Jagiełło mógł zostać królem Czech. Polska a sprawa husycka w XV wieku

W początkach XV wieku czeska korona stanęła przed wyborem nowego władcy. Po śmierci Wacława IV panowie czescy, szukając alternatywy dla Zygmunta Luksemburskiego, zwrócili się ku Władysławowi Jagielle, licząc na jego wsparcie dla husytów. Polska stanęła przed historyczną szansą przejęcia tronu czeskiego, co mogło zmienić układ sił w Europie Środkowej i osłabić wpływy niemieckie. Jednak religijne i polityczne uwarunkowania, zwłaszcza związane z napięciami wokół husytyzmu, sprawiły, że decyzja nie była prosta.

Geneza ruchu husyckiego

Spalenie Jana Husa według Historische Chronica... Matthäusa Meriana, wydanej we Frankfurcie nad Menem w 1630 roku

Husytyzm w swej pierwotnej formie był ruchem reformatorskim Kościoła w XV wieku. Ruch ten narodził się w Czechach, które borykały się z napięciami społecznymi i narodowymi. Czesi, czując się marginalizowani przez licznie osiedlających się Niemców, coraz mocniej podkreślali swoją tożsamość narodową. Silne wpływy niemieckie w Kościele i administracji wywoływały niezadowolenie, które wzmogło się pod koniec XIV wieku, gdy w Czechach zaczął rozkwitać język i kultura czeska.

W tym właśnie kontekście Jan Hus, profesor i rektor Uniwersytetu Praskiego, rozpoczął swoją działalność kaznodziejską i reformatorską. Jego nauki opierały się na poglądach angielskiego reformatora Johna Wycliffe’a i obejmowały postulaty dotyczące ubóstwa Kościoła oraz prawa do władzy duchowej jedynie dla godnych duchownych. Postulował udzielanie komunii pod dwoma postaciami - chleba i wina. Sprzeciwiał się sprzedaży odpustów oraz niegodziwemu stylowi życia duchowieństwa, co zjednało mu zwolenników wśród biedniejszych warstw społeczeństwa.

W 1415 roku został spalony na stosie na soborze w Konstancji, mimo wystawionych mu gwarancji bezpieczeństwa przez króla niemieckiego Zygmunta Luksemburskiego. Śmierć Husa wywołała ogromne wzburzenie w Czechach i stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojen husyckich.

Początek wojen husyckich

Defenestracja praska (1419) na obrazie Adolfa Liebschera

Wojny husyckie rozpoczęły się w 1419 roku, kiedy to kaznodzieja Jan Želivský, prowadząc procesję husycką w Pradze, doprowadził do pierwszej defenestracji - burmistrz i radni zostali wyrzuceni przez okna ratusza (tzw. defenestracja). Wydarzenia te nasiliły się po śmierci króla Wacława IV, a w Czechach wybuchło otwarte powstanie przeciwko katolickim władzom i Zygmuntowi Luksemburskiemu, który jako jego brat i dziedzic rościł sobie prawo do korony czeskiej.

Husyci, podzieleni na różne frakcje, opanowali dużą część kraju, a ich najbardziej znanym wodzem stał się Jan Žižka, który zorganizował skuteczną i nowatorską armię opartą na piechocie oraz mobilnych wozach bojowych. Jednocześnie husyckie postulaty reformy religijnej zostały sformułowane w tzw. Czterech artykułach praskich. Żądano w nich: prawa do swobodnego głoszenia Słowa Bożego, komunii pod dwoma postaciami, pozbawienie duchowieństwa władzy świeckiej oraz sekularyzacji dóbr kościelnych.

Polska a sprawa czeska

Zygmunt Luksemburski

O czeską koronę po swoim bracie upomniał się Zygmunt Luksemburski, który stanął pod murami Pragi, ale mieszkańcy go nie wpuścili. Zgodę na koronację uzależniali od zgody Zygmunta na spełnienie husyckich postulatów reformy religijnej, odebranie majątku Kościołowi, zaprzestanie nazywania Jana Husa heretykiem oraz pozbawienie Niemców urzędów. Zygmunt tej oferty nie przyjął. Wówczas panowie czescy zwrócili się ku Polsce.

