Historia abdykacji. Dlaczego władcy rezygnowali lub byli zmuszani do oddania władzy?

Abdykacja to zrzeczenie się władzy przez władcę. Historia zna wiele przypadków, gdy monarchowie abdykowali. Część z nich robiła to ze względu na własne wybory i przekonania, ograniczenia spowodowane chorobami albo na skutek buntów poddanych lub zdrady możnowładców.

Dioklecjan

Dioklecjan / fot. IslandsEnd, CC-BY-SA 3.0

Dioklecjan był przede wszystkim żołnierzem. W trakcie służby awansował do dowódcy gwardii przybocznej cesarza Numeriana. Po jego śmierci ogłosił się cesarzem (przybrał tytuł augusta). W 285 r. dokonał podziału rządów poprzez oddanie rządów nad zachodnią częścią cesarstwa Maksymianowi. Następnie w 293 r. obaj współrządcy Cesarstwem powołali po jednym dodatkowym współrządcy (z tytułem cezara). W ten sposób powstała tetrarchia, czyli czwórwładza nad Imperium Rzymskim. Dioklecjan poza reformą rządów wprowadził także reformy wojskowe i podatkowe. Jako promotor religii politeistycznej prześladował chrześcijan.

Dioklecjan po okresie spędzonym poza Rzymem powrócił do niego w 303 r., by świętować dwudziestą rocznicę swojego panowania i dziesiątą rocznicę tetrarchii. Jako, że Dioklecjan uważał się za osobę półboską, to w Rzymie irytowało go, gdy był traktowany jak przywódca arystokratyczny, a nie boski władca. Toteż przyspieszył planowany wyjazd z miasta i udał się nad Dunaj, by prowadzić wojny ze wschodnimi ludami. Jednak już w 305 r. zdecydował się abdykować. Jako powód podał swój wiek (60 lat) oraz problemy zdrowotne. Za Dioklecjanem abdykował także Maksmymian. W ich miejsce augustami zostali dotychczasowi cezarowie.

Pałac Dioklecjana w dalmackim Spalatum (według Ernesta Hébrarda)

W Rzymie zapanował wówczas okres wojen domowych, które ostatecznie wygrał Konstantyn Wielki. Dioklecjan był wówczas ich biernym obserwatorem. Wyjechał do Dalmacji, gdzie zamieszkał w wybudowanym dla siebie pałacu w Spalatum (Splicie). Próbowano go nakłonić do powrotu, ale już nigdy nie powrócił do władzy. Wolał zajmować się uprawą roślin w swoim ogrodzie. Zmarł w 313 r. Nie jest jasne, czy w sposób naturalny, czy został otruty przez Konstantyna.

Eryk III Jagnię

Eryk III Jagnię

Eryk III Jagnię był królem Danii w latach 1137-1146. Przeszedł do historii jako jedyny duński monarcha, który dobrowolnie abdykował. Jej powody nie są dokładnie znane. Ale stała za nimi albo nadzwyczajna religijność króla albo świadomość o nieodległej śmierci. Bowiem po abdykacji wstąpił do opactwa św. Kanuta w Odense, gdzie wkrótce zmarł. Po jego abdykacji rozpoczęła się krwawa wojna o schedę po Eryku III pomiędzy Swenem II Grade, Kanutem V oraz Waldemarem I Wielkim.

Karol V Habsburg

Karol V Habsburg

Karol V Habsburg był dziedzicem ogromnych posiadłości, w skład których poza niemieckimi ziemiami Habsburgów wchodziły Hiszpania, Niderlandy, Neapol, Sycylia i Sardynia. W 1515 r. rozpoczął osobiste rządy w Niderlandach, w 1516 r. w Hiszpanii, a od 1517 r. został wybrany na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego. Zarządzanie tak rozległym terytorium było dla Karola V ogromnym wyzwaniem, nie tylko administracyjnym ale także logistycznym, bowiem wraz ze swoim dworem podróżował pomiędzy Hiszpanią, Niderlandami i Niemcami. Jako, że nie był w stanie pełnić osobistych rządów, powołał wielu zastępców.

Dodatkowo Karol V rozbudowywał hiszpańskie imperium kolonialne. Za jego panowania trwała intensywna konkwista. Hiszpanie opanowali Meksyk, Peru i częściowo Chile. Rozpoczęto także kolonizację Florydy oraz przyłączenie Filipin do Hiszpanii w trakcie wyprawy Magellana. W Europie zaangażował się w wojny z Francją i Turcją.

