„Wielka Gra. Sekretna wojna o Azję Środkową” - P. Hopkirk - recenzja

Przebieg rywalizacji brytyjsko-rosyjskiej w Azji Środkowej w XIX w. to temat w polskiej historiografii praktycznie nieporuszany. Zresztą sam termin „Wielka Gra” także kojarzy nam się z czymś zupełnie innym. Natomiast w Wielkiej Brytanii, pozostaje ona ważną częścią tamtejszej historii. Na podstawie niezliczonych pamiętników i raportów powstało bardzo wiele ciekawych prac. Jedną z nich właśnie wydano w Polsce.

Wielka Gra – rywalizacja brytyjsko-rosyjska w Azji Środkowej w XIX w.

Praca Hopkirka – dziennikarza i podróżnika – to próba całościowego ujęcia tematu. Autor pokusił się o zaprezentowanie całej historii Wielkiej Gry. Jednak książka, która powstała nie jest opisem suchych faktów i dat. Jest czymś więcej. Już samo to, że niniejsze dzieło ukazuje się w serii książek o tematyce podróżniczej, świadczy o pewnej jego wyjątkowości. Mamy tutaj historię, ale ukazaną z perspektywy podróżników, odkrywców, szpiegów działających na zlecenie swoich krajów lub powodowanych chęcią poznania egzotycznych kultur i odbycia wielkiej przygody. Autor snuje więc gawędę o ludziach, w których losy wplecione zostały losy rywalizacji mocarstw w Azji Środkowej. Dlatego niniejszą książkę można potraktować jako podróżniczą i historyczną zarazem, a nawet trochę jako reportaż.

Autor rozpoczyna swoją opowieść od przybliżenia genezy sporu, w czym zawiera się bardzo krótkie streszczenie historii regionu, oraz postępów ekspansji rosyjskiej na wschód. Dalej opisano plany inwazji na Indie snute przez Napoleona i nowe „rozdanie kart” w epoce napoleońskiej, które było faktycznym początkiem Wielkiej Gry. W kolejnych rozdziałach Autor systematycznie prowadzi nas przez dzieje kolejnych wypraw odkrywczych, misji dyplomatycznych i konfliktów lokalnych. W każdym z tych wydarzeń ukazano centralne postacie, czy to z jednej, czy z drugiej strony. W ten sposób Autor pokazuje jak pojedynczy ludzie wpływali na kształt tej części świata.

W tamtym czasie był to chyba najniebezpieczniejszy region, zresztą pozostaje nim w dużej mierze do dzisiaj. Świadczy o tym fakt, jak wielu z bohaterów książki poniosło śmierć podczas wykonywania tam swojej pracy. Przy czym, liczba postaci jakie zaprezentował Autor jest bardzo pokaźna, zaś losy każdego z nich to temat na osobne książki (zresztą powstało wiele takich książek w języku angielskim i rosyjskim). Pan Hopkirk opisał między innymi okrutny koniec kapitana Conolly’ego i pułkownika Stoddarta w świętym mieście Buchara, dzieje wojen brytyjsko-afgańskich, zamordowanie Aleksandra Burnesa przez rozwścieczony tłum Afgańczyków i katastrofę armii dowodzonej przez generała Elphinstone’a w przełęczach Hindukuszu.

Ze strony rosyjskiej na kartach książki pojawiają się m.in.: generał Michał Czerniajew zwany Lwem Taszkentu, generał Kaufman – faktyczny twórca rosyjskiego Turkiestanu, polscy podróżnicy – Bronisław Grąbczewski (którego zapiski ukazały się całkiem niedawno – moją recenzję tego dzieła można odnaleźć na portalu) i Jan Witkiewicz – stryj znanego pisarza. Co istotne Autor nie rozwleka się nad sprawami niezwiązanymi bezpośrednio z samą Wielką Grą…, chociaż trudno nie wspomnieć o wydarzeniach, które były w pewnej mierze wypadkową działań w Azji Środkowej. Chodzi tutaj między innymi o powstanie sipajów, powstanie tajpingów, wojnę krymską, czy inne wojny rosyjsko-tureckie. Z obiektywizmem na jaki może zdobyć się Brytyjczyk wobec Rosji, Autor opisał także wojnę na wysokim szczeblu – wojnę dyplomatów.

