Historia i symbolika herbu miasta Głogowa

Pochodzenie herbów miast jest ściśle związane z najstarszymi znakami miejskimi, czyli pieczęciami. Po nadaniu osadzie praw miejskich, czyli zamienienia jej w miasto, miejscowość ta mogła wystawiać dokumenty, przez co była zmuszona do sporządzenia pieczęci.

Nie istnieje żadna pieczęć czy herb miasta przed jego lokacją1. Należy jednak pamiętać, iż znak miejski znajdujący się na pieczęci nie zawsze można uznać za herb miasta. Według większości badaczy (np. J. Szymański2) herb miejski to godło umieszczone w polu tarczy. Znane są miasta, które nigdy nie posługiwały się pieczęciami herbowymi, czyli takimi gdzie godło umieszczone było w tarczy. Oznacza to, iż kształtowanie herbów miejskich było procesem złożonym. Powstawały herby, na których godło było inne niż te przedstawiane na pieczęciach, nie wolno również zapominać o nadaniach herbów przez władców miastom, które nie posiadały wcześniej pieczęci. Rozwój herbów przebiegał w każdym mieście inaczej. Można uznać, że herby miejskie powstawały już na niektórych terenach polskich w XIII wieku, upowszechniły się jednak dopiero w XVI i XVII w.3 Od wielu lat toczy się dyskusja między badaczami o to, jak współcześnie powinno się tworzyć herby miast, które z godeł, gdy pojawiło ich się w historii więcej niż jedno, ma się znaleźć w herbie. Z tego względu można podzielić heraldyków na 3 grupy. Każda z nich posiada własną teorię, mówiącą w jaki sposób powinny być tworzone herby miejskie. Pierwsza grupa twierdzi, iż herbem miasta powinno być godło z najstarszej pieczęci, czyli tej która powstała zaraz po lokacji miasta (zwolennikiem tej teorii był m.in. H. Saurma4). Według drugiej, właściwy herb miejski to taki, w którym godło zaczerpnięto z ostatniej, czyli najnowszej pieczęci (O. Hupp5). Trzecia grupa głosi zaś, że za herb miejski należy uważać taki, gdzie znajduje się godło, które przez najdłuższy czas umieszczano na pieczęciach miasta (M. Gumowski6).

Praca ta jest próbą interpretacji symboli zawartych w pieczęciach i herbach, używanych w ciągu wieków przez Głogów. Ukazane zostanie również jak wielu zmianom uległy pieczęcie oraz herb miasta. Skorzystano z prac tak znakomitych heraldyków i sfragistyków jakimi są m.in. Marian Gumowski, Marian Haisig i Wojciech Strzyżewski.

Głogów był ważnym grodem obronnym już we wczesnym średniowieczu, opierał się najazdom cesarzy Henryka II i Henryka V. Na przełomie XII i XIII w. zbudowano zamek książęcy, wokół którego rozwinęła się osada targowa, później nazwana Starym Miastem. W 1253 r. powstało miasto lokacyjne nazwane Nowym Miastem, z czasem obie osady złączyły się w jedną. Przywilej lokacyjny wystawił książę Konrad II7. Od tego czasu miasto powinno posługiwać się pieczęcią, jednak z pierwszych kilku dziesięcioleci nie jest znana żadna pieczęć miejska. Pierwsza pieczęć pochodzi z 1292 r. (znana jest również taka sama pieczęć z roku 1310). Na najstarszej pieczęci znajdują się mury miejskie z dwoma basztami. Na murze między basztami umieszczono przysłoniętego blankami trębacza, który w prawej ręce trzyma włócznię, w lewej róg. Na pieczęci znajdują się również dwie gwiazdy umieszczone odpowiednio po prawej stronie prawej baszty oraz po lewej stronie lewej baszty. W bramie fortecznej umieszczony jest orzeł śląski (der schlesische Adler8), zwrócony głową w lewo.

