i błagała go o pozostanie w domu. Ten przychyliłby się do prośby żony, ale na przyjście namówili go wysłannicy spiskowców.

Kiedy Brutus i pozostali senatorowie zaczęli zadawać ciosy, Cezar początkowo próbował się bronić, ale ostatecznie padł pod gradem pchnięć sztyletem. Wedle tradycji został ugodzony 23 razy. Cezar zostawił testament, w którym swoim spadkobiercą czynił Gajusza Oktawiusza, późniejszego pierwszego cesarza Oktawiana Augusta. Wkrótce, zarówno Brutus, jak i Kasjusz, zginęli w walce z Oktawianem Augustem i Markiem Antoniuszem. Brutus, podobnie jak Judasz, stał się symbolem zdrady najbliższych.

Zamachowcy: Grupa senatorów, w tym Marek Juniusz Brutus i Gajusz Kasjusz Longinus.
Powód zamachu: Obawa przed absolutną władzą Cezara, który dążył do koncentracji władzy w swoich rękach, co wielu senatorów uznało za zagrożenie dla Republiki Rzymskiej.
Skutki: Zabójstwo Cezara doprowadziło do serii wojen domowych, które doprowadziły do upadku Republiki i powstania Cesarstwa Rzymskiego pod rządami Oktawiana Augusta.

Zamach na Wacława III

Wacław III

W trakcie wyprawy przeciwko Polsce Wacław III tuż przed przekroczeniem granicy zatrzymał się w Ołomuńcu, gdzie gospodarzem jego wizyty był morawski komornik, Albrecht ze Sternberga. Podczas odpoczynku król został zamordowany przez Konrada z Botenštejnu, który zadał mu śmiertelne ciosy. Król zmarł 4 sierpnia 1306 r. Morderca został natychmiast zabity, nie zdradzając swoich zleceniodawców.

Nagła śmierć ostatniego z rodu Przemyślidów wywołała liczne spekulacje dotyczące zleceniodawców królobójstwa. Jedna z hipotez sugeruje, że za zamachem stoją zbuntowani możnowładcy niezadowoleni z rządów Wacława. Inna teoria wskazuje na osobistą zemstę jednego z czeskich arystokratów. Wśród potencjalnych zleceniodawców wymienia się konkretne osoby, takie jak żona króla Wiola Elżbieta, przyszły król Węgier Karol Robert, hrabia Tyrolu Henryk Karyncki, król niemiecki Albrecht Habsburg oraz przyszły król Polski Władysław Łokietek.

Zamachowiec: Konrada z Botenštejnu.
Powód zamachu: Przyczyny zamachu są niejasne, ale przypuszcza się, że mogły mieć podłoże polityczne. Wacław III miał wielu wrogów, zarówno wśród lokalnych możnowładców, jak i zagranicznych rywali.
Skutki: Śmierć Wacława III zakończyła dynastię Przemyślidów na tronie czeskim i doprowadziła do walk o sukcesję, które miały znaczący wpływ na sytuację polityczną w regionie. Bezpotomna śmierć młodego króla pozostawiła tron czeski i polski bez bezpośredniego dziedzica, co otworzyło drogę do rywalizacji między różnymi rodami szlacheckimi i dynastiami o władzę nad tymi królestwami. W Polsce skorzystał na tym przede wszystkim Władysław Łokietek, któremu udało się zjednoczyć państwo i koronować się w 1320 r. na króla Polski.

Zamach na Henryka III Walezego

Zabójstwo Henryka III Walezego

W maju 1588 r. Paryż zbuntował się przeciwko Henrykowi III. Późniejsze wydarzenia spowodowały, że katolicka część Francji zbuntowała się przeciwko królowi, za czym stała organizacja nazwana Ligą Katolicką. Król nie zamierzał pozostać bierny na tę zniewagę. Zebrał siły i przystąpił do ofensywy. Latem 1589 r. oblegał Paryż przebywając w Saint-Cloud, skąd kierował ofensywą.

