Najważniejsze zakłady przemysłowe Centralnego Okręgu Przemysłowego |
Pod koniec lat 30. XX wieku Polska podjęła jedno z najambitniejszych przedsięwzięć gospodarczych w swojej historii - budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Był to projekt mając unowocześnić gospodarkę, stworzyć setki tysięcy miejsc pracy oraz wzmocnić potencjał obronny państwa. W ramach COP powstały nowe huty, fabryki zbrojeniowe, zakłady chemiczne, lotnicze i elektrownie, które miały uczynić Polskę bardziej niezależną gospodarczo i militarnie.
Plan Czteroletni i budowa COP
COP w Sercu Polski
W 1936 roku rząd II RP za sprawą wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego podjął decyzję o realizacji Planu Czteroletniego (1936-1940). Jego kluczowym elementem była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego - wielkiego kompleksu inwestycji przemysłowych rozciągającego się na pograniczu województw kieleckiego, lubelskiego, krakowskiego i lwowskiego. Region ten, o powierzchni około 60 tys. km², charakteryzował się dużym przeludnieniem i zacofaniem gospodarczym, co czyniło go idealnym miejscem dla tak zaplanowanej inwestycji.
Lokalizacja COP była również podyktowana względami strategicznymi - znajdował się on z dala od granic Niemiec i ZSRR, co miało chronić nowo powstające zakłady przed ewentualnym bombardowaniem. Rząd przeznaczył na budowę okręgu ogromne środki finansowe, a tempo realizacji było imponujące - w ciągu niespełna trzech lat (1937-1939) uruchomiono dziesiątki fabryk, hut, elektrowni i zakładów chemicznych. W szczytowym momencie budowy w projekt zaangażowanych było ponad 100 tysięcy pracowników.
Najważniejsze inwestycje COP
Huta Stalowa Wola - serce COP
Huta w Stalowej Woli - rozbudowa zakładu
Największą i najbardziej prestiżową inwestycją COP była budowa Zakładów Południowych, czyli późniejszej Huty Stalowa Wola. Prace rozpoczęto 20 marca 1937 r., a już 22 grudnia tego samego roku zakończono montaż pierwszych maszyn. W kwietniu 1938 r. ostrzelano pierwszą armatę wyprodukowaną w Stalowej Woli, a 5 września wytopiono pierwszą stal szlachetną z pieca wysokiej częstotliwości. W części hutniczej znajdowały się walcownia, kuźnia, prasownia, hartownia, gruba obrabiarka i zakład badawczo-doświadczalny. Natomiast w części mechanicznej w skład zakładów wchodziły: narzędziownia, montownia, odbiornia, warsztat mechaniczny oraz strzelnica.
Uroczyste otwarcie huty nastąpiło 14 czerwca 1939 roku w obecności prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Była to jedna z najnowocześniejszych hut w Europie - jako pierwsza wprowadziła zastosowanie gazu ziemnego w piecach martenowskich.
Zakład ten poza stalą produkował ciężkie uzbrojenie dla Wojska Polskiego, w tym armaty przeciwlotnicze 88 mm. i haubice 100 mm. Planowano także budowę turbin parowych.
Dookoła zakładu powstało także osiedle dla pracowników, co dało początek nowemu miastu - Stalowej Woli. Obecnie Huta Stalowa Wola wchodzi w skład Polskiej Grupy Zbrojeniowej. Przedsiębiorstwo produkuje sprzęt wojskowy, w tym armatohaubice Krab, Pojazd Minowania Narzutowego BAOBAB-K i pływający bojowy wóz piechoty Borsuk.
Przy okazji budowy tego zakładu powstała także Elektrownia OZET, do wybuchu wojny uruchomiono w niej dwa bloki o mocy 20 MW każdy. Zakład jako Elektrownia Stalowa Wola funkcjonuje do dzisiaj.
W przededniu wojny Stalowa Wola stanowiła żywy przykład sukcesu COP - z niewielkiej osady w ciągu dwóch lat przekształciła się w tętniące życiem miasto przemysłowe, a wicepremier Kwiatkowskim w jednym z przemówień mówił, że „mnoży się nowy gatunek ludzi w Polsce, ludzi ze Stalowej Woli”.
