„Poskromienie samurajów. Honorowy indywidualizm i kształtowanie się nowożytnej Japonii” - Eiko Ikegami– recenzja

W centrum dociekań Eiko Ikegami, profesor socjologii na Uniwersytecie Harvarda, sytuują się zawikłane i skomplikowane powiązania między sferą kulturową i polityczną w okresie dominacji samurajów.

Jest to książka o świecie honoru

Ikegami dość szczegółowo przedstawia ewolucję historyczną tej grupy społecznej w dwóch uzupełniających się perspektywach. Czasami robi „zbliżenia„ na konkretne przypadki analizy kulturowej (np. słynna zemsta czterdziestu siedmiu rōninów z Akō). Innym razem stara się umiejscowić daną praktykę w szerszym kontekście historyczno-politycznym. Za każdym razem jednak błyskotliwa analiza scala owe „migawki„ w spójny obraz rozwoju społecznego samurajów. Przedstawiony przez autorkę świat honoru ma w sobie coś ze spektroskopu, ponieważ pozwala zgłębić i przeanalizować nasze własne pojęcia ”ja” i społeczeństwa. Książka Ikegami mówi o trwającym kilka stuleci okresie dominacji samurajów, od początku ery samurajów u schyłku świata starożytnego do tzw. odnowy Meiji w 1868 roku (choć odpowiada też o wpływach samurajskiej kultury na militaryzm japoński okresu I połowy XX wieku1).

Jest to książka o narodzinach kultury

Dokładny moment, w którym status samuraja stał się dziedziczny jest nieznany. Rozmaite wzmianki w literaturze i innych świadectwach z XI wieku i okresu późniejszego wskazują, że już wtedy samurajowie stanowili wyraźnie zarysowaną kategorię społeczną o charakterystycznym stylu życia i obejmującą rody, których organizacja opierała się na zasadzie dziedziczenia. Autorka przytacza kilka prawdopodobnych teorii wyjaśniających pojawienie się klasy samurajskiej. Mogła się ona wyodrębnić ze wspólnot lokalnych poprzez zapożyczenie od wojowniczo usposobionej sąsiedniej ludności nierolniczej quasi-militarnych wzorów zachowania. Możliwe też, że samurajowie osiedlili się w wioskach jako element napływowy. Trzecia hipoteza zakłada, że zamożne miejscowe rody najmowały owych outsiderów, a następnie wypracowały nowy styl przywództwa poprzez przyswojenie sobie ich wojskowego stylu życia i techniki. Wyłonienie się samurajów z lokalnych społeczności starożytnej Japonii dopuszcza, jak się zdaje, różnorodne możliwości historyczne i pozostaje wciąż niejasne.

Jest to książka o dyscyplinie

Rozwój kulturowy klasy samurajów przebiegał według Ikegami pod znakiem dwóch naczelnych motywów kulturowych: kontroli i zmiany. Od swego zarania militarna kultura samurajów kładła nacisk na dyscyplinę, któremu towarzyszyło oczekiwanie, że honorowi wojownicy będą powściągać swe doraźne pragnienia, by osiągnąć cele długofalowe. Na późniejszym etapie „udomowienia„ owa tradycja samodyscypliny uległa daleko idącym przeobrażeniom, wykształcając dyspozycje umysłową sprzyjającą zestrajaniu poczucia tożsamości osobowej z ogólnie przyjętymi celami i obowiązkami społecznymi. Ten sam proces ”poskramiania” samurajów pozwolił im jednak zachować agresywny pęd do niezależności, który zrodził się z suwerennej dumy ziemiańskiej elity wojskowej na gruncie średniowiecznej kultury wojowników. Pierwszoplanowa rola honoru, zarówno we współpracy, jak i współzawodnictwie, związana jest z niezwykłym charakterem przemiany Japonii ze średniowiecznego społeczeństwa feudalnego w centralistycznie zorganizowane państwo (era Tokugawa).

Jest to książka o przemocy

Używanie przemocy na niespotykaną dotąd skalę umożliwiło klasie samurajskiej wkroczenie na główną scenę dziejów Japonii. Ten proces społeczny łączy się z kompleksem kulturowym honoru, śmierci i wojny. W zjawisku tym szczególne znaczenie miała dyspozycja umysłowa, która pchała samuraja do narażenia własnego życia w imię reputacji, a zwłaszcza w imię honoru żołnierza (autorka przytacza liczne przykłady i poddaje je analizie). Gotowość do rozstania się z życiem jest widomym dowodem pojawienia się nowej normy. Dzięki mentalności honorowej, w parze z zawodowym kunsztem wojennym i techniką wojskową – samurajowie uzyskali hegemonię polityczną w Japonii.

