Bolesław Chrobry - monarcha wielki i wojowniczy. Rzucił wyzwanie Niemcom, zdobył Pragę i Kijów

Bolesław Chrobry (967-1025) zapisał się w historii jako pierwszy koronowany król Polski, a zarazem władca, który stworzył najpotężniejsze państwo w dziejach wczesnej Polski. Wykorzystując swoje liczne talenty polityczne oraz sprzyjające okoliczności, ten ambitny, a przy tym agresywnie prowadzący politykę książę z dynastii Piastów zbudował lokalne mocarstwo o imponującym zasięgu.

Bolesław Chrobry Wielki

Jego panowanie na przełomie X i XI wieku naznaczone było niemal nieustannymi wojnami ze wszystkimi sąsiadami - od Cesarstwa (Święte Cesarstwo Rzymskie) po Ruś Kijowską - które przyniosły spektakularne zdobycze terytorialne. Kulminacją jego osiągnięć była królewska koronacja w 1025 roku, wynosząca Polskę do rangi królestwa i znaczącego gracza na mapie Europy. Potęga Bolesława okazała się jednak nietrwała: imperium zbudowane wysiłkiem całego jego życia rozpadło się niedługo po jego śmierci, co czyni jego dokonania tym bardziej wyjątkowymi na tle polskiego średniowiecza.

Wczesne rządy i droga do potęgi

Bolesław, syn księcia Mieszka I i czeskiej księżniczki Dobrawy, od młodości przygotowywany był do rządów w powstającym państwie polskim. Po śmierci Mieszka I w 992 roku, Bolesław szybko wyeliminował konkurentów do władzy (przyrodnich braci z drugiego małżeństwa ojca) i objął samodzielne rządy nad zjednoczonym państwem Piastów. Już na początku swego panowania dał się poznać jako władca dalekowzroczny i energiczny. W 997 roku poparł misję św. Wojciecha na Prusy, a po męczeńskiej śmierci biskupa wykupił jego ciało - co przyniosło mu prestiż w chrześcijańskiej Europie i wkrótce wydatnie pomogło w zabiegach o utworzenie w Gnieźnie niezależnego arcybiskupstwa.

Pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego

Przełomowym momentem w drodze Bolesława do królewskiej godności był zjazd gnieźnieński w 1000 roku. Cesarz Otton III przybył wówczas z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie i spotkał się z Bolesławem jako równorzędnym partnerem. Według relacji kronikarskich cesarz miał nawet nałożyć swą koronę na skronie Bolesława na znak uznania - gest interpretowany jako przyzwolenie na przyszłą koronację polskiego władcy​.

Otton III obdarzył też Bolesława cennymi darami (m.in. włócznią św. Maurycego) i tytułem przyjaciela i współpracownika Cesarstwa. W efekcie, młode państwo polskie zyskało międzynarodowe uznanie, a piastowska Polska umocniła swą niezależność od niemieckich arcybiskupstw poprzez ustanowienie własnej metropolii kościelnej.

Wojny i ekspansja na wszystkie strony

Polska za Bolesława Chrobrego na mapie z 1936 r.

Po roku 1000 ambitne plany Bolesława zderzyły się z nową sytuacją międzynarodową. Śmierć Ottona III w 1002 roku i objęcie rządów przez Henryka II oznaczały koniec dotychczasowej przyjaźni z cesarstwem. Bolesław, świadomy swojej siły, postanowił skorzystać z zamętu w Rzeszy po śmierci młodego cesarza. Natychmiast rozpoczął śmiałe działania zbrojne na zachodnich rubieżach. W 1002 roku jego wojska wkroczyły na Łużyce, Milsko i do Marchii Miśnieńskiej, zajmując te ziemie należące do cesarstwa​.

Wykorzystał też konflikty dynastyczne w sąsiednich Czechach - osadził na tronie praskim przychylnego sobie księcia, a w 1003 roku sam przejął władzę w Pradze, ogłaszając się księciem Czech. Przez krótki czas Bolesław Chrobry panował więc jednocześnie w Polsce i Czechach, co było ewenementem w historii regionu. Jego agresywna polityka nie mogła jednak pozostać bez odpowiedzi ze strony Henryka II.