Czeska szlachta widziała w Jagielle władcę, który mógłby pogodzić zwaśnione frakcje i zapewnić stabilność w kraju. Jagiełło miał kilka atutów: rządzona przez niego Polska była sąsiadem Czech, jego państwo było silne militarnie i politycznie, a dodatkowo w Polsce panowała względnie wysoka tolerancja religijna wobec różnych wyznań. Dodatkowo Zygmunt Luksemburski był wspólnym wrogiem łączącym Czechów i Polaków. W Polsce nienawiść do Zygmunta wzmógł wydany przez niego na początku 1420 roku wyrok arbitrażowy we Wrocławiu, który skrajnie niekorzystnie rozstrzygał dla Polski spór z krzyżakami. Zygmunt zrobił to, gdyż wobec kryzysowej sytuacji w Czechach szukał zwiększenia swojego poparcia u książąt niemieckich.

Władysław Jagiełło

Na tle takich wydarzeń w 1420 roku do Łęczycy na zjazd przybyli posłańcy z Czech. Nie uzyskali jednoznacznej odpowiedzi. Na polskim dworze przeciwnikiem zbliżenia z Czechami był wpływowy biskup Oleśnicki, który nie chciał osłabienia pozycji Kościoła katolickiego. Natomiast zwolennicy przyjęcia czeskiej korony widzieli w tym szansę na osłabienie Zygmunta Luksemburskiego. Do ważnych pertraktacji doszło w trakcie Zjazdu w Lublinie. Czesi ponownie przekonywali, że Zygmunt to wspólny wróg, któremu powinna przeciwdziałać wspólnota słowiańska. Chcieli jednak, aby Jagiełło przyjmując koronę zgodził się na husyckie postulaty religijne. Były to w istocie warunki tożsame jakie przedstawiono Zygmuntowi.

Jagiełło zapewne zgodziłby się bez wahania na ograniczenie niemieckiego żywiołu w Czechach, ale przyjęcie postulatów husytów oznaczałoby ogromny problem dyplomatyczny. Zygmunt rozpętałby burzę polityczną zarzucają Jagielle, że jest fałszywym katolikiem. Wojna byłaby niemal pewna. Jednocześnie przyjęcie oferty było niezwykle kuszące, bo tworzyłoby bardzo potężne państwo mogące oprzeć się Niemcom.

Czeska korona dla Witolda

Książę Witold, rysunek Jana Matejki

Jagiełło jednak nie zaryzykował, ale na początku 1421 roku zdecydował się na inną koncepcję. Koronę czeską postanowił w miejsce Jagiełły przyjąć Witold. Jednocześnie nie zdecydował się na przyjazd do Pragi, a w swoje miejsce wysłał namiestnika w osobie Zygmunta Korybutowicza (był bratankiem Jagiełły), który miał przygotować jego koronację.

Pertraktacje z Zygmuntem Luksemburskim

Polski król jesienią 1421 roku spróbował także jeszcze innego sposobu rozwiązania sporu. Były nim dyplomatyczne negocjacje z Zygmuntem Luksemburskim. Polacy oferowali pomoc w wojnie z Czechami o ile Zygmunt zmieniłby niekorzystny wyrok wrocławski i wysłałby wsparcie na wojnę z Zakonem. Gwarancją ustaleń miał być zwrot Polsce Śląska. Zygmunt tę ofertę odrzucił proponując Jagielle małżeństwo z wdową po Wacławie IV, która miała dostać w posagu Śląsk. Ostatecznie do porozumienia między królami nie doszło.

Zygmunt Korybutowicz w Pradze

Praga w XV wieku

Korybutowicz do Pragi przybył w 1422 roku, gdzie zaprzysiągł Cztery artykuły praskie, tym samym mocno opowiedział się po stronie husytów. Zygmunt Luksemburski był wściekły. Rozpoczął propagandową akcję dyplomatyczną uderzającą w Jagiełłę i wzywającą do krucjat przeciwko Polsce.

Papież strzegący interesów Kościoła katolickiego również wezwał polskiego króla do odesłania Zygmunta Korybutowicza i poparcie dla niemieckiego króla.  Zygmunt Luksemburski podżegał również Zakon do uderzenia na Polskę, aby w ten sposób uniemożliwić wysyłanie polskich posiłków do Pragi.