Pieczęć miejska z 1292 r. (średnica 60 mm9)

fot. za: http://www.glogow.pl/tzg/bibioteka_mulimedialna/herby_glogowa.pdf

Od 1326 r. Głogów posiada już inną pieczęć, przedstawiającą Madonnę z Dzieciątkiem. NMP ukazana została w pozie tronującej pod wczesnogotyckim baldachimem. Prawą ręką wskazuje na klęczącego obok tronu biskupa. Z lewej strony umieszczono 10 głów mieszczan lub rajców. Pole pieczęci wypełnione jest gwiazdami. Nad postacią biskupa znajduje się identyfikujący go napis S’NICOLAVS, zaś nad głowami mieszczan napis GLOGOVIA. W otoku znajduje się napis majuskułą +PRESVL∙EN∙ISTE∙PATER∙ET∙EGO∙TIBI∙SVM∙PIA∙MATER. Napis w takim stylu (rym leoniński) nie występował wcześniej na tych terenach, tak samo sposób kompozycji wizerunku wskazywał na twórcę tłoka obcego pochodzenia. M. Haisig twierdzi, iż pieczęć jest pochodzenia włoskiego lub południowofrancuskiego10. Pieczęć jest również niezwykła, dlatego że treść samego godła jest niezrozumiała, dopiero w połączeniu z opisem w otoku wszystko się wyjaśnia11. Kolegiata znajdująca się na Ostrowie Tumskim jest pw. WNMP, Matka Boska jest również patronką całego miasta, jej obecność na pieczęci potwierdza tylko jak wielkim kultem darzono jej postać (postać patronki miasta pojawia się również na pieczęci małej z 1342, 1346 i 1491-1504 r.) Na pieczęci tej znajduje się także św. Mikołaj, patron nowo powstałego kościoła. Jego kult prawdopodobnie rozwinął się po przybyciu niemieckich osadnikówmi. Matka Boska wskazuje palcem na św. Mikołaja co oznaczać może, iż oddaje miasto również pod jego opiekę. Tak więc święty nie zostaje tylko nowym patronem kościoła w Głogowie, ale również całego miasta, wspólnie z Maryją. Postać Mikołaja była wykorzystywana również później w pieczęciach rajców miejskich (1331, 1483 i 1490 )12. Przedstawienie Matki Boskiej na pieczęci z 1326 r. jest jej najstarszym sfragistycznym wyobrażeniem na Śląsku13.

Pieczęć miejska z 1326 r. przedstawiająca Madonnę z Dzieciątkiem (średnica 76mm14)

fot. za: http://www.glogow.pl/tzg/nowosci/2005/dni_sw_mikolaja/dni_sw_mikolaja.htm

O. Hupp znalazł przy dokumencie z roku 1342 pieczęć rajców, przedstawiającą NMP bez korony i aureoli15. Napis w otoku: +S’CONSVLV∙CIVITATIS∙GLOGOW (średnica 40mm). M. Gumowski uważał, że pieczęć musiała powstać przed rokiem 133116. Z 1349 r. pochodziła mała pieczęć (22mm17), na której znajdowała się Madonna do połowy figury, nad nią baldachim, pod nią tarcza z śląskim orłem18. Kolejna znaleziona przy dokumentach z lat 1401, 1402, 1405 i 1407 (H. Saurma znalazł również przy dokumentach z lat 1380 i 144919). Pieczęć przedstawiała Madonnę z Dzieciątkiem na skromnym tronie (H. Saurma znalazł przy dokumencie z roku 134220), bez korony, ale z nimbem. Po prawej stronie na tarczy orzeł (cieszyński21). Napis otokowy: +SCONSVLVM CIVITATIS GLOGOVIE IN PARTE∙DUCIS∙. Przy dokumencie z 1404 r. znajdowała się mała nieczytelna pieczęć (31mm). Przedstawiała siedzącą na tronie NMP z Dzieciątkiem22. Z 1375 r. pochodzi pieczęć ławnicza (sądowa) z św. Mikołajem. Święty w infule z nimbem wokół głowy, prawą ręką podnosi w geście błogosławieństwa, w lewej trzyma pastorał, po bokach gałązki z kwiatami23. Napis w otoku: +S SCABINORVM GLOGOVIE CIVI.