Jest to książka o śmierci

W jednym z ciekawszych rozdziałów Eiko Ikegami skupia się na rytualnym samobójstwie samurajów, analizując je na tle kultury honoru. Niepowtarzalny (i jeden z najbardziej fascynujących do dziś) wytworów kulturowych – honorowa śmierć przez seppuku (czyli samobójstwo polegające na rozpłataniu jamy brzusznej), wykształcił się w Japonii wraz z osiągnięciem dojrzałości przez klasę samurajską. Trudno powiedzieć, kiedy i jak narodziła się ta osobliwa praktyka, gdyż najwcześniejsze wzmianki o niej spotykane są wyłącznie w literaturze wojennej. Jej przykład znaleźć można na kartach Hōgen monogatori, opowieści o zamieszkach ery Hōgen z 1156 roku, napisanej przed powstaniem Heike monogatari. Dowiadujemy się z niej, co uczynił wielki wojownik Minamoto no Tametomo, gdy stało się jasne, że zostanie pokonany: rozpłatał sobie brzuch, opierając się o słup swego domostwa. Później, w okresie Tokugawa, samurajowie uznali tę historię za pierwszy odnotowany przypadek seppuku. Autorka analizuje rytuał, podając liczne przykłady, np. Gikeiki (Zapiski o Yoshitsune).

Ikegami ukazuje także konceptualizację systemu wasalnego samurajów jako więzi między zwierzchnikiem (panem) a jego pełnomocnikiem (wasalem). Na tym kroku także czyha śmierć. Ideologia honoru dostarczyła wewnętrznej zasady przewidywalności i wiarygodności regulującej przyszłe interakcje w ramach relacji pan-wasal, a kształtujący się potem zwyczaj samobójczej śmierci nadał konkretny kształt symbolicznej istocie tej relacji. Z jednej strony samuraj-wasal poprzez dobrowolnie zadaną sobie śmierć okazywał dowód swojej suwerennej dumy jako wojownika-posiadacza ziemskiego, z drugiej jednak – z własnej woli oddawał ją do dyspozycji swego pana w zamian za zaufanie i władzę, jakimi ten go obdarzał. Samobójcza śmierć, jak ukazuje autorka, znamionowała nieograniczoną zdolność do stanowienia o własnym losie – do decydowania o własnej śmierci, ale i o własnym życiu. Cała bowiem egzystencja samuraja, jego duma ze zbrojnych wyczynów, jego indywidualność i godność, ukonkretniała się w tej ostatniej godzinie, a owa doskonała manifestacja honoru wieńczyła się osobliwym rytuałem odebrania sobie życia.

Jest to książka o niepokorności

W czasach „kraju w wojnie” (sengoku-jidai) samurajowie zachowali tradycje dochodzenia sprawiedliwości na własną rękę i prywatnego rozstrzygania konfliktów, lecz nowe czasy kolidowały z tradycyjnymi sposobami manifestowania swojej autonomii. Zaczęto wprowadzać prawa. I tak pan feudalny Takeda Shingeno (1547) postanowił: „Obie strony sporu winny zostać ukarane niezależnie od podawanych powodów. Atoli ci, którzy wdali się w zwadę, lecz nie dają się wyprowadzić z panowania nad sobą, nie podlegają karze”. Podobnie zastrzegł Chōsokabe Motochika w swoich Stu artykułach (1596), oznajmiając że odtąd „zakazane są wszelkie zatargi i scysje. […] Gdy przepis ten zostanie pogwałcony, obie strony poniosą karę bez względu na to, po której stronie leży racja”. W ten sposób panowie feudalni usiłowali położyć kres powszechnemu stosowaniu jiriki kyūsai (czyli wymierzaniu sprawiedliwości na własną rękę) w rozwiązywaniu konfliktów. Mimo restrykcji sławny wasal rodu Takeda, Naito Shuri, stwierdził, że gdyby spotkała go obraza, złamałby prawo i uśmiercił swoich wrogów, choćby nawet „wszyscy członkowie naszego rodu mieli zostać zakłuci przez pana na śmierć”. Widać zatem, jak konkluduje Ikegami, że etos dumnych i samodzielnych wojowników nie poddał się do końca dyscyplinującym zapędom sengoku daimyō. Zaprowadzenie ładu mogło się odbyć jedynie kosztem ducha walki i honoru samurajów…

