Historia Grenlandii - od wikingów po współczesność. Historia największej wyspy świata |
Historia Grenlandii to fascynująca opowieść o tysiącach lat osadnictwa, kontaktów międzykulturowych i zmieniających się układów geopolitycznych. Od pierwszych kultur arktycznych, które zamieszkiwały wyspę, przez wikińskie osady i okres dominacji duńskiej, aż po współczesne dążenia do autonomii historia Grenlandii jest fascynująca.
Pierwsze kultury arktyczne
Mapa Grenlandii z XVIII wieku
Najstarsze ślady osadnictwa na Grenlandii pochodzą z kultury Independence I, która rozwijała się na północnej części wyspy około 2500 roku p.n.e. Była to kultura myśliwych, którzy przetrwali w trudnych warunkach Arktyki dzięki polowaniu na woły piżmowe i foki. Badania archeologiczne wykazują, że przedstawiciele tej kultury używali prostych narzędzi z kamienia i kości.
Około 1200 roku n.e. Grenlandię zasiedlili przodkowie współczesnych Inuitów, należący do kultury Thule. Wprowadzili oni innowacje, takie jak łodzie skórzane i psy zaprzęgowe, które umożliwiły im przetrwanie w surowych warunkach klimatycznych.
Odkrycie Grenlandii przez wikingów
Leif Eriksson dopływa do Winlandii
Historia Grenlandii zmieniła się w 982 roku, kiedy Eryk Rudy, skandynawski wiking wygnany z Islandii, dotarł na zachodnie wybrzeże wyspy. Nazwał tę surową krainę „Grenlandią” („Zieloną Ziemią”), aby zachęcić innych osadników do przybycia. Wikingowie założyli dwie osady - Wschodnią (w pobliżu dzisiejszego Qaqortoq) i Zachodnią (w pobliżu Nuuk), które przez około pięć wieków były domem dla setek ludzi.
Grenlandia stała się także punktem wypadowym dla wypraw do Ameryki Północnej. Bjarni Herjólfsson, jako pierwszy Europejczyk, zobaczył wybrzeża Vinlandii (dzisiejszej Kanady), a Leif Szczęśliwy, syn Eryka Rudego, założył tam osadę. W Sadze o Grenlandczykach znajduje się opis tych wypraw.
Jednak od XIV wieku społeczności wikińskie na Grenlandii zaczęły zanikać - prawdopodobnie na skutek Małej Epoki Lodowej, izolacji oraz braku wsparcia z Europy.
Unia kalmarska i ponowna chrystianizacja Grenlandii
Hans Nielsen Egede
W 1397 roku, wraz z zawarciem unii kalmarskiej, Grenlandia znalazła się formalnie pod rządami Królestwa Danii, Norwegii i Szwecji. Była jednak w dużej mierze zapomniana przez resztę Europy, głównie z powodu izolacji i trudnych warunków klimatycznych.
W XVIII wieku Dania ponownie zainteresowała się Grenlandią. W 1721 roku misjonarz luterański Hans Egede dotarł na wyspę, aby nawracać Inuitów na chrześcijaństwo. Założył on osadę Godthåb (obecnie Nuuk), która stała się stolicą Grenlandii. Egede zapoczątkował także proces kolonizacji, który znacząco wpłynął na kulturę i tradycje rdzennych mieszkańców wyspy. W 1776 roku Dania ustanowiła państwowy monopol handlowy na Grenlandii, zamykając dostęp do jej zasobów dla zagranicznych rybaków i kupców. Polityka ta obowiązywała nieprzerwanie aż do 1950 roku.
Traktat kiloński i duńska dominacja
Traktat kiloński
W 1814 roku został zawarty układ pokojowy pomiędzy Królestwem Szwecji a Królestwem Danii-Norwegii. Na jego mocy Dania utraciła Norwegię na rzecz Szwecji, ale zachowała kontrolę nad Grenlandią, Islandią i Wyspami Owczymi. W XIX wieku rozpoczęto intensywniejszą kolonizację wyspy. Proces ten obejmował wprowadzenie duńskiego systemu edukacji, chrystianizacji oraz modernizacji, co znacząco zmieniło tradycyjne życie Inuitów.
Spór o Grenlandię Wschodnią
Godthåb - Nuuk, 1900 rok
Po uzyskaniu niepodległości w 1905 roku Norwegia postrzegała Grenlandię jako swoje historyczne terytorium, powołując się na czasy kolonizacji wyspy przez Eryka Rudego. Nie uznawała duńskich roszczeń do niezamieszkanych obszarów Grenlandii.
W 1924 roku oba kraje podpisały traktat o Grenlandii Wschodniej (Ziemia Eryka Rudego), który gwarantował Norwegii i Danii równe prawa do działalności gospodarczej i naukowej na wschodniej Grenlandii. Mimo to zarówno Norwegia, jak i Dania kontynuowały starania o umocnienie swoich praw do wschodniego wybrzeża, organizując ekspedycje badawcze i zakładając stacje meteorologiczne.
