Historia Imperium Mongolskiego - największego imperium lądowego w historii

Historia Imperium Mongolskiego zaczyna się na stepach Azji Środkowej, gdzie surowe warunki życia, brak zasobów i ciągłe wojny między plemionami ukształtowały twardych i wytrwałych ludzi. W XIII wieku jedno z tych plemion - Mongołowie - rozpoczęło swoją niezwykłą drogę do stworzenia największego imperium lądowego w historii.

Mongołowie przed Czyngis-chanem

Czyngis-chan i jego następcy: Ugedej, Kubilej, Temur, Bujantu, Kulug, Irinczenbal i Tug Temur

W XII wieku mongolskie plemiona były luźno powiązane i narażone na ciągłe wewnętrzne konflikty. Ta bezładna struktura wkrótce miała zostać zdyscyplinowana i zjednoczona przez jedną z największych postaci w historii - Temudżyna, znanego później jako Czyngis-chan.

Koczownicze plemiona w XII wieku zamieszkiwały Wyżynę Mongolską. W tych nomadzkim społeczeństwie wykształcił się specyficzny feudalizm. Na szczycie hierarchii feudalnej byli nojonowie, którzy byli posiadaczami największych stad bydła, kluczowego zasobu na terenach mongolskich. Nojonowie posiadali także drużyny zbrojne złożone z nukerów, których służba odbywała się w zamian za użytkowanie pewnej części bydła należącej do danego nojona.

Czasem na skutek walk niektórym nojonom udawało się jednoczyć lokalne plemiona tworząc silne organizacje plemienne. Do najsilniejszych plemion należeli Najmanowie, Tatarzy, Kereici i Tajdżuci.

Temudżyn ogłoszony Czyngis-chanem

Topografia Mongolii

Historia mongolskiego imperium zaczyna się od Temudżyna, późniejszego Czyngis-chana, który urodził się około 1162 roku. Jego dzieciństwo było pełne trudności - wczesna śmierć ojca i opuszczenie matki przez nukerów, życie w biedzie oraz ciągłe walki o przetrwanie na stepie. Te doświadczenia zahartowały go i nauczyły sztuki przetrwania. Temudżyn znalazł ostatecznie opiekę u chana Kereitów To’oriła Ong-chana.

Jego rywalem był Dżamuka, wódz rodu Dżadżirad, niegdyś jego bliski sojusznik, połączony z Temudżynem braterstwem krwi. Jednak w 1182 doszło do konfliktu między nimi i ich sojusz został zerwany. Do Temudżyna zaczęli przyłączać się pomniejsi wodzowie. To oni ogłosili go Czyngis-chanem (co można tłumaczyć jako „wielki” lub „uniwersalny władca”). Sytuacja eskalowała, gdy jeden z ludzi Temudżyna zabił brata Dżamuki.

Wojna Czyngis-chana z Dżamuką

Czyngis-chan

Dżamuka zorganizował armię, która w 1282 roku pokonała Czyngis-chana w bitwie pod Dałan Bałdżit. Jednak wkrótce po zwycięstwie, w którym Dżamuk w odwecie zabił kilkudziesięciu członków rodziny Temudżyna, opuścił armię wraz z członkami swojego plemienia. W efekcie wielka armia złożona z 13 plemion rozpadła się. Zyskał na tym Czyngis-chan, do którego przyłączyła się część porzuconych zwycięzców.

Dżamuka jednak nadal dysponował realną siłą. W 1201 roku przez przeciwników Czyngis-chana został wybrany Gur-chanem. Ponownie zorganizował koalicję plemion. Do rozstrzygającej bitwy doszło pod Kojten. Po stronie Czyngis-chana stał jednak potężny wódz Kereitów To’orił Ong-chan. Bitwa zakończyła się zwycięstwem Czyngis-chana, a wpływ na to miała burza, którą stronnicy Gur-chana wzięli za złą wróżbę i porzucili wodza, ten jednak zdołał uciec.

Jednak już w 1203 roku To’orił Ong-chan był po stronie Gur-chana ze względu na niezadowolenie syna Ong-chana, który sprzeciwiał się usynowieniu Czyngis-chana. Przygotowano nawet intrygę mającą zgładzić Czyngis-chana, ale udało mu się zawrócić. Pogoń za nim dopadła Czyngis-chana pod Kałakałdżit-elet. Bitwa zakończyła się porażką Czyngis-chana, ale udało mu się uciec i przeorganizować siły. W efekcie dochodzi do ponownego starcia i tym razem ostateczne zwycięstwo przypada Czyngis-chanowi. W 1205 roku po kolejnej serii walk Dżamuka został schwytany i zabity.