Pieczęć przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem na tronie, obok orzeł na tarczy (39mm24) i pieczęć przedstawiająca św. Mikołaja (36mm25)

Z roku 1485 pochodzi przywieszona do dokumentu pieczęć ogólnomiejska przedstawiająca Madonnę z Dzieciątkiem oraz, co ważne, dwie tarcze: jedna z orłem i druga, po raz pierwszy, z literą „G„. ”G” oczywiście wzięło się od pierwszej litery nazwy miasta – Głogów (niem. Glogau). Według Strzyżewskiego tarcza na której znajduje się inicjał zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ w świetle zachowanych źródeł sfragistycznych przedstawiała najstarszy herb miasta26. Herbem bowiem nazywamy godło umieszczone w tarczy, o czym była już mowa wcześniej.

Król Węgier i antykról Czech Maciej Korwin w 1488 r. zbrojnie zdobył Głogów, częściowo niszcząc miasto. W roku 1490 nadał Głogowowi nowy herb, w którym umieszczony był czarny kruk na gałązce, pole herbu było koloru błękitnego (niebieski kolor na tarczach symbolizuje zazwyczaj niebo27). Tarcza herbowa posiadała cechy charakterystyczne dla późnego gotyku, z falistym wycięciem po prawej stronie. Na tarczy znajdował się hełm z labrami, ale bez klejnotu28. Nietypowa tarcza oraz nietypowy herb Korwin, ponieważ nowy herb Głogowa jest uproszczoną wersją herbu Korwina29. Najczęściej w tarczy znajduje się czarny kruk na srebrnej gałązce30 z pierścieniem w dziobie31 zwrócony ciałem w lewą stronę32, a tło jest koloru niebieskiego33. Prawdopodobnie więc herb został specjalnie zmodyfikowany dla miasta. Dokument herbowy34 różnił się od większości wystawianych na Śląsku tym, iż napisany był w języku łacińskim (najczęściej pojawiały się w języku niemieckim), również umiejscowienie wizerunku herbu było wyjątkowe, ponieważ zazwyczaj w takich dokumentach umieszczano go w jego środkowej części, nowy herb Głogowa umieszczony był jednak na górze35. Nowy herb nadany przez króla, z jednej strony miał zjednać mieszczan dla sprawy późniejszego przekazania miasta synowi króla, Janowi, z drugiej strony nadając miastu herb rodowy Korwinów, zaznaczyć symbolicznie jego władzę nad miastem i całym księstwem głogowskim36. Z 1500 r. pochodzi pieczęć z tronującą NMP z Dzieciątkiem, oboje posiadali nimby. Z prawej strony herb Korwin. Napis w otoku: secretvm∙civitat∙glogo37.

Pieczęć z krukiem Korwinów z 1490 r. Napis w otoku: +sigillum∙civita∙glogovie∙maioris (39mm38)