W 1556 r. zdecydował się sukcesywnie abdykować, dzieląc swoje imperium pomiędzy syna i brata. Syn Filip II otrzymał Hiszpanię wraz z koloniami, a brat Ferdynand włości niemieckie. Wcześniej, bo w 1554 r. Karol V powierzył Neapol i Sycylię również Filipowi II.  Karol zdecydował się abdykować z różnych powodów. Z jednej strony były to kwestie związane z trudem zarządzania imperium, które uwikłane było w wojnę z Francją, a problemem było również bankructwo Hiszpanii. Dodatkowo monarcha był umęczony chorobą. Cierpiał na dnę moczanową, która pogarszała jego stan zdrowia. Suma tych czynników była powodem abdykacji. Po ustąpieniu władca udał się do klasztoru w Yuste, gdzie miał mieszkać samotnie, ale w otoczeniu obrazów Tycjana. Zmarł w 1558 r. na malarię.

Krystyna Wazówna

Krystyna Wazówna

Krystyna była jedynym dzieckiem króla Szwecji Gustawa II Adolfa, które dożyło wieku dojrzałego. Po śmierci ojca w 1632 r. została królową Szwecji. Miała wówczas 6 lat, więc władzę w jej imieniu sprawował kanclerz Axel Oxenstierna. Faktyczną władzę przejęła w 1644 r. gdy ukończyła 18 lat. Jako, że małżeństwo młodej królowej było sprawą wagi państwowej, możnowładcy wybrali dla niej męża. Kandydatem został jej cioteczny brat, Karol Gustaw. Krystyna jednak zamiast Karolem była zainteresowana swoją przyjaciółką Ebba Sparre, z którą miała romans. Do ślubu nie doszło, ale w 1649 r. Krystyna przeforsowała Karola na swojego następcę.

Abdykacja Krystyny na grafice z 1654 r.

W 1654 r. abdykowała na rzecz niedoszłego męża, który rok później jako Karol X Gustaw rozpoczął niszczący Rzeczpospolitą potop. Za powody skłaniające ją do oddania władzy wskazuje się jej niechęć do małżeństwa oraz wolę przejścia na katolicyzm, co w protestanckiej Szwecji nie zyskałoby aprobaty. Kilka dni po abdykacji wyjechała z kraju. Na stałe osiadła w Rzymie, gdzie spędziła ponad 30 lat życia. Tuż po przyjeździe przeszła na katolicyzm. W Rzymie otaczała się artystami, posiadała ogromną bibliotekę, kolekcjonowała dzieła sztuki. Swoje zbiory starych ksiąg przepisała Bibliotece Watykańskiej. Jest jedną z trzech kobiet pochowanych w Bazylice św. Piotra w Watykanie.

Jan II Kazimierz Waza

Jan II Kazimierz, portret autorstwa Daniela Schultza, 1660 r.

Panowanie Jana Kazimierza, syna Zygmunta III Wazy, było pasmem klęsk i niepowodzeń zarówno dla Polski, jak i osobiście dla króla. To za panowania Jana Kazimierza Szwedzi najechali na Polskę doszczętnie ją łupiąc i niszcząc, co przyczyniło się walnie do jej upadku w następnym wieku. Jan Kazimierz zrzekł się także ostatecznie lennego zwierzchnictwa nad lennymi Prusami Książęcymi. Natomiast na skutek rozejmu z Rosją w Andruszowie Polska traciła część terytorium na wschodzie. Kolejnym elementem rozkładu państwa był rokosz Lubomirskiego, który przerodził się w wojnę domową i zaprzepaścił reformy planowane przez Jana Kazimierza. To oraz śmierć jego ukochanej żony w 1667 r. skłoniło monarchę do abdykacji w 1668 r.

Abdykacja Jana Kazimierza Jana Matejki

Był pierwszym polskim królem, który abdykował. Po nim abdykowali także August II Mocny oraz Stanisław August Poniatowski. Król wkrótce po abdykacji wyjechał z Polski do Francji, gdzie spędził ostatnie lata życia. Uzyskał tam intratne opactwo Saint-Germain-des-Prés. Zmarł w 1672 r.

Napoleon Bonaparte

Napoleon w bitwie pod Wagram, namalowany przez Horacego Vernet

Napoleon w 1804 r. został koronowany na cesarza Francuzów. Rozpoczął okres licznych wojen w Europie, które pozwoliły Francji uzyskać status hegemona. Pokonał Austrię, która zrzekła się Wenecji, Tyrolu, Trydentu, Istrii i Dalmacji. Natomiast 16 niemieckich państw utworzyło Związek Reński pod protektorem Napoleona. Następnie pokonał także Prusy, na których części terytorium utworzył Księstwo Warszawskie. Osamotniona w kontynentalnej Europie Rosja podpisała pokój w Tylży. Napoleon podporządkował sobie także Hiszpanię i Portugalię, a później także Holandię. W 1812 r. postanowił zaatakować Rosję. Mimo zajęcia Moskwy wyprawa zakończyła się totalną klęską jego armii, co wykorzystała koalicja złożona z Wielkiej Brytanii, Rosji, Szwecji i Prus. Napoleon został pokonany i zmuszony do abdykacji. Został zesłany na Elbę, nad którą otrzymał władzę.