W latach 1003-1018 Polska toczyła z Cesarstwem długotrwałe i wyczerpujące wojny z przerwami na chwilowe rozejmy. Henryk II kilkakrotnie wyprawiał się ze swoją armią przeciw Bolesławowi - w 1005 roku dotarł nawet w okolice Poznania, zmuszając Chrobrego do zawarcia pokoju na niekorzystnych warunkach. Pokój ten okazał się jednak nietrwały. Bolesław już w 1007 roku wznowił działania wojenne, odzyskując utracone po 1005 roku ziemie. Walka o utrzymanie kontroli nad Łużycami i Milskiem toczyła się z różnym nasileniem przez ponad dekadę. Kulminacją polsko-niemieckiego konfliktu była zwycięska dla Bolesława kampania z 1017 roku oraz pokój w Budziszynie, zawarty 30 stycznia 1018 roku​. Na mocy tego traktatu Polska otrzymała na własność Łużyce i Milsko, a być może także część Moraw​.

Co więcej, cesarz Henryk II zobowiązał się przysłać polskiemu władcy posiłki na planowaną wyprawę wschodnią, a Bolesław poślubił Odę, córkę zmarłego margrabiego Miśni Ekkeharda​. Było to ogromne dyplomatyczne zwycięstwo Chrobrego - wojnę z potężnym sąsiadem zakończył jako tryumfator, znacząco rozszerzając granice państwa na zachodzie.

Bolesław Chrobry w Kijowie: w roku 1018 Bolesław Chrobry zajął Ruś i wkraczając do Kijowa uderzył w złotą bramę swym mieczem. Miecz ten nazwany szczerbcem wedle tradycji używany był później przy koronacji

Najbardziej spektakularnym wyczynem wojennym Bolesława Chrobrego okazała się jednak wyprawa kijowska na wschodzie. Już wcześniej dochodziło do starć z ruskim księciem Włodzimierzem Wielkim - w 981 roku Ruś zajęła Grody Czerwieńskie, a Bolesław pragnął odzyskać te tereny. Pretekstem do wielkiej interwencji stały się wydarzenia po śmierci Włodzimierza. W 1018 roku polski władca ruszył na Ruś pod hasłem przywrócenia tronu swojemu zięciowi Świętopełkowi (książęciu kijowskiemu, mężowi jednej z córek Bolesława), który został wygnany przez brata Jarosława Mądrego​.

W lipcu 1018 roku nad rzeką Bug armia Chrobrego pokonała wojska Jarosława​. 14 sierpnia 1018 roku Bolesław Chrobry triumfalnie wkroczył do Kijowa, zmuszając Jarosława do ucieczki na północ​. Świętopełk został osadzony ponownie na tronie kijowskim jako sojusznik Polski.

Bolesław wykorzystał zwycięstwo, by zabezpieczyć polskie interesy: przyłączył z powrotem do swego państwa Grody Czerwieńskie oraz zdobył ogromne łupy. Późniejsza tradycja głosiła, że skarbiec Chrobrego po wyprawie kijowskiej wypełnił się złotem i kosztownościami zagarniętymi w stolicy Rusi​. Wedle jednego z barwnych podań, wjeżdżając do zdobytego Kijowa, Chrobry uderzył swym mieczem w Złotą Bramę miasta tak mocno, że wyszczerbił ostrze - stąd narodziła się legenda koronacyjnego miecza polskich królów, słynnego Szczerbca​. Choć historycy wskazują, że to tylko legenda, sam fakt jej powstania świadczy o tym, jak wielkie wrażenie w narodowej pamięci pozostawiła kijowska wyprawa Bolesława.

Można śmiało powiedzieć, że Bolesław Chrobry prowadził działania wojenne na wszystkich możliwych frontach. Był wodzem niezwyciężonym w swojej epoce - od zachodu po wschód kontynentu sąsiedzi musieli liczyć się z siłą jego oręża. Wojownicze czyny Chrobrego definiowały jego panowanie. Prowadząc niemal nieprzerwanie przez ponad 15 lat rozliczne kampanie zbrojne przeciw Niemcom, Czechom, Rusinom, a także wyprawy na pogańskie ludy północy, Bolesław zbudował krótkotrwałe lecz imponujące imperium w Europie Środkowo-Wschodniej​.