1 sierpnia 1589 r. dominikanin Jacques Clément pod pozorem dostarczenia ważnych dla oblężenia informacji uzyskał audiencję u króla. Gdy doprowadzono mnicha do Henryka, ten akurat siedział na sedesie. Clément uklęknął, podał królowi list, a gdy monarcha zaczął go czytać, ugodził go nożem w podbrzusze. Król zdołał zranić zamachowca i krzyknąć Zabił mnie! Zabijcie go! Rycerze szybko zamordowali mnicha. Mimo starań lekarzy, rana okazała się śmiertelna. Przed śmiercią Henryk III mianował Henryka z Nawarry swoim następcą i wybaczył swoim wrogom.

Zamachowiec: Jacques Clément, dominikański mnich i zwolennik Ligi Katolickiej.
Powód zamachu: Clément był motywowany religijnym fanatyzmem i wierzył, że zabicie Henryka III, którego uważał za heretyka i wroga Kościoła Katolickiego, przysłuży się sprawie katolickiej i zakończy wojny religijne we Francji.
Skutki: Śmierć Henryka III zakończyła dynastię Walezjuszy na tronie francuskim i doprowadziła do wstąpienia na tron Henryka IV z dynastii Burbonów. Henryk IV, początkowo protestant, musiał przejść na katolicyzm, aby zabezpieczyć swoją władzę i zakończyć długotrwałe wojny religijne we Francji, co ostatecznie udało mu się dzięki wydaniu Edyktu Nantejskiego w 1598 r., który gwarantował wolność religijną hugenotom i przyczynił się do stabilizacji kraju.

Zamach na Gustawa III

Strój Gustawa III podczas zamachu

16 marca 1792 r., podczas balu maskowego w operze w Sztokholmie, król Szwecji Gustaw III został zaatakowany przez grupę zamachowców, którzy sprzeciwiali się jego polityce wzmacniania pozycji króla kosztem arystokracji.

Król, ubrany w kostium maskowy, otrzymał anonimowy list ostrzegający go o możliwym zamachu, ale zignorował to ostrzeżenie i udał się na bal. Około północy jeden z zamachowców, kapitan Jacob Johan Anckarström, podszedł do króla i strzelił mu w plecy z pistoletu. Gustaw III nie zmarł natychmiast, jednak rana była na tyle poważna, że spowodowała infekcję, a ta doprowadziła do jego śmierci 29 marca 1792 r. Rządy przeszły na małoletniego syna Gustawa, który nie miał już sprawczości i energii ojca.

Zamachowcy: Kapitan Jacob Johan Anckarström oraz grupa arystokratów niezadowolonych z rządów Gustawa III.

Powód zamachu: Gustaw III rządził w sposób autorytarny, wprowadzając liczne reformy, które ograniczały władzę arystokracji na rzecz wzmocnienia monarchii absolutnej. Jego polityka była niepopularna wśród szlachty, która czuła się zagrożona i marginalizowana. Ponadto król prowadził kosztowne wojny, co dodatkowo zwiększało niezadowolenie elit.

Skutki: Śmierć Gustawa III doprowadziła do osłabienia monarchii absolutnej w Szwecji. Jego następca, Gustaw IV Adolf, był niepełnoletni w momencie śmierci ojca, co skutkowało utworzeniem regencji. W dłuższej perspektywie zamach przyczynił się do wprowadzenia bardziej liberalnych i demokratycznych reform, zmniejszających władzę królewską i wzmacniających parlamentaryzm w Szwecji.

Zamach na Abrahama Lincolna

Zabójstwo prezydenta USA

14 kwietnia 1865 r., podczas przedstawienia w Teatrze Forda w Waszyngtonie, prezydent Abraham Lincoln został zastrzelony przez aktora Johna Wilkesa Bootha. Booth wszedł do loży prezydenckiej, strzelił Lincolnowi w tył głowy, a następnie uciekł. Kula zamachowca przeszyła mózg i utkwiła za okiem prezydenta. Ten zmarł rankiem następnego dnia.

Sprawca  został złapany i zastrzelony po kilku dniach. Booth jako gorący zwolennik Konfederacji wierzył, że zabójstwo Lincolna pomoże południowym stanom odzyskać niezależność i odwróci wynik wojny secesyjnej. Zamachowiec umierając miał powiedzieć „Powiedzcie matce, że umieram za mój kraj. Myślałem, że czynię to w najlepszej intencji”.