Napoleon jednak nie zamierzał reszty życia spędzić godząc się z porażką, więc już w 1815 r. powrócił do Francji, gdzie bez konieczności użycia siły przejął władzę. Pozostałe państwa jednak nie zamierzały się na to godzić. Napoleon wiedząc, że wojna jest nieunikniona, zorganizował kolejną armię i ruszył w kierunku Belgii. Pod Quatre Bras i Ligny pokonał siły koalicji, ale pod Waterloo doznał decydującej i ostatecznej klęski. Powtórnie abdykował i został zesłany na odległą Wyspę Świętej Heleny, gdzie w 1821 r. zmarł.

Mikołaj II

Mikołaj II w 1917 r.

Mikołaj II to ostatni car rosyjski. Został cesarzem w 1894 r. po śmierci swojego ojca Aleksandra III. W 1904 r. wysłał wojska na wojnę przeciwko Japonii, którą w druzgocący sposób Rosja przegrała, tracąc przy tym znaczą część floty. W 1905 r. wybuchła rewolucja spowodowana niezadowoleniem społecznym z rządów carskich, ale tym razem została jeszcze stłumiona. Po tym jak Rosja zaczęła ponosić klęski w trakcie I wojny światowej popularność cara drastycznie zmalała. W lutym 1917 r. wybuchła rewolucja lutowa, która ostatecznie doprowadziła do bolszewickiego przewrotu i trwałego obalenia caratu w Rosji.

Bolszewicy zmusili Mikołaja II do abdykacji, a następnie osadzili go w areszcie domowym. W lutym 1918 roku Lenin uznał, że cara trzeba postawić przed sądem. Zanim car dotarł do Moskwy, gdzie miał odbyć się pokazowy proces, został umieszczony wraz z rodziną w Jekaterynburgu. Tam byli więzieni bez kontaktu ze światem zewnętrznym. Na wieść o zbliżającym się Korpusie Czechosłowackim, który w trwającej w Rosji wojnie domowej trzymał stronę cara, bolszewicy podjęli decyzję o zamordowaniu Mikołaja II i jego bliskich. Ciała zmarłych rozebrano i wrzucono do szybu kopalni, gdzie jeszcze spalono i oblano kwasem. W taki sposób kończyła się historia rodu Romanowów.

Edward VIII

Król Edward VIII i Wallis Simpson na wakacjach w Jugosławii, 1936 r. / fot. National Media Museum’s

Edward VIII urodził się za panowania swojej prababki królowej Wiktorii jako najstarsze dziecko księcia Yorku, późniejszego króla Jerzego V. Po jego śmierci w 1936 r. został królem Wielkiej Brytanii. Nowy król zakochał się w Wallis Simpson, którą chciał poślubić. Jednak ze względu na to, że była dwukrotną rozwódką i Amerykanką to na to małżeństwo nie godził się rząd brytyjski, a także rządy Australii, Kanady i Republiki Południowej Afryki. Ostatecznie król zdecydował się za cenę małżeństwa abdykować i wkrótce wyjechał z Anglii. Jego następcą został jego brat, Jerzy VI. W ten sposób została otwarta droga do tronu dla przyszłej królowej Elżbiety II, najstarszej córki Jerzego VI.

Jan Karol I

Jan Karol I / fot. Irekia, CC-BY-SA 2.0

Abdykacje to bynajmniej nie tylko czasy zamierzchłej przeszłości. Także w XXI w. kilku królów zdecydowało się ustąpić z tronu. Powodem tych rezygnacji był stan zdrowia albo podeszły wiek monarchów. Jednym z tak abdykujących władców był Jan Karol I, który na tronie zasiadał od 1975 r., na który wstąpił dwa dni po śmierci gen. Francisco Franco. Był jednym z motorów demokratycznych przemian w Hiszpanii. Jednakże w ostatnich latach panowania zmagał się z krytyką dotyczącą wystawnego stylu życia w dobie poważnego kryzysu gospodarczego królestwa, a także z oskarżeniami korupcyjnymi. Ostatecznie władca w 2014 r. abdykował na rzecz swojego syna Filipa VI. Zachował jednak tytuł królewski oraz zapewniono mu immunitet prawny.

Bibliografia:

1. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
2. A. Chwalba, Historia powszechna 1989-2011, Warszawa 2015.
3. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
4. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2008.
5. R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2022.
6. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
7. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
8. E. N. White, Making the French pay: The costs and consequences of the Napoleonic reparations, „European Review of Economic History”, Volume 5, Issue 3, December 2001.
9. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002.
10. A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.
11. M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789-1870, Warszwa 2021.