Śląsk w epoce napoleońskiej - wywiad z prof. Dariuszem Nawrotem

8 listopada 2013 r. w Bibliotece Śląskiej w Katowicach odbędzie się konferencja naukowa pt. „Rok 1813. Bilans epoki napoleońskiej na Śląsku”. O tym jak wyglądał ów okres wojen napoleońskich na Śląsku opowiedział nam prof. UŚ dr hab. Dariusz Nawrot, kierownik Zakładu Historii Nowożytnej XIX w.  Instytutu Historii UŚ.

Dawid Madziar: Czy Śląsk był ważną areną okresu wojen napoleońskich?

prof. UŚ dr hab. Dariusz Nawrot: Niewątpliwie główne działania wojenne z 1806 i 1807 r. toczyły się na innych teatrach, ale Śląsk ze swoim potencjałem militarnym i gospodarczym nie mógł być lekceważony. Wystarczy wyobrazić sobie w ślad za marszałkiem Davout co stałoby się gdyby armia rosyjska wyprzedziłaby Francuzów, przeszła by przez Warszawę i Częstochowę w kierunku Śląska i zyskała w zasobach tej prowincji w 8 wielkich twierdzach wsparcie dla swoich dalszych działań. Dlatego mimo, że nie udało się Rosjanom tego zrealizować, Napoleonowi zależało na jak najszybszym opanowaniu Śląska graniczącego przecież z monarchią Habsburgów. Cesarz wiedział jak zasoby tej prowincji mogą być przydatne w prowadzeniu dalszej kampanii.

Dlaczego Śląsk nie wszedł w skład Księstwa Warszawskiego?

Księstwo Warszawskie / fot. Mathiasrex, CC-BY-SA-3.0

- Księstwo Warszawskie było zapowiedzią polskiej państwowości, która powstała z ziem Rzeczypospolitej, Śląsk nie wchodził w skład tego państwa w XVIII wieku. W związku z tym nie zaliczano go do ziem rozbiorowych z których powstać miała niepodległa ojczyzna, chociaż w publicystyce okresu Księstwa Warszawskiego już pojawiła się idea traktowania Śląska jako ziemi polskiej, która powinna znaleźć się w granicach odrodzonego państwa polskiego.

Podczas wojny w latach 1806-1807 Napoleon na tereny Śląska wysłał utworzony IX korpus Wielkiej Armii pod dowództwem ks. Hieronima Bonaparte. Jakie siły zostały rzucone naprzeciw siebie? Czy opanowanie Śląska oddziałom Wielkiej Armii sprawiło trudności?

- Wbrew temu co kiedyś twierdziła historiografia niemiecka, obrona Śląska przez wojsko pruskie była nieudolna. Mimo posiadania 8 twierdz i równowagi sił z korpusem francuskim, wojsku Hieronima Bonapartego udawało się po kolei opanowywać pruskie punkty oporu. Całkowicie zawiodła idea ruchomego korpusu pruskiego, który uniemożliwiałby skuteczne oblężenia, a wola walki żołnierzy w zamkniętych twierdzach była znikoma, o czym świadczą liczne dezercje. Gdyby działania dowództwa francuskiego były bardziej energiczne, sukces mógłby zostać osiągnięty w jeszcze krótszym czasie.

Jaki był skład etniczny oddziałów IX Korpusu Wielkiej Armii walczącego z Prusami na terenie Śląska? Czy można powiedzieć, że Niemcy walczyli z Niemcami? W armii Napoleona w oddziałach przeznaczonych do walki na Śląsku Francuzi byli głównie sztabowcami a nie żołnierzami...

Plan Twierdzy Kozielskiej z 1851 r., która również była zdobywana przez wojska napoleońskie

- Oddziały IX korpusu to przede wszystkim żołnierze bawarscy i wirtemberscy, więc powiedzenie, że Niemcy walczyli przeciwko Niemcom jest uprawnione. Nie było to jednak niczym nadzwyczajnym ponieważ przez ostatnie kilkaset lat prowadzonych w Europie wojen mamy ciągle takie sytuacje.

Najważniejsze na Śląsku zarówno dla strony francuskiej jak i pruskiej były twierdze. Mówiło się, że Głogów to twierdza nie do zdobycia, a jednak udało się. Jaki charakter miały walki o fortyfikacje na Śląsku?

- O kolejnych kapitulacjach twierdz nie decydowały skuteczne prace oblężnicze. Brak woli walki ze strony obrońców bardzo często decydował o ostatecznym wyniku i kilkudniowy, a nawet kilkugodzinny ostrzał artyleryjski wystarczał do zachęcenia pruskich komendantów do podjęcia przez nich rozmów kapitulacyjnych.

