Ramzes II

Faraon nazwany pózniej przez historie Ramzesem Wielkim wprowadzil Egipt w okres nieslychanej prosperity, jakiej ten kraj nie zaznal od czasów Totmesa III.

Ramzes II atakujący hetycką twierdzę w Dapur – jedno z przedstawień ze świątyni w Tebach

Genialny dowódca, wielki budowniczy, panowal przez ponad 67 lat a gdy umieral wladze po nim przejal jego 13 syn. Nieslychana dlugosc zycia tego czlowieka jeszcze wyrazniej niz u innych faraonów swiadczyla o jego boskim pochodzeniu, a z jego czynów i wladzy, jaka dysponowal na ziemi mozna ulec zludzeniu, ze byl nim w rzeczywistosci.

Kraj, nad którym Ramzes pewnego dnia objal wladze mial dluga - trwajaca siedemnascie wieków - historie. Zaznal on juz dni wielkiej chwaly za panowania wojowniczych królów Totmesa I, oraz Totmesa III, byl ciemiezony przez wojowniczy lud Hyksosów a nawet rzadzony przez kobiete, która bezprawnie przywlaszczyla sobie tytul faraona. Wciaz jeszcze zywe bylo wspomnienie Emhotepa, który dokonal rewolucji religijnej. Bogata historia szla w parze z wspanialym dziedzictwem kulturowym w sklad którego wchodzily piramidy, zaliczane do siedmiu cudów swiata, bogata mitologia czy wspanialy sfinks.

Ramzes pochodzil z rodziny wysoko postawionej, lecz nie królewskiej. Jego dziadek, po którym odziedziczyl imie, byl wezyrem (najwyzszym urzednikiem panstwowym) na dworze króla Horemheba. Horemheb równiez nie pochodzil z rodziny wladajacej zostal wyznaczony na króla przez panujacego 4 lata dworzanina Ai, który to najprawdopodobniej odkupil tron Egipski w czasach zametu, jaki powstal po panowaniu heretyckiego faraona Emchotep. Wladajacy Egiptem 29 lat bezdzietny Horemheb czujac zblizajaca sie smierc obwolal wezyra swym nastepca, kontynuujac w ten sposób zwyczaj, zapoczatkowany przez Ai, wybierania na faraona zawodowych administratorów i zolnierzy. Po smierci Horemheba dziadek Ramzesa wstapil na tron przyjmujac imie Ramzes I. Stal sie on pierwszym z faraonów zalozonej przez niego XIX dynastii. Ustabilizowal on sytuacje w Egipcie jednak niczego wielkiego nie dokonal. Natomiast jego syn - Seti I, oraz wnuk - Ramzes II dokonali niebywalych rzeczy. Seti I przeprowadzil cztery kampanie i przywrócil panowanie Egiptu nad wiekszoscia Palestyny, nie udalo mu sie jednak, pomimo wysilków, odzyskac Syrii opanowanej przez Hetytów. Kontynuowal on równiez budowe swiatyni w Karnaku rozpoczeta przez Ramzesa I.

