Charakterystyka egzystencji w Warszawie w okresie sanacyjnym, okupacji i stalinowskim

Ostatnie lata wymownie wskazują na to, że postulowany nieuchronny związek między rozwojem społeczeństwa nowoczesnego, a osłabieniem zainteresowań historycznych, nie znajduje potwierdzenia w obserwowanej rzeczywistości. Wbrew głoszonym opiniom wieszczącym „koniec historii” stale przekonujemy się o tym, jak często przestrzeń publiczną wypełniają fakty i zdarzenia zakorzenione w czasie minionym, jak silne emocje wywołują wydarzenia odwołujące się do takiej lub innej interpretacji przeszłości i jak bardzo wpływają one na bieżące wydarzenia polityczne.

Karta tytułowa książki „Własnymi ścieżkami. Charakterystyka egzystencji w Warszawie w okresie sanacyjnym, wojennym i stalinowskim” autorstwa Bartosza Łukaszewskiego i Dominika Kucińskiego z Instytutu Socjologii UKSW

W polskim społeczeństwie można wymienić przynajmniej kilka tematów, które w szczególny sposób ogniskują zainteresowania opinii publicznej. Są to przede wszystkim: okres komunizmu w Polsce, okres drugiej wojny światowej, szczególnie relacje między Polakami a Żydami, okres międzywojenny oraz powstanie warszawskie. Naturalnie, daje się zaobserwować również ożywienie zainteresowań czasami średniowiecznymi, czego wyrazem jest chociażby wzrost liczby różnego rodzaju turniejów rycerskich, festynów, imprez rekonstrukcji historycznej odnoszących się do tego okresu, czy też dni kultury średniowiecznej. Niemniej jednak, najsilniejsze emocje towarzyszą tym zagadnieniom, które dotykają czasu wojny i komunizmu.

Nawiązując do tych obserwacji, jak również do stawianych coraz częściej postulatów historyków, aby studia historyczne uzupełniać narzędziami wypracowanymi na polu socjologii, w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, w okresie od października 2012 roku do sierpnia 2013 roku przeprowadzono projekt badawczy, którego tematyka koncentrowała się wokół problematyki pamięci zbiorowej. W ujęciu przedmiotowym badanie dotyczyło charakterystyki egzystencji w Warszawie w okresie sanacyjnym, wojennym i stalinowskim. Projekt badawczy zrealizowano z wykorzystaniem metod jakościowych, w oparciu o przygotowany scenariusz wywiadu biograficznego, uwzględniający trzy komponenty: materialny, interpersonalny i aksjologiczny. Wywiady były prowadzone z osobami urodzonymi około 1930 roku lub wcześniej, mieszkającymi w Warszawie we wspomnianych okresach. Wśród respondentów byli kombatanci organizacji konspiracyjnych, Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, więźniowie obozów jenieckich i koncentracyjnych, ofiary represji stalinowskich, działacze społeczni. Owocem prac było ponad 26 godzin wywiadów, które stały się podstawą późniejszej analizy jakościowej i ilościowej.

Koncepcja badania pozwoliła nie tylko na nakreślenie szkicu obrazu wspomnianych okresów z punktu widzenia świadków wydarzeń, tak ważnych dla historii najnowszej, ale także na prześledzenie losów respondentów, uchwycenie relacji zachodzących pomiędzy przedwojennym wychowaniem, wojennymi doświadczeniami i dorosłością w okresie stalinizmu. Szerokie uwzględnienie perspektywy społecznej dało również możliwość zobrazowania przestrzeni aksjologicznej właściwej tym okresom.

Wyniki przeprowadzonego projektu badawczego zostały przedstawione w formie syntetycznego raportu w publikacji „Własnymi ścieżkami. Charakterystyka egzystencji w Warszawie w okresie sanacyjnym, wojennym i stalinowskim” autorstwa Bartosza Łukaszewskiego i Dominika Kucińskiego z Instytutu Socjologii UKSW (publikacja dostępna w zbiorach Biblioteki Narodowej). W skład ukonstytuowanego zespołu badawczego wchodzili również doktorant Marcin Sarnowski oraz studentki socjologii Justyna Burkiewicz i Magdalena Gieros. W dalszej perspektywie planowana jest kolejna edycja badań, jak również kompleksowa publikacja o charakterze popularno-naukowym, łącząca w sobie analizę socjologiczną z opisem historycznym opracowywanych okresów.