Wojowie Mieszka I

Pod koniec jego rządów terytorium Polski obejmowało nie tylko Wielkopolskę, Małopolskę, Śląsk i Mazowsze - ziemie odziedziczone po Mieszku I - ale też Pomorze aż po ujście Odry, Łużyce i Milsko na zachodzie, prawdopodobnie Morawy, Grody Czerwieńskie na wschodzie, a wpływy sięgały chwilowo do Czech i Kijowa. Był to zatem zasięg terytorialny, jakiego żaden inny polski władca przed nim ani długo po nim nie zdołał osiągnąć. Nic dziwnego, że potomni nadali mu przydomek Chrobry - czyli dzielny, waleczny - podkreślając jego niezrównane męstwo i zwycięskie kampanie​.

Utrzymanie granic za Bolesława Chrobrego wymagało permanentnej gotowości wojennej. Kronikarz Gall Anonim, opisując potęgę militarną Bolesława Chrobrego, wspomina, że w czterech głównych grodach Wielkopolski - Gnieźnie, Poznaniu, Gieczu i Włocławku - król trzymał 3900 pancernych i 13 000 tarczowników, gotowych do walki. Choć dane te mają charakter propagandowy, świadczą o ogromnej mobilizacji wojskowej za panowania Chrobrego. Dla porównania, historycy przyjmują, że za czasów Mieszka I siły zbrojne były znacznie skromniejsze – z relacji Ibrahima Ibn Jakuba wynika, że mogło to być 3000 wojowników, czyli blisko sześciokrotne mniej.Pokazuje to nie tylko wzrost potęgi militarnej Polski, ale także stopień militaryzacji państwa potrzebny do obrony znacznie szerszych granic.

Koronacja i apogeum potęgi

Koronacja Bolesława Chrobrego w Gnieźnie

Szczyt potęgi Bolesława przypadł na ostatnie lata jego życia. Ukoronowaniem (dosłownie i w przenośni) wszystkich osiągnięć była długo wyczekiwana koronacja królewska. Okazja nadarzyła się po śmierci Henryka II (1024 r.), który za życia konsekwentnie blokował plany koronacyjne Chrobrego. Bolesław niezwłocznie skorzystał z tej szansy: w Wielkanoc 1025 roku, zapewne za zgodą nowego papieża, odbyła się w Gnieźnie jego koronacja na króla Polski​.

Była to pierwsza w historii koronacja polskiego władcy - dotąd Bolesław i jego poprzednicy tytułowali się jedynie książętami. Akt ten miał olbrzymie znaczenie polityczne i symboliczne. Wynosił władcę Polski do grona koronowanych monarchów europejskich, co oznaczało pełną suwerenność i równorzędność wobec innych królów.

Korona Bolesława Chrobrego

Koronacja wieńczyła również proces budowy państwa - stanowiła potwierdzenie jego trwałości i prestiżu. Bolesław Chrobry przeszedł do historii jako znakomity wojownik i mąż stanu - symbol silnej Polski, z którą Europa musiała się liczyć​. Przywdzianie królewskiej korony było ukoronowaniem jego polityki ekspansji na zachód i wschód​.

W oczach współczesnych Polska Bolesława stała się lokalnym mocarstwem, a sam władca zyskał status niemal legendarny już za życia. Król Bolesław w momencie koronacji dysponował ogromnym autorytetem i potęgą militarną, a jego państwo rozciągało się na rozległym obszarze. Trudno się dziwić, że późniejsi następcy stawiali sobie za wzór właśnie jego dokonania - wysoko zawiesił poprzeczkę tym, którzy chcieli uchodzić za wybitnych władców Polski​.

Upadek mocarstwa i dziedzictwo Chrobrego

Bolesław Chrobry (992-1025) - monarcha wielki i wojowniczy

Niestety, olbrzymie imperium zbudowane przez Bolesława okazało się konstrukcją nietrwałą - „kolosem na glinianych nogach”, jak określają je niektórzy historycy​. Gdy zabrakło silnej ręki charyzmatycznego władcy, rozległe państwo zaczęło się chwiać w posadach. Bolesław Chrobry zmarł zaledwie kilka miesięcy po koronacji, 17 czerwca 1025 roku​, pozostawiając tron swojemu synowi Mieszkowi II.