Nie znamy dokladnej daty narodzin Ramzesa Wielkiego. Mlody Ramzes, podobnie jak i inni wysoko urodzeni Egipcjanie, uczyl sie czytac i pisac w niezwykle skomplikowanym hieroglificznym pismie Egipskim. Zapewne pobieral tez nauki w zakresie teologii, literatury i historii. Bez watpienia przykladano równiez wielka wage do jego rozwoju fizycznego kultywujac tradycje wysportowanego faraona. Od faraona oczekiwano mistrzostwa w powozeniu rydwanem i w strzelaniu z luku. Ojciec Ramzesa pamietajac o komplikacjach, jakie w przeszlosci wiazaly sie z sukcesja postanowil wyznaczyc go swym nastepcom. Krótko po objeci wladzy przez Setiego Ramzes, wówczas kilkunastoletni chlopiec, otrzymal tytul „Najstarszego Syna Króla” i zostal mianowany - oczywiscie tylko nominalnie - glównodowodzacym armii. Mialo to na celu zapewnienie ciaglosci dynastii w razie gdyby Seti niespodziewanie umarl. Równiez w trosce o sukcesje zadbano by Ramzes zalozyl rodzine. Juz dziesiec lat przed smiercia Seti posiadal co najmniej pieciu wnuków i wiele wnuczek ze zwiazku Ramzesa z jego dwiema glównymi malzonkami. Wiadomo równiez, iz ksiaze mial wiele innych dzieci zrodzonych przez liczne konkubiny. Jako nastepca tronu Ramzes byl stopniowo wprowadzany w tajniki najwyzszego urzedu panstwowego. A poniewaz jednym z glównych zajec faraona poza posredniczeniem miedzy bogami a ludzmi i odprawianiu ceremonii majacych zapewnic blogoslawienstwo sil nadprzyrodzonych byla wojna wprawial sie on w tym zajeciu. W wieku czternastu lub pietnastu lat wyruszyl na pierwsza w swoim zyciu wyprawe wojenna; towarzyszyl on ojcu w czasie tlumienia rewolty w Libii. Rok pózniej wzial udzial w kampanii syryjskiej. Celem tej wyprawy bylo podporzadkowanie Amurru i zdobycie Kadesz - miasta o wielkim znaczeniu strategicznym, lezacym nad rzeka Orontes. Kampania powiodla sie i Seti zdobyl Kadesz. Zwyciestwo to bylo jednak krótkotrwale, gdy tylko wojska Egipskie opuscily tereny królestw, Kadesz i Amurru ponownie sprzymierzyli sie z Hetytami.

Doswiadczenia, jakie zdobyl na tej wyprawie, przydaly sie podczas kampanii przeciw zbuntowanym Nubijczykom, która odbyl mniej wiecej w wieku 20 lat. Tym razem juz samodzielnie dowodzil armia, a nawet osobiscie przeprowadzil atak oddzialu rydwanów. Podczas ekspedycji towarzyszyli mu dwaj jego synowie. Wydarzenie to zostalo upamietnione na scianach niewielkiej swiatyni wykutej w skale na rozkaz Ramzesa. Kolejnym sukcesem ksiecia byla rozprawa z piratami zapuszczajacymi sie w poszukiwaniu lupu az do ujscia Nilu. Korsarze zostali pokonani i wcieleni do armii Egipskiej a ich statki zniszczone. Nastepnym etapem edukacji Ramzesa byl nadzór nad wydobyciem granitu, wykorzystywanego do wznoszenia swiatyn i posagów - podobnie jak wojna dzialalnosc budowlana byla waznym aspektem jego przyszlych obowiazków jako faraona. Kiedy w 1290 roku p.n.e. umarl Seti I, Ramzes - majacy wówczas dwadziescia kilka lat - byl doskonale przygotowany do sprawowania wladzy. Nikt równiez nie smial kwestionowac jego prawa do tronu. Obejmowal on w posiadanie panstwo wkraczajace w okres dobrobytu. Egipt zdazyl sie otrzasnac po „rewolucji kulturalnej”, jaka spowodowal Emthotep i zaczal odbudowywac swa dawna, utracona potege. Przed nowym wladca i jego panstwem rysowala sie swietlana przyszlosc.

Pierwszym zadanie Ramzesa jako faraona bylo pochowanie swego ojca, Setiego. Zgodnie z tradycja Seti budowal dla siebie grobowiec (od czasów XVIII dynastii grzebano faraonów w zboczach doliny nazwanej pózniej „Dolina Królów”) oraz swiatynie grobowa, w której mialy byc odprawianie rytualy zapewniajace mu niesmiertelnosc. Faraon odbyl podróz do Teb, aby wziac udzial w pogrzebie ojca. Pozostal on w Tebach, aby jako faraon - przedstawiciel bogów na ziemi, wypelnic najwazniejszy ze swych obowiazków. Poprowadzil swieto Opet na czesc boga Amona. W asyscie kaplanów wraz z posagiem boga w zlotej barce poplyna do oddalonej o 3 km. Swiatyni w Luksorze. Nominowal on równiez oddanego sobie arcykaplana Amona, jedynego czlowieka który mógl rywalizowac z faraonem pod wzgledem prestizu. W drodze powrotnej zatrzymal sie w Abydos gdzie miala powstac druga swiatynia jago ojca. Jak glosi inskrypcja ujrzal tam straszny widok: „mury byly nie ukonczone, kolumny nie ustawione na bazach, a posagi lezaly na ziemi”. Natychmiast wydal rozkaz dokonczenia prac, jak czytamy w dalszej czesci inskrypcji „syn powinien troszczyc sie o ojca”.