Najważniejsze wnioski, które wypływają z pierwszej edycji projektu badawczego, a które zostały szczegółowo opisane we wspomnianym raporcie, to przede wszystkim zaobserwowanie relatywnie spójnych tendencji, dostrzeżenie ścisłego związku między aksjologią domu rodzinnego w okresie przedwojennym, a postawami i poglądami w późniejszych okresach, zaobserwowanie charakterystycznych ocen dotyczących relacji z mniejszościami narodowymi oraz ocen poszczególnych okresów.

W narracjach respondentów okres wojny i okupacji stanowi czas wymuszonego, przyspieszonego przejścia z dzieciństwa ku dorosłości, natomiast okresy sanacyjny i stalinowski są postrzegane jako wzajemne negatywy. Okres przedwojenny charakteryzował się silnie odczuwaną obecnością w przestrzeni publicznej myślenia w kategoriach społecznych, narodowych (ale nie nacjonalistycznych), patriotycznych. Dominowały wartości i postawy niepodległościowe i solidarnościowe, wskazujące na istnienie silnych więzi społecznych. Z kolei okres stalinowski to przede wszystkim radykalne odcięcie się od myślenia w kategoriach narodowych, ogólnospołecznych i często mimowolne wycofanie się do sfery prywatnej, rodzinnej, względnie towarzyskiej.

W przypadku relacji z mniejszościami narodowymi szczególny charakter przyjmują oceny odnoszące się do relacji z mniejszością żydowską. Jak się okazuje, wbrew często powielanym opiniom, okres przedwojenny cechowały ambiwalentne, a nie negatywne postawy wobec ludności żydowskiej. Z jednej strony jak najbardziej wskazywano na oznaki pojawiającej się dyskryminacji, niechęci czy nawet wrogości wobec Żydów, z drugiej jednak strony podkreślano, że w ogólnym wymiarze ludność żydowska miała wszelkie warunki do autonomicznego rozwoju, pozwalające na zachowanie własnej kultury, religii, obyczajów i manifestowania ich w przestrzeni publicznej. Wskazywano również na to, że równolegle z tlącą się niechęcią wynikającą z obecnych w polskim społeczeństwie stereotypów, dało się zaobserwować żywą koegzystencję Polaków z Żydami, wyrażającą się przede wszystkim w sferze handlu.

Pogorszenie relacji z ludnością żydowską było zauważalne już w okresie okupacyjnym, w którym respondenci wskazywali na przypadki wydawania Żydów przez Polaków, ale także na negatywne opinie na temat Żydów, wynikające z wydarzeń, które miały miejsce na Kresach Wschodnich po wejściu na te tereny Armii Czerwonej. Na ulice okupowanej Warszawy docierały informacje dotyczące względnie powszechnej współpracy Żydów z sowieckimi organami bezpieczeństwa, co wpływało na pogorszenie nastrojów. Jednocześnie przedstawiane są konkretne przypadki ratowania Żydów przez Polaków, co  wiązało się ze śmiertelnym niebezpieczeństwem, oraz przypadki głębokiej solidarności społeczeństwa Warszawy w obliczu zagrożenia.

Dopiero w okresie stalinowskim przewaga negatywnych relacji z mniejszością żydowską osiągnęła apogeum, przy czym koniecznie należy wskazać, że niemal wszystkie tego rodzaju relacje dotyczyły powszechnej współpracy Żydów z organami bezpieczeństwa władzy komunistycznej. Respondenci często zwracali uwagę na dającą się odczuć wyraźnej większą ilość Żydów na wyższych stanowiskach UB i MBP. Znamienne, że ówczesne relacje z mniejszością żydowską były gorsze niż oceny relacji z sowieckim okupantem.

Raport z badania porusza również takie zagadnienia jak: oceny powstania warszawskiego, mechanizmy adaptacyjne do warunków powojennych, sceny codzienne z życia okupowanej Warszawy, warunki materialne panujące w Warszawie, wartości dominujące w przestrzeni publicznej analizowanych okresów, represje nazistowskie i stalinowskie i wiele innych. Z zarejestrowanych wywiadów naocznych świadków wydarzeń wyłania się pasjonujący obraz warunków życia w Warszawie bezpośrednio przed wojną, w czasie okupacji oraz stalinizmu. Sceny radości przeplatają się z grozą śmierci członków rodziny i bliskich przyjaciół, a nadzieja nieustannie ścierała się z trudnymi warunkami materialnymi.