Mieszko Plątonogi. Tak zapomniany władca, że nawet Matejko nie namalował go w swoim poczcie

Mieszko Plątonogi to jeden z mniej znanych władców Polski. Przez wieki w ogóle nie wiedziano, że kiedyś rządził Krakowem. W efekcie Jan Matejko nie umieścił Mieszka Plątonogiego w swoim poczcie królów i książąt Polski. Życie Mieszka Plątonogiego było pełne politycznych intryg, konfliktów dynastycznych i walk o wpływy, które wpłynęły na kształtowanie się historii Śląska i Polski. 

Synowie Bolesława Krzywoustego

Bolesław Krzywousty

Polski książę Bolesław Krzywousty zmarł 28 października 1138 roku. W chwili śmierci jego sukcesorami byli synowie po jego dwóch żonach. Jego najstarszy syn Władysław był dzieckiem Zbysławy, córki wielkiego księcia kijowskiego Świętopełka II. Z kolei Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, Henryk Sandomierski i Kazimierz Sprawiedliwy byli dziećmi Salomei z Bergu, córki niemieckiego hrabiego Henryka z Bergu.

Mając tak liczne potomstwo Bolesław postanowił podzielić kraj między synów, przy jednoczesnym wprowadzeniu zasady senioratu, co oznaczało, że zwierzchnia władza miała należeć każdorazowo do najstarszego z rodu Piastów. Być może obawiał się wojny domowej pomiędzy najstarszym synem, a jego przyrodnimi braćmi? Niezależnie od jego motywacji przyjęty przez niego podział w efekcie umożliwił proces rozbicia dzielnicowego, a może wobec tak licznego potomstwa ten i tak był nieuchronny?

Podział państwa Krzywoustego

Podział kraju wg ustawy sukcesyjnej Krzywoustego. Kolor czerwony - dzielnica senioralna, pod władzą najstarszego, uwzględnia już ziemię sandomierską dla Henryka

Zgodnie z ustawą sukcesyjną najstarszy syn Władysław obejmował rządy na Śląsku oraz w będącej dzielnicą przynależną każdorazowo do seniora Małopolsce. Tym samym Kraków uzyskiwał status faktycznej stolicy. Prawdopodobnie w skład dzielnicy senioralnej wchodziło także Gniezno jako siedziba metropolii. Władztwo seniora rozciągało się rownież na Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie.

Bolesław Kędzierzawy obejmował rządy na Mazowszu, a Mieszko Stary w Wielkopolsce. Pozostali bracia byli na tyle małoletni, że nie zostali uwzględnieni w tym podziale. Natomiast wdowa po Krzywoustym jako dożywocie otrzymała ziemię łęczycko-sieradzką.

Wygnanie Władysława Wygnańca i jego rodziny

Władysław II Wygnaniec

Do 1141 roku współpraca pomiędzy seniorem Władysławem, a juniorami jego przyrodnimi braćmi układała się na tyle dobrze, że w tym czasie brak źródeł mówiących o większych konfliktach w łonie rodziny panującej. Sytuacja zmieniła się w 1141 roku gdy juniorzy zwołali, z pominięciem Władysława, wiec w Łęczycy, na którym mieli zdecydować o zamążpójściu ich siostry Agnieszki. Chcieli wydać ją za syna księcia ruskiego, który był skonfliktowany z sojusznikiem Władysława. W ten sposób ich plan należy odczytywać jako próbę znalezienia sojusznika stanowiącego przeciwwagę dla wschodniego sojusznika seniora. Władysław w odpowiedzi przeprowadził demonstrację siły na Mazowszu.

Kolejna odsłona konfliktu rozpoczęła się w 1144 roku, gdy zmarła Salomea. Jej oprawa wdowia w postaci ziemii łęczycko-sieradzkiej powinna zostać przyłączona do dominium seniora. Ten przy pomocy ruskich posiłków szybko spacyfikował braci. Sytuacja jednak zmieniła się, gdy palatyn Piotr Włostowic podjął się wstawiennictwa za juniorami. Władysław musiał uznać to za zdradę, gdyż oślepił tego możnowładcę. To spowodowało, że elity kraju odwróciły się od seniora, w czym pomogło także rzucenie na princepsa klątwy przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina. W efekcie układ sił zmienił się na niekorzyść princepsa, który w 1146 roku uciekł z kraju najpierw do Czech, a potem do Niemiec. Jego żona Agnieszka Babenberg była córką wpływowego margrabiego Austrii i szwagierką czeskiego władcy Władysława II Przemyślida. Poza żoną polskiemu księciu towarzyszyły także dzieci, od najstarszego rozpoczynając byli to: Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi, Ryksa i Konrad Laskonogi.

Rządy przyrodnich braci Władysława Wygnańca

Po wygnaniu Władysława z kraju rządy jako senior przejął Bolesław Kędzierzawy. Przejął on rządy nie tylko nad dzielnicą senioralną, ale także zagarnął Śląsk przynależny do Władysława. Natomiast w Wielkopolsce pozostał Mieszko Stary. Wtedy także najpewniej swoją dzielnicę w postaci ziemii sandomierskiej otrzymał Henryk.