Sam Korybutowicz spotkał się z problemami natury wewnętrznej. Jako zwolennik umiarkowanych husytów zraził do siebie radykalny odłam zwany taborytami, na którego czele stan czeski bohater narodowy Jan Žižka. W takich okolicznościach Jagiełło z Witoldem w 1423 roku nakazali Zygmuntowi Korybutowiczowi powrót do kraju.

Traktat kieżmarski

Zamek w Kieżmarku na rycinie z połowy XIX w. w tle Wysokie Tatry

O ile sytuacja w Czechach nie układała się po myśli Jagiełły to na północy na wojnie z Zakonem odniesiono zwycięstwo. Wojna golubska z 1422 roku zakończyła się ruiną gospodarki Zakonu, który nie otrzymał pomocy od Zygmunta Luksemburskiego, który miał związane ręce przez sprawę czeską. Wojna zakończyła się pokojem w Melnie, na mocy którego Zakon rezygnował z pretensji do Żmudzi (historyczna nazwa Dolnej Litwy). Tym samym Litwa zyskała dostęp do Morza Bałtyckiego, a Zakon został odcięty od Inflant. Tym samym warunki pokoju faktycznie zatrzymywały krzyżacką ekspansję.

To zdecydowało do kolejnej próby dyplomatycznego rozwiązania konfliktu pomiędzy Jagiełłą a Zygmuntem Luksemburskim. Do spotkania obu władców doszło w 1423 roku w Kieżmarku, gdzie po rozmowach zawarto traktat. Zgodnie z układem Jagiełło rezygnował z pomagania husytom w zamian Zygmunt akceptował warunki pokoju w Melnie i zobowiązywał się do nie wspierania Zakonu. Dodatkowo król niemiecki miał protestować przeciwko jakimikolwiek oskarżeniom o sprzymierzanie heretykom wymierzonym w Jagiełłę i Witolda.

Polski król odtąd oficjalnie prowadził antyhusycką politykę, czego największym przejawem było wydanie w 1424 roku edyktu wieluńskiego. Zgodnie z nim służba wojskowa na rzecz husytów była równoznaczna ze zdradą. Powracający z Czech mieli przed biskupem złożyć wyznanie wiary. Samo wyznawanie husytyzmu było karane jako obraza majestatu.

Zakończenie wojen husyckich

Część panoramy bitwy pod Lipanami, przedstawia ona m.in. Prokopa Wielkiego wraz z Prokopem Małym (po lewej, na podwyższeniu)

Wojny husyckie zakończyły się w 1434 roku klęską radykalnych husytów w bitwie pod Lipanami, gdzie umiarkowani husyci (utrakwiści) sprzymierzyli się z siłami katolickimi przeciwko taborytom. W 1436 roku podpisano tzw. kompaktaty praskie, które uznawały pewne postulaty husytów, m.in. komunię pod dwiema postaciami, ale jednocześnie potwierdzały zwierzchnictwo cesarza i Kościoła katolickiego. Choć husytyzm jako ruch reformatorski został osłabiony, jego idee przetrwały, a utrakwizm przez kolejne dziesięciolecia pozostawał ważnym nurtem religijnym w Czechach. Konflikt doprowadził również do osłabienia pozycji Zygmunta Luksemburskiego w Czechach, a korona czeska w 1458 roku trafiła w ręce Jerzego z Podiebradów, pierwszego niekatolickiego króla chrześcijańskiej Europy doby średniowiecza.

Podsumowanie

Husyckie aspiracje do niezależności i reformy Kościoła wstrząsnęły średniowieczną Europą, a Polska przez długi czas balansowała między wsparciem dla husytów a zachowaniem dobrej pozycji dyplomatycznej. Próby przejęcia korony czeskiej przez Jagiełłę i Witolda oraz polityczne manewry wokół Zygmunta Luksemburskiego pokazują, jak istotną rolę odgrywała Polska w tym konflikcie. Ostatecznie traktat kieżmarski przypieczętował antyhusycki zwrot w polskiej polityce, a edykt wieluński stał się jasnym sygnałem opowiedzenia się po stronie Kościoła katolickiego.

Bibliografia:

1. P. Jokes, Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa, Kraków 2020.
2. J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990.
3. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1999.
4. R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2020.
5. B. Zientara, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2008.