Jest to książka o społeczeństwie

Będąc integralną częścią modelu panowania, samurajowie utrzymywali jednocześnie oficjalny monopol na honor społeczny. Podtrzymywanie hegemonii polityczno-kulturowej nie było jednak dla klasy samurajów zadaniem łatwym, gdyż czuła na sobie presję bojowo usposobionego chłopstwa z jednej oraz bogacących się kupców z drugiej strony. Stawiając czoło zarówno poważnym ograniczeniom finansowym, jak i wyzwaniom rzucanym przez chłopów, samurajowie mieli polityczny obowiązek pielęgnowania poczucia żołnierskiej dumy. W końcu, w okresie Tokugawa, ich codzienna rzeczywistość niewiele miała wspólnego z chwałą wojennych wyczynów, lecz coraz bardziej przypominała bezbarwny żywot biurokratów. Życie przeciętnych samurajów tego okresu, otoczonych wybujałym miejskim konsumpcjonizmem oraz atrakcyjną kulturą mieszczan, naznaczone było licznymi kulturowymi sprzecznościami, które w zmieniającym się społeczeństwie trwały w swej zdeterminowanej politycznie niezmienności. W takich właśnie niesprzyjających okolicznościach dokonała się reorientacja ich tożsamości zbiorowej. Koncepcja honoru w okresie Tokugawa w większym stopniu koncentrowała się na państwie, dostarczając w ten sposób obiektywnych kryteriów oceny honorowego zachowania; z kolei wojowniczy etos agresji został ukierunkowany na rywalizację o tytuły i inne przywileje w hierarchii samurajów. Miecz samurajski zaczął powoli rdzewieć.

Jest to książka o schyłku

W końcu we wczesnonowożytnej Japonii samurajska kultura honoru podupadła. Nie ulega wątpliwości, że jej intensywność ulegała osłabieniu w miarę jak samurajów okresu Tokugawa wciągnięto w zawikłane procedury biurokratyczne państwa. Ponieważ samurajowie odsuwani byli od życia wojskowego, z którego wyrośli, nie może dziwić fakt, że żołnierski wymiar kultury honoru zaczął odchodzić na daleki plan. Eiko Ikegami w swojej bogatej pracy zaznacza, że rozziew między wyznawanymi ideałami a rzeczywistością ludzkich zachowań nie jest czymś właściwym wyłącznie Japonii. Odnotować należy także, iż nigdy nie dzieje się tak, że przedstawiciele kultury honoru postępują honorowo w każdej sytuacji. Napięcie między pogonią za przyjemnościami, połączoną z niepohamowaną żądzą sławy a opartą na samokontroli ascetyczną dyscypliną mentalności wojskowej było problemem kultury samurajskiej od jej zarania. W końcu nastąpiła całkowita utrata przez kulturę honoru jej społecznego uprzywilejowania na skutek likwidacji przez władze Meiji klasy samurajskiej. Po odnowie Meiji (1868) nowe władze zniosły uprzywilejowany status samurajów, w tym ich dziedziczne pensje i posiadłości ziemskie. Byli samurajowie uzyskali swobodę podejmowania zatrudnienia, natomiast członkowie innych klas otrzymali prawo do obejmowania urzędów publicznych. Wydarzenie to definitywnie zakończyło erę samurajów.

*

Dociekania poświęcone samurajskiej kulturze honoru wymagają ostrożnego zdejmowania kolejnych warstw naszych współczesnych koncepcji honoru i jednostki. Europejskie rozumienie honoru stało się tak „cywilizowane”, że większość z nas nie potrafi zrozumieć, w jaki sposób honor może współistnieć z przemocą. Również nasze spojrzenie na samurajów jest do tego stopnia ukształtowane przez nacisk na cnotę lojalności, że często zapominamy o historiach, w których akty zdrady były motywowane właśnie głębokim poczuciem własnej godności. Europejski sposób patrzenia na kwestie honoru jest bowiem określany kategoriami społecznymi, czyli określoną hierarchią wartości publicznych, co sprawia, że nie jest nam łatwo zrozumieć, iż może on być zarazem zakorzeniony w samym rdzeniu jestestwa jednostki. Nasze pojęcie indywidualności zyskało tak prywatny charakter, że trudno wyobrazić sobie, iż cechujące samuraja poczucie indywidualności może być splecione z równie silnym poczuciem suwerennej władzy. Lektura tej wartościowej pozycji – skierowanej nie tylko do miłośników Japonii i studentów japonistyki, skłania do zastanowienia nad tym problemem.

Plus minus

Na plus:

+ pionierskie ujęcie tematu

+ wciągająca

+ wysoka wartość badawcza

+ aparat naukowy

+ wydanie

+ tematyka

Na minus:

– momentami „ciężka” narracja

– nieliczne literówki

Tytuł: Poskromienie samurajów. Honorowy indywidualizm i kształtowanie się nowożytnej Japonii

Autor: Eiko Ikegami

Wydanie: 2011

Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN: 978-83-233-3032-5

Stron: 456

Oprawa: miękka

Cena: ok. 45zł

Ocena recenzenta: 9/10

1. Np. ustęp z Hagakure wykorzystywany był bardzo często podczas japońskich wojen. Otwierające ten passus sławne zdanie: „Bushidō, czyli droga samuraja oznacza śmierć” było w XX wieku dewizą japońskich militarystów i ultranacjonalistów, ponieważ zwięźle podsumowuje ducha samurajskości. Podczas II wojny światowej motto to zachęcało żołnierzy japońskich do wdawania się w beznadziejne (z punktu widzenia rezultatu) bitwy. [↩]