Zamachowiec: John Wilkes Booth, aktor i zwolennik Konfederacji.
Powód zamachu: Booth był przeciwnikiem zniesienia niewolnictwa i miał nadzieję, że śmierć Lincolna spowoduje chaos w rządzie Unii, umożliwiając odrodzenie Konfederacji.
Skutki: Przerwana prezydentura Lincolna. Jego miejsce zajął wiceprezydent Andrew Johnson, który jednak kontynuował program Lincolna.

Zamach na Aleksandra II

Zamach na Aleksandra II

13 marca 1881 r. w Petersburgu car Aleksander II wracał do Pałacu Zimowego. Jego powóz eskortowali żołnierze, co miało zapewnić mu bezpieczeństwo. Nagle, na trasie przejazdu, zamachowiec Nikołaj Rysakow z organizacji Narodnaja Wola rzucił bombę w kierunku powozu. Pierwsza eksplozja nie zabiła cara. Jednak, gdy władca wyszedł z powozu aby zobaczyć co się stało, polski konspirator Ignacy Hryniewiecki rzucił drugą bombę, która zadała carowi śmiertelne rany. Śmierć cara zniweczyła plany utworzenia w Rosji nowoczesnego państwa konstytucyjnego, w którym lud miałby, choćby w niewielkim stopniu, udział we władzy.

Zamachowiec: Ignacy Hryniewiecki, członek organizacji Narodnaja Wola.
Powód zamachu: Dążenie do zmiany autorytarnego systemu w Rosji i wprowadzenia reform demokratycznych.
Skutki: Śmierć Aleksandra II zaprzepaściła jego dążenia do reform, a jego syn, Aleksander III, wprowadził politykę represji i cofania reform, co zahamowało postęp społeczny w Rosji.

Zamach na Franciszka Ferdynanda Habsburga

Gavrilo Princip strzela do pary książęcej

28 czerwca 1914 r., arcyksiążę Franciszek Ferdynand i jego żona Zofia jechali otwartym samochodem ulicami Sarajewa, kiedy młody Serb Gavrilo Princip, członek organizacji Czarna Ręka, oddał strzały, które zabiły ich oboje. Ten tragiczny incydent miał miejsce po nieudanym zamachu bombowym tego samego dnia. Princip, wykorzystując moment zamieszania po pierwszym ataku, podszedł do samochodu arcyksięcia i z bliskiej odległości oddał dwa strzały, które okazały się śmiertelne.

Princip tuż po zamachu chciał się zastrzelić, ale uniemożliwił mu to jeden z policjantów. Potem chciał połknąć cyjanek, ale dawka ukazała się zbyt mała. Princip ze względu na wiek nie mógł zostać skazany na karę śmierci, zmarł w więzieniu na gruźlicę w 1918 r.

Zamachowiec: Gavrilo Princip, członek serbskiej organizacji Czarna Ręka.
Powód zamachu: Chęć wyzwolenia Bośni spod panowania austro-węgierskiego.
Skutki: Zamach na Franciszka Ferdynanda bezpośrednio przyczynił się do wybuchu I wojny światowej, która przekształciła polityczny krajobraz Europy i świata, prowadząc do ogromnych strat ludzkich i zniszczeń.

Zamach na Gabriela Narutowicza

Wyprowadzenie trumny z ciałem Gabriela Narutowicza z Belwederu,19 grudnia 1922

16 grudnia 1922 r., pierwszy prezydent Polski, Gabriel Narutowicz, został zastrzelony w warszawskiej galerii sztuki „Zachęta” przez malarza Eligiusza Niewiadomskiego. Zamachowiec oddał kilka strzałów w kierunku prezydenta, który zginął na miejscu.

Niewiadomski był przeciwnikiem polityki Narutowicza. Podczas zamachu, Narutowicz zwiedzał galerię w towarzystwie innych gości, gdy Niewiadomski, zbliżywszy się do prezydenta, oddał trzy strzały z bliskiej odległości. Prezydent padł oglądając obraz  Teodora Ziomka „Szron”. Zginął na miejscu.