W 1931 roku Norwegia nawet zdecydowała się na aneksję niezamieszkałego fragmentu Grenlandii Wschodniej. 27 czerwca 1931 roku norweski traper Hallvard Devold, działając z własnej inicjatywy, podniósł flagę Norwegii w Myggbuktcie i ogłosił prywatną okupację tego terytorium. Wkrótce rząd Norwegii poparł tę inicjatywę. 10 lipca 1931 roku Norwegia ogłosiła aneksję Ziemi Eryka Rudego wysyłając tam wyprawy polarne.
Ostatecznie sprawę rozstrzygnął Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, który w 1933 roku orzekł na korzyść Danii, uznając całą Grenlandię za jej terytorium. Norwegia musiała wycofać się z roszczeń, a próba zajęcia Ziemi Eryka Rudego zakończyła się niepowodzeniem.
Grenlandia podczas II wojny światowej i zimnej wojny
Thule Air Base
Podczas II wojny światowej Grenlandia nabrała strategicznego znaczenia. Po zajęciu Danii przez Niemcy w 1940 roku wyspa została odcięta od swojego metropolitalnego zwierzchnika. Administracja Grenlandii podjęła decyzję o współpracy ze Stanami Zjednoczonymi, które zaczęły budować na wyspie bazy wojskowe, w tym słynną bazę Thule (obecnie Pituffik Space Base).
Obecność amerykańska była kluczowa w zapewnieniu ochrony przed potencjalną niemiecką agresją. W czasie zimnej wojny baza Thule odegrała jeszcze większą rolę, stając się częścią systemu wczesnego ostrzegania przed międzykontynentalnymi pociskami balistycznymi. W 1946 roku USA zaoferowały Danii 100 milionów dolarów w złocie za sprzedaż Grenlandii, jednak oferta została zdecydowanie odrzucona.
Reforma statusu Grenlandii i współczesne wyzwania
W 1953 roku Grenlandia przestała być kolonią i została integralną częścią Królestwa Danii. Jednak w 1979 roku wyspa uzyskała autonomię, co pozwoliło na większą kontrolę nad sprawami wewnętrznymi. W 2009 roku autonomia Grenlandii została rozszerzona, umożliwiając jej zarządzanie zasobami naturalnymi i prowadzenie własnej polityki zagranicznej w wielu aspektach.
Dzięki bogatym złożom surowców naturalnych Grenlandia stała się obiektem zainteresowania wielu państw. Topniejące lodowce ujawniają dostęp do zasobów, takich jak ropa naftowa, gaz ziemny i metale rzadkie. Współczesna Grenlandia balansuje pomiędzy współpracą z Danią, Stanami Zjednoczonymi i innymi potęgami, a dążeniem do całkowitej niepodległości, która pozostaje tematem politycznych debat.
Trump a Grenlandia
Nuuk współcześnie / fot. Kenny McFly, CC-BY-SA 4.0
W ostatnich latach Grenlandia ponownie znalazła się w centrum międzynarodowej uwagi, szczególnie za sprawą głośnych wypowiedzi prezydenta USA, Donalda Trumpa. W 2019 roku Trump publicznie wyraził zainteresowanie zakupem Grenlandii od Danii, co wywołało międzynarodową dyskusję i falę kontrowersji. Pomysł został przez duński rząd stanowczo odrzucony, a premier Danii, Mette Frederiksen, określiła tę propozycję jako „absurdalną”.
W ostatnich dniach prezydent elekt USA, Donald Trump, ponownie wyraził zainteresowanie Grenlandią, sugerując możliwość zastosowania presji ekonomicznej lub militarnej w celu przejęcia kontroli nad wyspą. Podczas konferencji prasowej odmówił wykluczenia użycia siły, argumentując, że takie terytoria są kluczowe dla bezpieczeństwa ekonomicznego Stanów Zjednoczonych.
Bibliografia:
- T. Cieślak, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978.
- W. Czapliński, K. Górski, Historia Danii, Wrocław 1965
- A. Forte, R. Oram, F. Pedersen, Państwa wikingów, Warszawa 2022.
- P. Jenkins, Historia Stanów Zjednoczonych, Kraków 2009.
- F. Mowat, Wyprawy wikingów, Warszawa 1972.
- J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
- G. Szelągowska, Historia Norwegii w XIX i XX wieku, Warszawa 2019.
Te artykuły również mogą Cię zainteresować:
Znajdujące się w portalu artykuły nie zawsze prezentują opinie zgodne ze stanowiskiem całej redakcji. Zachęcamy do dyskusji nad treścią przeczytanych artykułów, by to zrobić wystarczy podać swój nick i wysłać komentarz. O naszych artykułach możesz także porozmawiać na naszym forum. Możesz także napisać własny artykuł i wysłać go na adres naszej redakcji.