Początek imperium mongolskiego

Kurułtaj Mongołów

W 1206 roku odbył się wielki kurułtaj (wiec gromadzący starszyznę plemienną), czyli zjazd mongolskich elit. Na nim Czyngis-chan został wybrany Kaganem, co oznaczało najwyższego władcę wśród ludów Wielkiego Stepu. Ta data jest uznawana za symboliczny początek imperium mongolskiego.

Czyngis-chan posiadając najwyższa władzę przystąpił do organizacji struktur państwa i wielu reform. Kluczowy był podział armii na 95 minganów. Każdy mingan miał dowódców. Mingan składał się z 1000 ludzi. Te łączyły się dziesiątkami w tumeny. Czyngis-chan powołał także kancelarę państwa i zreorganizował władzę sądowniczą.

Czyngis-chan i jego podboje

Temudżyn Czyngis-chan

Zreorganizowane i zjednoczone siły mongolskie zaczęły podbijać sąsiednie krainy. Pierwsze ataki skierowali przeciwko plemionom środkowej i wschodniej Azji ze względu na ich rolniczy charakter. Czyngis-chan miał jednak znacznie większe ambicje.

W 1211 roku Mongołowie zaatakowali północne Chiny, rozpoczynając kampanię przeciwko dynastii Jin. Dzięki doskonałemu dowództwu i nowatorskim taktykom wojskowym, takim jak szybkie manewry konne i ataki z zaskoczenia, Mongołowie zdobyli wiele fortec i miast. Ich specjalnością była wojna manewrowa, przy świetnym wykorzystaniu rezerw. W ich sztuce wojennej znaczenie miał podstęp, często pozorowali odwrót, aby w ten sposób rozproszyć siły przeciwników, a następnie je otoczyć i zmiażdżyć. W 1215 roku Czyngis-chan mógł spacerować pod zdobytym Pekinie. Z tej wyprawy władca Mongołów powrócił z licznymi łupami, a także wykwalifikowanymi rzemieślnikami, którzy zostali zmuszeni do pracy na rzecz nowego władcy.

Kolejnym celem Czyngis-chana była Azja Środkowa. W 1219 roku Mongołowie poprowadzili armię na zachód, a ich celem było Imperium Chorezmijskie. Jego władca, ’Ala ad-Din Muhammad II, w 1218 roku zabił posłów mongolskich, a ich głowy odesłał do Czyngis-chana. Muhammad II liczył, że koczowniczy Mongołowie nie są zdolni do zdobywania ufortyfikowanych miast. Zatem unikał bitew i gromadził wojska w miastach. Tymczasem Mongołowie dzięki chińskim machinom oblężniczym zdobywali jedno po drugim miasta Chorezemu. Muhammad II uciekł na jedną z wysp na Morzu Kaspijskim, gdzie wkrótce zmarł. Walkę kontynuował jego syn Dżalal ad-Din Manguberti. Udało mu się nawet zorganizować nową armię i pokonać Mongołów w bitwie pod Parwanem. Jednak w 1221 roku Czyngis-chan na czele swoich głównych sił zgładził niemal całą armię Mangubertiego. Mimo tej klęski udało mu się zbiec do Indii i tam rekrutować kolejną armię, a nawet odbić część swojego imperium. Ostatecznie został pokonany i zamordowany w trakcie ucieczki w 1231 roku.

Mongolska lekka kawaleria

W trakcie kampanii Czyngis-chan wykazywał się niebywałym okrucieństwem, samemu nazywając się „biczem Bożym”. Wyżynano niemal całą ludność miast stawiających opór, oszczędzając tylko uczonych i potrzebnych rzemieślników. Jednak Mongołowie nie ograniczali się tylko do zabijania ludzi. Niszczyli całe miasta, a nawet systemy irygacyjne nawadniające pola uprawne. Podczas tej kampanii Czyngis-chan założył także w Karakorum bazę wojskową, która podczas panowania jego następcy Ugedeja stała się stolicą całego imperium. Tam znajdowała się główna kancelaria, która za pomocą świetnie zorganizowanego systemu poczty sprawnie zarządzała ogromnym terytorium.

Czyngis-chan skierował się także w kierunku Europy Wschodniej. W 1223 roku opanował tereny Gruzji, a następnie nad rzeką Kałką (wpadającą do Morza Azowskiego) Mongołowie dowodzeni przez Dżebe i Subedeja pokonali armię wystawioną przez Rusinów i Połowców. W walce zginęła ponad połowa z osiemnastu ruskich książąt biorących udział w bitwie. Ich armia została zdziesiątkowana, z ok. 40 tys. wojowników poległa ponad połowa.