Nowy król odziedziczył jednak ciężką spuściznę. Kraj zmęczony wojnami oraz otoczony przez nieufnych i wrogich sąsiadów​. Jeszcze za życia Chrobrego część zdobyczy terytorialnych zaczęła się wyślizgiwać z rąk Piastów - Czechy i Miśnia zostały utracone, a Pomorze, choć podbite, nie zostało trwale zintegrowane​. Po śmierci Bolesława nastąpił szybki rozpad jego mocarstwa. Niemcy i Rusini zawarli sojusz przeciw Polsce, co doprowadziło do ataku z dwóch stron (w 1031 r.), ucieczki Mieszka II z kraju i utraty większości nabytków terytorialnych​. Łużyce i Milsko zostały odebrane przez cesarza, Ruś ponownie przejęła Grody Czerwieńskie, a Czechy wykorzystały polskie osłabienie, by uderzyć na Śląsk i zniszczyć Gniezno.

W kraju wybuchły bunty wewnętrzne i reakcja pogańska - ludność zbuntowała się przeciw nadmiernym ciężarom narzuconym przez wcześniejsze wojny i reformy. W efekcie młode państwo polskie rozpadło się na kilka części, pogrążone w chaosie. Dopiero wnuk Chrobrego, Kazimierz Odnowiciel, zdołał odbudować monarchię i to przy zewnętrznym wsparciu dawnych wrogów - Cesarstwa i Rusi Kijowskiej​.

Władca, który pokazał, jak wielka może być Polska

Pomnik Bolesława Chrobrego w Gnieźnie z okresu międzywojennego, przed zniszczeniem przez Niemców

Paradoks Bolesława Chrobrego polega na tym, że realnie był najpotężniejszym władcą w historii średniowiecznej Polski, jeśli mierzyć potęgę zasięgiem podbojów i militarną chwałą za jego życia, a zarazem jego dziedzictwo okazało się kruche na dłuższą metę. Jego mocarstwowa polityka przyniosła wprawdzie krótkotrwały „złoty wiek” - okres, gdy Polska była mocarstwem między Niemcami a Rusią - lecz nadmierne wyeksploatowanie sił i wrogość sąsiadów sprawiły, że następcy musieli walczyć głównie o utrzymanie całości państwa​.

Historycy często kontrastują Bolesława z późniejszym Kazimierzem Wielkim - Chrobry to wielki wojownik podbijający sąsiadów, Kazimierz zaś budowniczy i reformator, który prowadził politykę pokojową. Obaj przyczynili się do chwały Polski, lecz w odmienny sposób. Nie zmienia to faktu, że postać Bolesława I Chrobrego trwale zapisała się w dziejach jako symbol potęgi monarchy wczesnopiastowskiego. Jego panowanie pokazało możliwości ekspansji i ambicje młodego państwa Polan. Było też źródłem dumy dla późniejszych pokoleń - już średniowieczni kronikarze nazywali go Bolesławem Wielkim.

Choć jego imperium rozpadło się po śmierci władcy, w tradycji pozostał symbolem dawnej chwały i siły polskiego oręża. Bolesław I Chrobry pozostaje w polskiej historiografii postacią wyjątkową. Był pierwszym monarchą koronowanym Polski i w ciągu niespełna 33 lat rządów przeobraził kraj z młodego księstwa w regionalne mocarstwo. Jego życie to przykład władcy obdarzonego talentem strategicznym, polityczną śmiałością i nieprzeciętną energią - ale też dowód, jak ulotne bywają zdobycze oparte na podboju. Mimo krótkotrwałości jego dzieła, pamięć o wyczynach Chrobrego przetrwała wieki, inspirując kolejne pokolenia do marzeń o silnym, niepodległym państwie, z którym liczy się cała Europa.

Bibliografia:

1. Gall Anonim (tłum. Zygmunt Komarnicki), Kronika polska, Sandomierz 2018.
2. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.
3. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
4. G. Labuda, Pierwsze państwo polskie, „Dzieje narodu i państwa polskiego”, Kraków 1989.
5. J. Strzelczyk, Bolesław Chrobry, Poznań 2003.
6. K. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
7. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
8. J. Wyrozumski, Historia Polski do 1505, Warszawa 1982.
9. Kronika Thietmara, pod red. M. Z. Jedlicki, Poznań 1953.