Zakłady Lotnicze w Mielcu i Rzeszowie
Wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego w Państwowych Zakładach Lotniczych w Mielcu
Rozwój polskiego lotnictwa wojskowego wymagał nowoczesnej bazy produkcyjnej. W ramach COP utworzono dwa wielkie zakłady lotnicze - fabrykę silników lotniczych w Rzeszowie oraz fabrykę samolotów w Mielcu. Zakłady w Rzeszowie zajmowały się produkcją silników lotniczych, w tym nowoczesnych jednostek Bristol Pegasus dla bombowców PZL.37 Łoś. Z kolei mielecka fabryka, uruchomiona w lipcu 1939 roku, rozpoczęła produkcję seryjną bombowców PZL.37 Łoś.
Obie inwestycje finansowały Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL) i rozpoczęto ich budowę w 1937 roku. Fabrykę silników w Rzeszowie rozbudowano dodatkowo o wydział lekkich stopów metali, co uniezależniało produkcję od importu materiałów konstrukcyjnych.
Obecnie zakłady w Mielcu należą do amerykańskiego przedsiębiorstwa Lockheed Martin i produkują śmigłowce S-70i Black Hawk. Natomiast zakłady w Rzeszowie amerykańskiej korporacji Pratt & Whitney i produkuje komponenty do silników lotniczych.
Fabryka kauczuku syntetycznego i opon w Dębicy
Ekspozycja wyrobów fabryki Stomil w Dębicy
Rozwój przemysłu motoryzacyjnego i zbrojeniowego w latach 30. zwiększył zapotrzebowanie na gumę, której tradycyjnym źródłem był importowany kauczuk naturalny. W ramach COP postanowiono uniezależnić kraj od dostaw z zagranicy, budując w Dębicy nowoczesne zakłady chemiczne produkujące kauczuk syntetyczny oraz fabrykę opon. Zakłady Chemiczne „Dębica” S.A. uruchomiono w 1938 roku – były to pionierskie w skali światowej instalacje do syntezy kauczuku (materiału nazwanego KER) metodą polskiej grupy inż. Wacława Szukiewicza. Była to czwarta na świecie fabryka kauczuku syntetycznego (po USA, Niemczech i ZSRR), co pokazuje, jak ambitny technologicznie projekt zrealizowano w COP.
Do wybuchu wojny zakład osiągnął zdolności produkcyjne pokrywające znaczną część krajowego zapotrzebowania na ogumienie. Fabryka w Dębicy nie tylko zasiliła przemysł motoryzacyjny (opony dla wojska i komunikacji), ale stała się także impulsem rozwoju całego miasta. Po wojnie reaktywowana, dała początek znanemu producentowi opon.
Równocześnie uruchomiono tam fabrykę opon i dętek samochodowych, zbudowaną przez firmę Stomil z Poznania. Produkcja ruszyła w połowie 1939 roku, a tempo budowy było imponujące – zakład wzniesiono w niespełna rok. Była to inwestycja o ogromnym znaczeniu strategicznym, mająca uniezależnić Polskę od importu surowców do produkcji ogumienia. Kompleks w Dębicy obejmował także fabrykę farb.
Fabryka celulozy w Niedomicach
Fabryka celulozy w Niedomicach. Suszarnia
Wśród inwestycji COP znalazły się także zakłady przemysłu chemicznego, kluczowe dla zaopatrzenia wojska. W Niedomicach koło Tarnowa w 1937 r. rozpoczęto budowę nowoczesnej fabryki celulozy. Inwestorem była Państwowa Wytwórnia Prochu w Pionkach.
Było to ważne ogniwo w planach uniezależnienia Polski od importu materiałów wybuchowych. Budowa zakładu w Niedomicach postępowała sprawnie i do wybuchu wojny osiągnęła finalne stadium.
Fabryka z Niedomic dostarczała wysokiej jakości masy celulozowej, wykorzystywanej do produkcji nitrocelulozy. Podczas okupacji zakład został przejęty przez Niemców, którzy prowadzili w nim produkcję na potrzeby wojska. Po wojnie fabryka została ponownie uruchomiona jako Niedomickie Zakłady Celulozy, ale z produkcją celulozy już wyłącznie dla przemysłu papierniczego.
Elektrownia Rożnów - energetyczne zaplecze COP
Budowa zapory i elektrowni wodnej w Rożnowie
Rozwój przemysłu wymagał zabezpieczenia dostaw energii elektrycznej. W ramach COP rozpoczęto budowę Elektrowni Rożnów, która miała zasilać zakłady przemysłowe regionu. Była to jedna z największych inwestycji hydrotechnicznych przedwojennej Polski – oprócz elektrowni powstała tam także zapora wodna na Dunajcu, tworząca Jezioro Rożnowskie. Budowę rozpoczęto w 1935 roku, a w 1939 roku trwał już montaż generatorów.