Śmierć Czyngis-chana i podział Imperium Mongolskiego

Ugedej

Czyngis-chan zmarł w 1227 roku podczas jednej z kampanii przeciwko królestwu Tangutów w Chinach, które nie przysłało posiłków na wojnę z Chorezmem. Jego ostatnie słowa brzmiały: Moje życie okazało się zbyt krótkie, żeby zawładnąć całym światem. Pozostawiam to wam. Czyngis-chan z pewnością był geniuszem taktyki i wizjonerem, który przemienił ludy stepów mongolskich w potęgę, jakiej Azja i świat jeszcze nie znały. Jego umiejętność jednoczenia skłóconych plemion pod jednym sztandarem zaowocowała stworzeniem imperium rozciągającego się od Chin po Europę.

Pod wpływem jednej z żon, Czyngis-chan przed śmiercią podzielił swoje imperium między synów, ustanawiając model podziału władzy, który miał pomóc w utrzymaniu kontroli nad rozległymi terytoriami. Imperium zostało podzielone na cztery części, zwane chanatami, a każdy syn Czyngis-chana otrzymał w zarząd jedną z nich. Tytuł Wielkiego Chana oraz Mongolię i zachodnie Chiny otrzymał trzeci syn Czyngis-chana Ugedej, co było decyzją kompromisową zważywszy na spór jego dwóch starszych braci Dżocziego i Czagataja. Środkową Azję jako swoją część otrzymał Czagataj. Wschodnią Mongolię i północne Chiny zostały przydzielone najmłodszemu synowi Tołujowi. Natomiast z powodu śmierci Dżocziego jego część obejmującą step uralsko-kaspijski oraz Chorezm otrzymał Batu-chan.

Podboje Mongołów po śmierci Czyngis-chana. Najazd mongolski na Polskę

Batu-chan

Następcą Czyngis-chana został jego syn Ugedej, który kontynuował podboje i umocnił mongolską administrację. Za jego panowania Mongołowie (w Europie nazywani Tatarami) poszerzyli swoje terytorium o Koreę oraz podbili większość Rosji. W 1236 roku zniszczyli Bułgarię Wołżańsko-Kamską.  W kolejnym roku Batu-chan podjął kampanię przeciwko Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej. Zdobył jej najważniejsze miasta: Riazań, Kołomnę, Moskwę i Włodzimierz. W 1240 Tatarzy zdobyli i zniszczyli Kijów, a następnie opanowali Wołyń i Halicz.

W 1241 roku Mongołowie zaatakowali Europę Środkową. Ich potężne siły były podzielone na kilka części. Batu-chan zaatakowały Węgry, inna część wojsk ruszyła do Siedmiogrodu poprzez Mołdawię, a trzecia armia z Bejdarem zaatakowała Polskę aby ta nie mogła udzielić wsparcia zaatakowanym Węgrom. Postępy Tatarów w Polsce były huraganowe. Po kolei zdobyli i spalili Kraków, Sandomierz, Opole i Wrocław.

Bitwa pod Legnicą

Dopiero pod Legnicą napotkali większe siły polskie dowodzone przez księcia Henryka Pobożnego. Tam właśnie 9 kwietnia 1241 roku doszło do bitwy, przegranej przez Polaków wspomaganych przez rycerstwo europejskie. Po tym zwycięstwie część armii mongolskiej udała się na Węgry po drodze pustosząc Morawy, a pozostali zawrócili w kierunku Rusi. Jednak zanim dotarły posiłki spod Legnicy Węgrzy zostali pokonani 11 kwietnia 1241 r. w bitwie nad rzeką Sajo. Węgrom nie pomógł mimo błagań króla Beli ani papież, ani cesarz, ani książę austriacki Fryderyk Babenberg.

Mongolska kampania w Europie przeraziła mieszkańców kontynentu, lecz niespodziewana śmierć Ugedeja w grudniu 1241 roku zatrzymała podbój, gdy Mongołowie byli już w Austrii - wtedy wojskowi przywódcy wrócili do Mongolii, aby wybrać nowego Wielkiego Chana.

Rządy Kubilaj-chana. Szczyt potęgi Imperium Mongolskiego

Mongolscy jeźdźcy ścigają pokonanych przeciwników. Ilustracja do Dżame at-Tawarich Raszidoddina

Po śmierci Ugedeja potomkowie Czyngis-chana wypracowali ugodę w myśl której władzę objął syn Ugedeja Gujuk. To w 1246 roku on przyjął pierwsze poselstwo z Europy w dziejach Imperium Mongołów, w którego składzie było dwóch franciszkanów: Jan di Piano Carpini z Włoch oraz pochodzący z Polski Benedykt Polak. Poselstwo miało na celu zyskanie pomocy Mongołów w walce o odzyskanie Ziemii Świętej.