fot. za: http://www.glogow.pl/tzg/bibioteka_mulimedialna/herby_glogowa.pdf

W roku wystawienia dokumentu herbowego, czyli 1490 Maciej Korwin zmarł. Władzę w księstwie głogowskim przejął Władysław II Jagiellończyk, jednak oddał Głogów swojemu bratu Janowi Olbrachtowi. Ten zaś, gdy został obrany królem Polski oddał miasto pod panowanie swojego brata Zygmunta, zwanego później Starym. Miasto posługiwało się herbem i pieczęcią z godłem Korwinów aż do 1504 r. (interesujące, że w tym właśnie roku zmarł Jan Korwin). W tym też roku Zygmunt nakazał powrócić do starej pieczęci, przedstawiającej Madonnę. Przedstawiać Ją miano jako „Najświętszą Marię Pannę w Słońcu”, czyli w promienistej aureoli o kształcie mandorli, typowej dla gotyku39. W dokumencie wystawionym przez Zygmunta pojawiły się dwa słowa: pieczęć i znak (Siegel und Insignia)40. W wystawianych ówcześnie dokumentach wyraz „insygnia„ czy też ”znak” mógł być utożsamiany z herbem, oznacza to więc, iż wizerunek Madonny z Dzieciątkiem w promienistej aureoli miałby funkcjonować jak nowe godło herbowe Głogowa41. Mimo tego wizerunek Madonny promienistej związany był tylko z pieczęcią miejską (pieczęć z Madonną używana była aż do 1758 r.42), za herb Głogowa uważana była duża srebrna litera „G” w czerwonym polu (taki herb znajdował się na mapie Helwiga z XVI w. oraz w herbarzu Siebmachera z XVII w.43). Według W. Strzyżewskiego barwa tarczy w herbie, gdzie pojawia się litera, nie ma większego wpływu na wzmocnienie przekazywanych treści, ponieważ już sam inicjał był wystarczająco silnym przekazem. Inicjał zazwyczaj był koloru złotego lub srebrnego (jak w Głogowie), wyjątkiem na Śląsku był Żagań, którego litera była koloru czarnego44.

Pieczęć przedstawiająca Madonnę z Dzieciątkiem w promienistej aureoli oraz dwa herby: orzeł i duża litera „G” (z lat 1515-1758)

fot. za: http://www.glogow.pl/tzg/bibioteka_mulimedialna/herby_glogowa.pdf

Herby Głogowa z mapy Helwiga z XVI w. i z herbarza Siebmachera z XVII w.

W XVII w. pojawił się herb miejski z polem czwórdzielnym w krzyż oraz z tzw. tarczą sercową z dużą literą „G”45. Sama idea czwórdzielnego herbu została najprawdopodobniej zaczerpnięta z herbu innego miasta śląskiego - Wrocławia. Na monetach bitych w mennicy głogowskiej przedstawione zostały 3 różne jego warianty. Zmiana kolejności spowodowana jest tym, iż herb ten dopiero zaczynał się kształtować (ostateczną postać uzyskuje w XVIII w.). Na monetach 3-krajcarowych kolejność wyglądała następująco: w polu pierwszym orzeł dolnośląski, w drugim głowa byka, w trzecim kruk na gałązce (Korwin), w czwartym wielka litera „G„ - lub odwrotnie w polu trzecim litera „G„, a w czwartym Korwin. Natomiast na 24-krajcarówkach: w polu pierwszym Madonna, w drugim orzeł dolnośląski, w trzecim głowa byka i w czwartym herb Korwin. Głowa byka pojawia się po raz pierwszy w herbie tego miasta. Była ona herbem ówczesnego królewskiego starosty w księstwie głogowskim Hansa von Loosa. Za najbardziej poprawną wersję herbu, według przyjętej interpretacji hierarchicznego pola znaczeniowego, należy uznać herb z monety 3-krajcarowej, gdzie duża litera ”G” znajduje się w czwartym polu. Na pewno ważna dla miasta tarcza z jego inicjałem, nie może, tak jak w dwóch innych wersjach, znajdować się przed wizerunkami o treści religijnej, czy też reprezentującymi władcę lub urzędnika cesarskiego46. Od 1755 r. miasto używało małej pieczęci (średnica 27 mm), na której umieszczona była wersja herbu jak na monecie 24-krajcarowej. Używano jej do 1939 r., kiedy powrócono na okres wojenny do wersji z 1292 r. Od 1945 r. do 1962 używano pieczęci wzorowanej na tej z roku 175547. 12 maja 1962 r. na sesji Miejskiej Rady Narodowej ustalono, iż herb zostanie odtworzony z pieczęci z 1310 r. (herb zaprojektował M. Haisig48). W 1990 r. Rada postanowiła przywrócić herb z 1755 r. i takim to herbem posługuje się miasto obecnie.