W tym czasie Władysław przebywając na dworze niemieckim próbował nakłonić króla do pomocy w odzyskaniu władzy. Jednakże w łonie niemieckich możnowładców byli także tacy, którzy sprzyjali juniorom. W efekcie, mimo że król niemiecki Konrad III w 1146 roku podjął się wyprawy, to ostatecznie Bolesław poszedł z nimi na układ. Podobnie w 1157 roku uczynił jego następca Fryderyk Barbarossa. Wówczas w Krzyszkowie za cenę wierności, daninę pieniężną i wsparcie króla w wyprawie do Włoch Bolesław uzyskał pokój, a także zobowiązał się przybyć do Magdeburga, gdzie miano rozsądzić jego spór z Władysławem. Kędzierzawy nie wypełnił tych przyrzeczeń. W 1159 Władysław zmarł, a o swoje prawa upominali się jego synowie.

Powrót Mieszka Plątonogiego do Polski

Portret Bolesława I Wysokiego

W czasie, gdy ojciec Plątonogiego próbował odzyskać władzę, a jego starszy brat Bolesław czynnie towarzyszył ojcu w tych zamierzeniach, ten był usunięty w cień. Raz ze względu na to, że nie był synem pierworodnym, dwa z racji jego kalectwa uniemożliwiającego mu aktywny udział w wyprawach zbrojnych (jego brat z kolei wziął udział w krucjacie). W rezultacie Mieszko większość tego czasu spędził w Altenbergu i w szkole przyklasztornej na Michaelsbergu pod Bambergiem.

Los uśmiechnął się do niego w 1163, gdy cesarz Fryderyk Barbarossa upomniał się o jego i brata prawa. W efekcie Mieszko i Bolesław wrócili na Śląsk, do dziedzicznej dzielnicy swojego ojca. Otrzymali jednak dzielnicę bez najważniejszych grodów, które swoimi załogami obsadził Bolesław Kędzierzawy. Udało im się je odzyskać w 1166 roku, gdy Kędzierzawy odbył nieudaną wprawę przeciwko Prusom.

Przewrót Mieszka Plątonogiego i Jarosława

Księstwo Raciborskie pod rządami Mieszka I w latach 1177–1201 (zielony kolor) / fot. CC-BY-SA 3.0, wikipedia.org

Mimo, że Śląsk został niejako przekazany obu braciom, to decydujący wpływ szybko uzyskał Bolesław Wysoki, który z racji wieloletniego towarzyszenia cesarzowi w wyprawach miał znaczne wpływy na niemieckim dworze.

Taka sytuacja nie podobała się Mieszkowi, który dodatkowo znalazł sojusznika w postaci swojego bratanka Jarosława. Ten był najstarszym synem Bolesława Wysokiego, który jednak miał także potomka z drugiego małżeństwa w postaci Henryka Brodatego. Jego matka robiła wszystko, aby wykluczyć Jarosława z planów sukcesyjnych ojca. Udało jej się zmusić Jarosława do przyjęcia święceń kapłańskich. Ten jednak nie zamierzał rezygnować z ambicji i porozumiał się z Mieszkiem. Obu sojusznikom udało się pokonać po trwającej w latach 1172-1173 wojnie Bolesława i wypędzić go z kraju. Jednak i tym razem cesarz mu pomógł. Na skutek jego mediacji doszło do podziału Śląska. Bolesław musiał odstąpić jego południową część. Opole otrzymał Jarosław, a Racibórz Mieszko Plątonogi.

Mieszko Plątonogi w sojuszu z Mieszkiem Starym

Mieszko III Stary

Po śmierci w 1173 roku Bolesława Kędzierzawego seniorem został Mieszko Stary. Jego władza zwierzchnia nad Polską w 1177 roku została obalona przez bunt Bolesława Wysokiego, Kazimierza Sprawiedliwego (najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego) i Odona (najstarszego syna Mieszka Starego). Ponownie jedną z przyczyn buntu była obawa najstarszego syna księcia przed faworyzacją przyrodniego rodzeństwa. Co prawda akcja w Krakowie powiodła się i Kazimierz Sprawiedliwy przejął w nim rządy, to inaczej sprawy miały się na Śląsku. Tam ponowny sojusz Mieszka Plątonogiego i Jarosława doprowadził do usunięcia Bolesława Wysokiego z dzielnicy.

Tym razem za sprawą interwencji Kazimierza Sprawiedliwego doszło do ugody. Mieszko odstąpił bratu Wrocław, w zamian za powiększenie swojego księstwa o ziemię oświęcimską i bytomską. Dodatkowo najmłodszemu bratu Konradowi Bolesław Wysoki musiał wydzielić ziemię głogowską.