Gujuk zmarł w 1248 roku w trakcie konfliktu z Batu-chanem, który odmawiał złożenia Gujukowi hołdu. Kolejne lata ta wojna domowa, w której najpierw władcą został Mongke, a potem w 1260 roku Kubilaj-chan. Mimo problemów wewnętrznych Mongołom w tym czasie udało się im w 1258 roku pod wodzą Hulagu-chana zdobyć Bagdad będący stolicą Kalifatu Abbasydów (kalifat to w uproszczeniu odpowiednik europejskiego cesarstwa). W ciągu zaledwie kilku dni potężna, rozwijająca się od wieków stolica kalifatu Abbasydów - jedno z najważniejszych centrów świata muzułmańskiego i kultury arabskiej - legła w gruzach. Po zdobyciu Bagdadu Mongołowie przeprowadzili masakrę na niewyobrażalną skalę - tysiące mieszkańców zostało zabitych, a ogromne skarby i bogactwa wywiezione lub zniszczone. Zrujnowano liczne budynki, w tym wielką bibliotekę z bezcennymi manuskryptami, znaną jako Dom Mądrości. Zdobycie Bagdadu nie tylko zakończyło kalifat Abbasydów, lecz także na długo pozostawiło pustkę kulturową i polityczną w regionie. Mongołowie zdołali przełamać legendę o niezdobytym Bagdadzie, a ich brutalne działanie położyło kres złotej erze arabskiej kultury.

Następnie wyruszyli do Syrii, gdzie w bitwie pod Ajn Dżalut zostali pokonani przez sułtana Bajbrasa. Ta jedna z ważniejszych bitew w dziejach świata zatrzymała ekspansję Mongołów na Bliskim Wschodzie, a tym samym obronili islam w tej części świata.

Zdobycie Bagdadu przez Mongołów

Natomiast powodzeniem zakończyła się kampania Kubilaja w Chinach. To wtedy Imperium Mongolskie przeżywało apogeum swojej potęgi. Kubilaj w 1271 roku ustanowił dynastię Yuan i został cesarzem Chin. Przeniósł stolicę do Pekinu, a jego rządy przyczyniły się do zintegrowania Mongolii z kulturą chińską. Pod rządami Kubilaja Mongołowie zdołali przejąć władzę nad całością Chin, a sam Kubilaj uzyskał uznanie jako cesarz przez chińskich poddanych.

Jednak pomimo sukcesów w Chinach, Kubilaj nie był w stanie podbić Japonii - dwie próby inwazji zakończyły się klęską z powodu gwałtownych sztormów (które Japończycy nazwali kamikaze, czyli „boski wiatr”). Mimo tej porażki w szczytowym momencie państwo mongolskie zajmowało obszar ok. 33 mln km², było drugim największym imperium w historii świata (po Imperium Brytyjskim obejmującym 35,8 km²). Jednak biorąc pod uwagę opanowanie jednolitego terenu nieoddzielonego morzami i ocenami to Imperium Mongolskie było największym imperium lądowym w historii świata.

Początek Kryzysu i Podział Chanatów

Azja w XIII wieku

Po śmierci Kubilaja w 1294 roku imperium zaczęło się rozdrabniać. Chanaty, które były wcześniej zależne od centralnej władzy, stopniowo uniezależniały się. Lokalni władcy zaczęli walczyć o władzę i wpływy, co osłabiało jedność imperium.

Przykładem wewnętrznych konfliktów był rozpad Ilchanatu w Persji na pomniejsze organizmy państwowe oraz rywalizacja między chanatami chińskim i złotoordyjskim. Mongołowie zaczęli tracić kontrolę nad swoimi terytoriami, a brak centralizacji przyczyniał się do wzrostu chaosu w wielu regionach.

W XIV wieku upadek mongolskiego imperium stał się nieunikniony. W Chinach wybuchło powstanie, które doprowadziło do obalenia mongolskiej dynastii Yuan i ustanowienia nowej dynastii Ming w 1368 roku. Ruscy książęta także stopniowo wyzwalali się spod zwierzchnictwa Złotej Ordy (Chanat Kipczacki), co doprowadziło do ostatecznego wyzwolenia w XV wieku.

Chanat czaghatajski oraz inne mniejsze chanaty również rozpadły się lub zostały podbite przez inne rosnące w siłę państwa, takie jak Timurydzi w Azji Środkowej.

Inspiracją do napisania tego artykułu była książka Anhony’ego Sattina Nomadzi. Wędrowni twórcy cywilizacji, która w 2024 roku została wydana przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bibliografia:

1. L. Gumilow, Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Warszawa 2004.
2. S. Kałużyński, Imperium mongolskie, Warszawa 1970.
3. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012.
4. R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2011.
5. L. Podhorodecki, Czyngis-chan, Warszawa 1991.
6. A. Sattin, Nomadzi. Wędrowni twórcy cywilizacji, Kraków 2024.