Herb Głogowa z 1939 r. (w wersji z lat 1962-1990 trębacza pozbawiono włóczni, natomiast orzeł ma głowę zwróconą w prawą stronę49)

fot. za: http://www.glogow.pl/tzg/bibioteka_mulimedialna/herby_glogowa.pdf

Pieczęć miejska z 1945 r.

fot. za: http://www.glogow.pl/tzg/bibioteka_mulimedialna/herby_glogowa.pdf

Herb miasta współcześnie:

fot. za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_G%C5%82ogowa

Tarcza sercowa – duża litera „G”

1. pole - Madonna w koronie trzymająca berło i Dzieciątko stojąc na srebrnym półksiężycu w ognistej aureoli
2. pole – czarny orzeł śląski
3. pole – czarna głowa byka
4. pole – czarny kruk na złotej gałązce

Herb i pieczęcie Głogowa ulegały ciągłym zmianom. Jedne godła były wymieniane na inne, niektóre znajdowały się na pieczęciach bardzo krótko (kruk Korwinów), inne długo (Madonna), jednak dla wszystkich znalazło się miejsce w jednym, nowym, wielopolowym herbie. Nie była to idea nowatorska, jak już wcześniej wspomniano, wzorowano się na herbie Wrocławia. Z umieszczonych w herbie godeł wynika, iż każdy pojawiający się symbol w przeszłości był dla miasta ważny i nie został w żaden sposób zapomniany. Kruk Korwinów funkcjonował tylko przez 15 lat, jednak znalazło się miejsce i dla niego w nowym herbie. Nie pominięto również herbu von Loosa, czarnej głowy byka, oczywistym jest to, że sam namiestnik brał udział przy konstruowaniu herbu i kazał umieścić tam również swój herb, chcąc w ten sposób umocnić swoją pozycje w mieście. Oczywista jest obecność Madonny, jej wizerunek pojawia się na pieczęciach od XIV w. do czasów współczesnych (pomijając krótką 15 letnią przerwę między latami 1490-1504). Powracające godło Piastów śląskich pokazuje, że pamiętano o historycznych polskich władcach tych ziem. Jedyną kontrowersję budzi kolejność umieszczonych w polach godeł. Z punktu widzenia heraldycznego inicjał miasta nie mógł być na ważniejszym (a takim jest pole sercowe), niż symbole władców, czy te o treściach religijnych. Można stwierdzić, iż nowy herb Głogowa należy do jednych z najciekawszych herbów na Śląsku.

Bibliografia:

1. Csapodi Csaba, Csapodiné Gárdonyi Klára, Bibliotheca Corviniana, Budapest 1976.
2. Fudalej Aleksander, Herby miast województwa zielonogórskiego, Nowa Sól 1974.
3. Gołdyn Piotr, Symbolika religijna i kościelna w herbach miast polskich do końca XX wieku, Warszawa 2008.
4. Gumowski Marian, Herby miast polskich, Warszawa 1960.
5. Haisig Marian, Studia nad legendą pieczęci miejskiej, Wrocław 1953.
6. Herman Jerzy, Pieczęcie miejskie, [w:] Encyklopedia Ziemi Głogowskiej, pod red. J Chutkowskiego, Głogów 1995, zeszyt 35, s. 3-4.
7. Hupp Otto, Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, Frankfurt nad Menem 1898.
8. Saurma-Jeltsch Hugo von, Wappenbuch der schlesischen Städte, Berlin 1870.
9. Strzyżewski Wojciech, Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999.
10. Szymański Józef, Herb – znak samorządnej wspólnoty, [w:] Polskie tradycje samorządowe a heraldyka. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w dniach 4 i 5 czerwca 1991 w Lublinie, red. P. Dymmel, Lublin 1992, s. 91-98.
11. Miasta polskie w tysiącleciu, red. nauk. Mateusz Siuchniński, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.