W okresie walk o Wrocław sąsiadujące o miedzę ze Śląskiem ziemie polskie były już całkowicie uwolnione od pruskiego okupanta na skutek wywołanego na terenie zaboru pruskiego powstania w Wielkopolsce w latach 1806-1807. Polskie władze powstańcze zamyślały o przeniesieniu powstania na teren Śląska, dlaczego się nie udało? Jakie kroki powzięły?

- Nieznanym historykom faktem jest wybuch polskiego powstania na tzw. Nowym Śląsku, czyli obszarze dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego, który znalazł się w granicach Prowincji Śląskiej po III rozbiorze Rzeczypospolitej. Bez obecności wojsk francuskich mieszkańcy tej ziemi chwycili za broń by stanąć u boku Napoleona, a oddziały pruskie próbowały ten ruch spacyfikować. Wywołało to kilkumiesięczne walki na wschodnich rubieżach Śląska m.in. potyczki pod Tarnowskimi Górami i Mysłowicami, a ich konsekwencją było włączenie obszaru Nowego Śląska do powstającego Księstwa Warszawskiego.

W walkach na Śląsku brały udział polskie oddziały, jak sprawdziły się one w tym teatrze działań wojennych i jaki był stosunek miejscowej ludności do nich?

Żołnierz Legii Nadwiślańskiej w 1810 r.

- Szczególnie na obszarach na wschód od Odry wyraźnie był widoczny żywioł polski, który z sympatią patrzył na polskich żołnierzy. Trembecki, który na obszary Górnego Śląska wkroczył z polskimi żołnierzami, pisał o tych terenach, że to kraj polski, a miejscowa ludność z przychylnością witała likwidację symboli państwa pruskiego. Natomiast co do udziału w kampanii wojennej na Śląsku to szczególne miejsce zajmuje bitwa pod Strugą i szarża ułanów wracających do Polski z Włoch. Oddziały polskie walczyły przy okazji oblężenia Srebrnej Góry i Kłodzka. Na Śląsku formują się także oddziały Legii Nadwiślańskiej.

Po wojnie w 1807 r. Francja nie ufała do końca Prusom i twierdze na Śląsku były obsadzone przez oddziały francusko-polskie. Czy podczas wojny 1809 r. istniało zagrożenie, że Austria przeciągnie na swoją stronę Prusy i ze strony Śląska oddziały Pruskie zaatakują ziemie Księstwa Warszawskiego?

- Plan wojenny Austrii zakładał przeciągnięcie Prus na stronę Wiednia stąd m.in. wielka akcja propagandowa budząca niemiecki nacjonalizm oraz atak na ziemie Księstwa Warszawskiego korpusu arcyksięcia Ferdynanda Karola d’Este. Ostatecznie z tych planów nic nie wyszło.

Po klęsce Napoleona i jego Wielkiej Armii w 1812 r., jak na Śląsku kształtowała się sytuacja w 1813 r.?, Czy stoczono na tym terenie jakieś bitwy?

- Zarówno w kampanii wiosennej jak i jesiennej Śląsk był ważnym teatrem działań wojennych. Z obszaru Śląska ruszyła ofensywa koalicji antyfrancuskiej na Saksonię i aż do Wrocławia dotarła Wielka Armia Napoleona w pościgu za pobitymi wojskami rosyjsko-pruskim w bitwach pod Lützen i Budziszynem. Na Śląsku w walkach nad Bobrem i Kaczawą w końcu sierpnia 1813 r. decydowały się losy kampanii zakończonej wielką klęską wojsk Napoleona w bitwie pod Lipskiem.

Jaki był bilans dla Śląska okresu wojen napoleońskich? Czy mocno ucierpiał na skutek długich walk i przemarszów wojska? Jaki stosunek do tego wszystkiego miała ludność zamieszkująca te tereny?

prof. UŚ dr hab. Dariusz Nawrot (po prawej) / fot. historia.us.edu.pl

- Miejscowa ludność ucierpiała z powodu obecności wszystkich wojsk. Rekwizycje i świadczenia na rzecz Francuzów, Rosjan i Prus oraz zwykłe rozboje żołnierskie, ciężko doświadczały przeciętnego mieszkańca prowincji w wielu wywoływało to apatię i niechęć w angażowanie się w konflikt. Mimo legendy jaką krzewiła pruska historiografia poparcie dla wojny wyzwoleńczej wcale nie było tak silne i jednoznaczne, a wiele reform z poprzednich lat, które niewątpliwie modernizowały tę ziemię bardziej kojarzono z obecnością Francuzów niż z działalnością pruskich reformatorów.

***

prof. UŚ dr hab. Dariusz Nawrot - (ur. 1962 w Jaworznie) - historyk, profesor Uniwersytetu Śląskiego, doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie historii, kierownik Zakładu Historii Nowożytnej XIX wieku w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach od 2009 roku. Autor ponad 100 publikacji naukowych dotyczących dziejów ziem polskich u schyłku Rzeczypospolitej i w epoce napoleońskiej.