Choć elektrownia nie zdążyła rozpocząć produkcji przed wrześniem 1939 (Niemcy ukończyli ją ostatecznie w 1941 r.), już sama budowa przyniosła regionowi wymierne korzyści: zatrudnienie dla setek robotników z Sądecczyzny, rozbudowę lokalnych dróg i napływ specjalistów (także z zagranicy). Rożnów był sztandarowym przykładem, że COP to nie tylko fabryki zbrojeniowe, ale i infrastruktura cywilna podnosząca poziom cywilizacyjny kraju. Razem z mniejszą zaporą w Czchowie, elektrownia Rożnów tworzyła system kaskady Dunajca, zapewniający energię elektryczną dla hut, zakładów chemicznych i miast COP.
Fabryka Obrabiarek H. Cegielski, Oddział w Rzeszowie
Fabrykę Obrabiarek H. Cegielski, Oddział w Rzeszowie
Na obszarze zajętym po Wytwórni Kuchni Polowych i Sprzętu Wojskowego „Mars” powstał rzeszowski oddział Fabryki Obrabiarek H. Cegielski, będący kluczową inwestycją przemysłu maszynowego. Zakład ten powstał z inicjatywy wojska, które dążyło do stworzenia krajowej bazy produkcji obrabiarek. Podstawową produkcję nowej fabryki stanowiły tokarnie: rewolwerowe, wielonożowe, automaty jednowrzecionowe i uchwytowe, automaty wielowrzecionowe i wiertarki promieniowe.
Budowę rozpoczęto 20 kwietnia 1937 r. od hali produkcyjnej; halę ukończono już w lipcu tego roku, a w grudniu 1937 r. zeszła z taśmy pierwsza partia wyrobów. Dzięki sprawnej realizacji, w 1939 r. zakład pracował już normalnie, wytwarzając obrabiarki dla polskiego przemysłu. Melchior Wańkowicz porównał powstające tam obrabiarki do „klaczy rozpłodowych” dających początek nowym generacjom maszyn.
Zakłady zbrojeniowe COP
Wagony cysterny do przewozu stężonego kwasu azotowego wykonane przez Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper S.A. w Sanoku dla Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach (1932-1939)
Centralny Okręg Przemysłowy objął swym zasięgiem znacznie więcej przedsięwzięć niż tylko opisane powyżej sztandarowe fabryki. W ramach COP rozbudowano i zmodernizowano istniejące wcześniej państwowe zakłady zbrojeniowe, m.in. Fabrykę Broni w Radomiu oraz z w Starachowiach, zwiększając ich moce produkcyjne (w Radomiu produkowano m.in. słynny pistolet Vis wz.35, w Starachowicach armaty i sprzęt artyleryjski). Powstały nowe wytwórnie amunicji - np. Wytwórnia Amunicji Nr 3 w Dębie (dzisiaj Zakłady Metalowe „Dezamet” SA).
COP - sukces przerwany przez wojnę
Centralny Okręg Przemysłowy stał się symbolem nowoczesnej myśli gospodarczej i dowodem na to, że Polska potrafiła w krótkim czasie stworzyć potężne zaplecze przemysłowe. Niestety, wybuch II wojny światowej przerwał dalszą realizację planów - większość zakładów COP została przejęta przez okupantów i podporządkowana niemieckiemu przemysłowi zbrojeniowemu. Po wojnie wiele zakładów zostało reaktywowanych, a niektóre z nich - jak Huta Stalowa Wola czy PZL Mielec - do dziś odgrywają ważną rolę w polskim przemyśle.
Bibliografia:
- Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Kraków 2006.
- Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1999.
- J. Gołębiowski, Polityka inwestycyjna Eugeniusza Kwiatkowskiego w latach 1936-1939, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny”, 1970.
- A. Jezierski, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
- J. Kaliński, Historia gospodarcza XIX i XX w., Warszawa 2008.
- W. Musiał, Polska transformacja w świetle teorii modernizacyjnych, Kraków 2010.
- W. Samecki, Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939, Wrocław 1998.
- COP: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, pod red. J. Konefał, Stalowa Wola 2007.
Te artykuły również mogą Cię zainteresować:
Znajdujące się w portalu artykuły nie zawsze prezentują opinie zgodne ze stanowiskiem całej redakcji. Zachęcamy do dyskusji nad treścią przeczytanych artykułów, by to zrobić wystarczy podać swój nick i wysłać komentarz. O naszych artykułach możesz także porozmawiać na naszym forum. Możesz także napisać własny artykuł i wysłać go na adres naszej redakcji.