1. M. Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960, s. 11. [↩]
2. Zob. J. Szymański, Herb – znak samorządnej wspólnoty, [w:] Polskie tradycje samorządowe a heraldyka. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w dniach 4 i 5 czerwca 1991 w Lublinie, red. P. Dymmel, Lublin 1992, s. 91-98. [↩]
3. W. Strzyżewski, Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999, s. 19. [↩]
4. Zob. H. Saurma, Wappenbuch der schlesischen Städte, Berlin 1870. [↩]
5. Zob. O. Hupp, Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, Frankfurt nad Menem 1898. [↩]
6. M. Gumowski, op. cit., s. 11. [↩]
7. W niektórych opracowaniach można spotkać się z inną numeracją – Konrad I. [↩]
8. O. Hupp, op. cit., s. 76. [↩]
9. J. Herman, Pieczęcie miejskie, [w:] Encyklopedia Ziemi Głogowskiej, pod red. J. Chutkowskiego, Głogów 1995, zeszyt 35, s. 3-4. Dostępny w wersji zdigitalizowanej na stronie: http://www.glogow.pl/tzg/bibioteka_mulimedialna/ezg/35.pdf (dostępne dn. 08.12.2012 r. [↩]
10. M. Haisig, Studia nad legendą pieczęci miejskiej, Wrocław 1953, s. 116-117. [↩]
11. M. Haisig, op. cit., s. 80. [↩]
12. J. Herman, op. cit., s. 3-4. [↩]
13. P. Gołdyn, Symbolika religijna i kościelna w herbach miast polskich do końca XX wieku, Warszawa 2008, s. 48. [↩]
14. J. Herman, op. cit., s. 4. [↩]
15. O. Hupp, op. cit. [↩]
16. M. Gumowski, Najstarsze pieczecie miast polskich XIII і XIV wieku, Toruń 1960, s. 79. [↩]
17. Ibidem, s. 80. [↩]
18. H. Saurma, op. cit., s. 80. [↩]
19. Ibidem. [↩]
20. H. Saurma, op. cit., s. 79. [↩]
21. M. Gumowski, Najstarsze…, op. cit., s. 79. [↩]
22. M. Gumowski, op. cit., s. 80. [↩]
23. O. Hupp, op. cit. [↩]
24. M. Gumowski, op. cit., s. 79. [↩]
25. Ibidem, s. 80. [↩]
26. W. Strzyżewski, op. cit., s. 168. [↩]
27. Ibidem, s. 76. [↩]
28. Ibidem, s. 45. [↩]
29. Zob. herby Korwinów w Csapodi Csaba, Csapodiné Gárdonyi Klára, Bibliotheca Corviniana, Budapest 1976. [↩]
30. Czasami jest ona złota lub brązowa. Zdarza się, iż z gałązki wyrasta mniejsza gałązka z zielonymi listkami, albo herb pozbawiony jest całkowicie gałązki. [↩]
31. W herbie Głogowa kruk został pozbawiony tego elementu. Często także w prawym górnym rogu znajdował się półksiężyc. [↩]
32. Są też takie, gdzie kruk zwrócony jest w prawą stronę. [↩]
33. Spotkać można również w czerwonym oraz szarym polu. [↩]
34. Tekst dokumentu opublikowany został przez F. Minsberga, zob. F. Minsberg, Geschichte der Stadt und Festung Glogau, Glogau 1853, Bd. I, s. 465-468. [↩]
35. W. Strzyżewski, op. cit., s. 34. [↩]
36. Ibidem, s. 33. [↩]
37. H. Saurma, op. cit., s. 80. [↩]
38. O. Hupp, op. cit., s. 76. [↩]
39. W. Strzyżewski, op. cit., s. 136. [↩]
40. Ibidem, s. 36. [↩]
41. Ibidem, s. 40. [↩]
42. J. Herman, op. cit., s. 4. [↩]
43. W. Strzyżewski, op. cit., s. 77. [↩]
44. Ibidem, s. 180. [↩]
45. Według reguł stosowanych w heraldyce pole sercowe jest uważane za najbardziej uprzywilejowane. [↩]
46. Ibidem, s. 199-200. [↩]
47. J. Herman, op. cit., s. 4. [↩]
48. A. Fudalej, Herby miast województwa zielonogórskiego, Nowa Sól 1974, s. 23. [↩]
49. Zob. il. 20, A. Fudalej, op. cit. [↩]