Aż chce się czytać

Dla mnie, jako miłośnika książki podróżniczej i historii, dzieło pana Hopkirka jest szczególnie cenne. Dobrze napisane, prezentujące, pomimo stylu popularnonaukowego, dużą porcję świetnie podanej wiedzy. Autor zanim przystąpił do napisania Wielkiej Gry… zwiedził miejsca, o których potem pisał. Można to wyczuć podczas czytania, zresztą czasem wspomina on np. o kościach pomordowanych Brytyjczyków, które jeszcze do tej pory można odnaleźć na przełęczach górskich. Pan Hopkirk na pewno jest znawcą tematu, a przy tym wielkim entuzjastą historii Azji Środkowej, przez co na pewno odczuwał wielką przyjemność pisząc recenzowaną pracę, co zaowocowało także dużą przyjemnością z czytania.

Ową przyjemność zwiększają bardzo dobre mapy dołączone do książki. Bez tego czytanie byłoby uciążliwe, zerkanie na mapę jest praktycznie niezbędne, żeby nie pogubić się w natłoku nazw geograficznych. Drugim dużym plusem są wkładki z rycinami, prezentującymi portrety niektórych postaci, a także ilustrującymi konkretne wydarzenia. Przy tym każdy rozdział rozpoczyna karta ozdobiona orientalnym motywem, co nadaje całemu wydaniu bardzo dopracowany i przemyślany wygląd.

Należy także wspomnieć o znakomitym tłumaczeniu, dzięki któremu książka posiada pewien urok. Odpowiednie i dużo objaśniające przypisy od tłumacza także zapewniają pomoc w lepszym zrozumieniu czytanego tekstu. Bardzo bogata bibliografia (15 stron), w której przeważającą rolę pełnią pamiętniki i wspomnienia, pozwoli nam odszukać interesujące nas informacje. Niestety tylko kilka z tych książek przetłumaczono na język polski. Jednak pojawiła się u nas ostatnio tendencja do wydawania takich pozycji, więc być może doczekamy się jakichś tłumaczeń. Rzucając okiem na recenzowane dzieło po raz ostatni, zauważam bardzo ciekawą ilustrację na okładce i ogólną estetykę wydania. Wszystko to prezentuje się znakomicie, pomimo miękkiej oprawy i klejenia.

Dla miłośnikowi książek przygodowych

Komu polecić omawianą książkę? Myślę, że komuś takiemu jak ja – miłośnikowi książek przygodowych, podróżniczych, reportaży, odległych krajów i pięknego wieku XIX. Ktoś kogo nie interesuje historia powszechna wykraczająca poza Europę, znajdzie tutaj tylko multum dziwnie brzmiących nazw i nic nie znaczących konfliktów plemiennych. Natomiast entuzjasta odnajdzie opis szalonych wypraw, legendarne i święte miasta takie jak Buchara, Samarkanda, Chiwa, oraz wielką politykę, która potrafi natrafić na przeszkody w postaci absolutnych władców chanatów i emiratów Azji Środkowej.

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo dobry styl Autora
+ przydatne mapy i ilustracje
+ rzadko spotykany temat w polskiej historiografii
+ obszerna bibliografia
+ bardzo estetyczne wydanie
+ dobra cena
Na minus:
- miękka okładka i klejenie

Tytuł: Wielka Gra. Sekretna wojna o Azję Środkową
Autor: Peter Hopkirk
Przekład: Jarosław Skowroński
Wydanie: 2011
Wydawca: Zysk i S-ka Wydawnictwo
ISBN: 978-83-7506-641-8
Stron: 719
Oprawa: miękka ze skrzydełkami
Cena: ok. 36 zł
Ocena recenzenta: 10/10