Niewiadomski nie próbował uciekać i został natychmiast zatrzymany przez wiceprezesa Zachęty, malarza Edwarda Okunia i jednego z adiutantów prezydenta.

Zamachowiec: Eligiusz Niewiadomski, malarz i działacz polityczny.
Powód zamachu: Niewiadomski sprzeciwiał się polityce Narutowicza i jego wyborowi na prezydenta, uważając go za zagrożenie dla Polski narodowej.
Skutki: Zabójstwo Narutowicza wstrząsnęło młodą polską demokracją i pogłębiło podziały polityczne w kraju. Nowym prezydentem został wybrany Stanisław Wojciechowski.

Zamach na Johna F. Kennedy’ego

Zdjęcie zrobione przez Mary Moorman ułamek sekundy po śmiertelnym strzale w głowę Kennedy’ego

22 listopada 1963 r., prezydent John F. Kennedy został zastrzelony podczas przejazdu otwartym samochodem przez centrum Dallas w Teksasie. Strzały padły z magazynu książek. Zamachowcem był Lee Harvey’a Oswalda, który został aresztowany, ale sam zginął dwa dni później.

Prezydent został trafiony w głowę i szyję, co spowodowało natychmiastową śmierć. Zamach miał miejsce na oczach setek widzów, a wydarzenie zostało szeroko udokumentowane przez media. Kennedy podróżował otwartym kabrioletem, co pozwoliło Oswaldowi oddać precyzyjne strzały z magazynu książek, skąd miał doskonały widok na przejeżdżającą kolumnę samochodów.

Pierwsza komisja badająca zabójstwo Kennedy’ego, zwana komisją Warrena, została powołana przez prezydenta Lyndona Johnsona 29 listopada 1963 r. Komisja, składająca się z siedmiu członków pod przewodnictwem prezesa Sądu Najwyższego Earla Warrena, przeanalizowała dziesiątki tysięcy dokumentów i przesłuchała ponad 550 świadków. W swoim 900-stronicowym raporcie, opublikowanym 24 września 1964 r., komisja stwierdziła, że Lee Harvey Oswald działał sam, strzelając z piątego piętra składnicy książek. Raport uznał, że prezydenta ugodziły dwie kule: jedna w kark, druga w głowę. Komisja odrzuciła teorie spiskowe, ale wiele dokumentów pozostaje utajnionych do 2029 i 2039 r.

Izba Reprezentantów USA w 1976 r. powołała drugą Komisję ds. Zabójstw, która w 1979 r. opublikowała raport. Komisja stwierdziła, że Lee Harvey Oswald zabił prezydenta Kennedy’ego, ale najprawdopodobniej był jeszcze drugi zamachowiec, choć nie udało się go zidentyfikować. Komisja uznała, że istniał spisek na życie prezydenta, ale odrzuciła tezę o udziale ZSRR. W 1984 r. raport uzupełniono, sugerując, że w zamachu brała udział amerykańska mafia, której prezydent wydał wojnę.

Zamachowiec: Lee Harvey Oswald, były żołnierz piechoty morskiej USA.
Powód zamachu: Motywy Oswalda pozostają niejasne, a teorie spiskowe sugerują różne możliwości, w tym polityczne i osobiste pobudki.
Skutki: Zabójstwo Kennedy’ego wstrząsnęło narodem amerykańskim i stało się jednym z najbardziej analizowanych i kontrowersyjnych wydarzeń w historii USA, wpływając na politykę i społeczeństwo.

Bibliografia:

1. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
2. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
3. A. Chwalba, Historia powszechna 1989-2011, Warszawa 2015.
4. J. P. Duffy, V. L. Ricci, Carowie, Kraków 1999.
5. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
6. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
7. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia Powszechna Wiek XVI-XVIII, Warszawa 2011.
8. E. Rostworowski, Historia Powszechna Wiek XVIII, Warszawa 2006.
9. Z. Wójcik, Historia powszechna Wiek XVI-XVII, Warszaw 2005.
10. M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789-1870, Warszwa 2021.