Bitwa nad Mozgawą

W 1195 roku Mieszko Stary po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 roku postanowił jeszcze raz odzyskać Kraków. Wsparcia Mieszkowi Staremu udzielili Mieszko Plątonogi i Jarosław. Decydująca bitwa tej wyprawy odbyła się 13 września 1195 roku nad rzeką Mozgawą nieopodal Jędrzejowa. Bitwa nie została rozstrzygnięta przez spóźnienie się na jej pole posiłków Mieszka Plątonogiego i Jarosława. Te gdy dotarły nad Mozgawę spotkały się tylko z oddziałami sandomierskimi, które rozgromiły.

Mieszko Plątonogi księciem Opola

Księstwo Opolsko-Raciborskie pod rządami Mieszka I Plątonogiego w latach 1202–1211 (zielony kolor). Uwaga: w latach 1210–1211 dodatkowo w Krakowie / fot. CC-BY-SA 3.0, wikipedia.org

Kolejna runda zmagań Mieszka Plątonogiego nastąpiła w 1201 roku po śmierci Jarosława. Jego księstwo przejął po nim ojciec Bolesław Wysoki. Jednakże Bolesław zmarł jeszcze w tym samym roku. Wykorzystał to Mieszko i zdecydowanym atakiem zajął Opole i miał apetyt na znacznie więcej. Na drodze stanął mu polski Kościół, który stając po stronie Henryka Brodatego, doprowadził do ugody. Zgodnie z jej postanowieniami Opole pozostawało przy Mieszko Plątonogim, a dodatkowo Henryk zobowiązywał się do zapłacenia rywalowi 1000 grzywien srebra.

Mieszko Plątonogi księciem Krakowa

Mieszko I Plątonogi

Mieszko Stary nie ustawał w próbach zdobycia Krakowa. Przez wiele lat ze zmiennym szczęściem ten książę Wielkopolski zdobywał, to tracił Kraków. Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 roku księciem krakowskim został Leszek Biały, który miał wówczas 10 lat, a rządy regencyjne w jego imieniu sprawowała matka Helena. W 1198 roku Mieszko Stary porozumiał się z Heleną i za odzyskanie Krakowa zgodził się, aby jego następcą był Leszek Biały. W 1199 roku wojewoda krakowski Mikołaj i biskup Pełka usunęli Mieszka z tronu, ale jeszcze tego samego roku zawarli ugodę i Mieszko znowu był panem Krakowa. Pozostał nim do swojej śmierci w 1202 roku. Po śmierci Mieszka Starego jednak władza nie wróciła do Leszka Białego, a przejął ją jedyny żyjący syn Mieszka w osobie Władysława Laskonogiego. Ten jednak w 1206 roku po śmierci wojewody Mikołaja utracił Kraków na rzecz Leszka Białego.

W 1210 roku sytuacja polityczna uległa zmianie na skutek bulli wydanej przez papieża Innocentego III. Oto bowiem papież na wniosek najprawdopodobniej Henryka Brodatego wydał bullę nakazując polskim książętom powrótu do zasady senioratu. Ta uległa złamaniu już w 1180 roku, gdy władcą został ogłoszony Kazimierz Sprawiedliwy mimo, że żyli starsi od niego przedstawiciele dynastii. Podobnie sprawy miały się właśnie w 1210 roku. W Krakowie zasiadał Leszek Biały, gdy najstarszym przedstawicielem rodu był książę raciborsko-opolski Mieszko Plątonogi.

Henryk Kietlicz

Jako, że za niedostosowanie się do bulli groziła ekskomunika arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz zwołał w lipcu 1210 synod w Borzykowej, aby wspólnie zastanowić się nad dalszymi krokami. Mieszko Plątonogi zamiast do Borzykowej ruszył do Krakowa, gdzie po powołaniu się na bullę papieża i zasadę senioratu został wpuszczony do miasta i objął rządy jako kolejny książę Polski. Te fakty historyczne zostały potwierdzone dopiero przez Oswalda Balzera w XIX wieku. Toteż do tego czasu Mieszka Plątonogiego nie uważano za dawnego władcę Polski. Skutek tego widoczny jest w poczcie królów i książąt polskich Jana Matejki, w którym to wielki artysta nie umieścił Mieszka Plątonogiego.

Rządy Mieszka w Krakowie nie trwały długo, bowiem ten 16 maja 1211 roku zmarł. Tam też według Jana Długosza został pochowany, ale istnieje przypuszczenie, że mógł zostać pochowany w Opolu. Władza nad Krakowem ponownie wróciła do Leszka Białego (mimo, że starszy od niego był Henryk Brodaty), który zdołał ją zachować do swojej śmierci w Gąsawie w 1227 roku. Natomiast w ziemi opolsko-raciborskiej księciem został jedyny syn Mieszka Plątonogiego- Kazimierz.

Bibliografia:

1. R. Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, J. Wyrozumski (oprac.), Kraków 1995.
2. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
3. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
4. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
5. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.