Na co dzien król przekazywal wiekszosc swej wladzy dwóm wezyrom. Jeden z nich nadzorowal Górny Egipt rezydujac w miescie Amona - Tebach, drugi wladal Dolnym Egiptem przebywajac w Memfis - swietym miescie Phata. Jedynie Wezyrowie (poza faraonem) mogli skazywac ludzi na smierc do ich obowiazku nalezalo takze utrzymywanie porzadku i sciaganie podatków. Mimo ze namiestnicy posiadali ogromna wladze byli podlegli wladcy i musieli (czego Ramzes wymagal bezwzglednie) konsultowac swoje decyzje z faraonem. Cala administracja Egipska byla bardzo rozbudowana. Mogla ona funkcjonowac dzieki pracy chlopów, którzy wykorzystywali wylewy nilu uzyzniajace ich pola. Wlasciwie cala produkcja rolna królestwa skupiona byla wzdluz waskiego pasa ziemi ciagnacego sie wzdluz Nilu oraz w jego delcie. Do wzrostu dobrobytu przyczynily sie tez kopalnie dostarczajace turkus z Synaju oraz z Nubii i spalonych sloncem terenów Wschodniej Pustyni. Skarbiec królewski zasilaly takze daniny z podleglych krajów. Kiedy kasa panstwa ponownie sie zapelniala a Egipt odzyskal miano mocarstwa, po szczesliwym panowaniu swojego ojca, Ramzes zaczal spogladac na Morze Sródziemne. Planujac rozszerzenie granic i wplywów Egiptu mlody faraon napotkal na swej drodze przeszkode w postaci imperium Hetyckiego.

W porównaniu z tysiacletnim Egiptem Hetyci byli nowicjuszami w szeregach wielkich mocarstw. Wywodzili sie oni z pnia ludów indoeuropejskich. Okolo 1700 roku p.n.e. wynurzyli sie oni z glebi euroazjatyckiego ladu i osiedli w Anatolii. Zbudowali wsród niegoscinnych gór swoja stolice nazwana Hattusas, a swój kraj ochrzcili mianem Hatu. To wlasnie z powodu nazwy kraju nazwano ich Hetytami. Przez nastepne 300 lat wojowniczy Hetyci stopniowo narzucali swe panowanie miejscowej ludnosci. Przewage na polu walki zapewnial im rydwan bojowy. Wprawdzie rydwany znano juz od dawna jednak Hetyci wprowadzili w tym pojezdzie wiele zmian. Ciezkie drewniane kola zastapili oni lzejszymi kolami posiadajacymi szprychy. Os ustawiona z tylu dawala mozliwosc wykonywania ostrych zakretów oraz umozliwiala latwiejsze kierowanie pojazdem. Rydwan ciagniety byl przez specjalnie trenowane konie. Jesli dotychczas zaloge rydwanu stanowilo dwóch wojowników (woznica i lucznik) w rydwanie Hetyckim bylo ich trzech obok woznicy i lucznika pojawil sie wojownik z wlócznia. Zmienilo to w sposób znaczacy sile bojowa rydwanu, zaloga rydwanu mogla teraz zwiazac w bezposredniej walce wieksze sily wroga a dzieki wlócznikowi byla w stanie sie skutecznie bronic. Nowoczesniejsza bron spowodowala ze Hetyckie panstwo rozroslo sie do rozmiarów imperium. Fundamenty potegi panstwa Hetyckiego polozyl Suppiluliuma, który w 1366 roku p.n.e. podbil panstwo Mitanii, a nastepnie Syrie i osiem pomniejszych królestw, wsród nich Kadesz. Potega Hetytów byla tak duza, ze w 1353 roku p.n.e. wladca Hetytów otrzymal list od Egipskiej ksiezniczki (wdowy po Tutenchamonie), w którym pisala: „Mój maz umarl i nie mam synów. Powiadaja, ze ty masz wielu synów. Gdybys przyslal mi jednego z nich, zostal by moim mezem”. Egipcjanka pozbawiona politycznego poparcia w swoim kraju pragnela zapewne wzmocnic swoja pozycje poprzez armie Hetyckiego ksiecia z która by przybyl. Nim jednak podjeto decyzje o malzenstwie i zanim ksiaze przybyl do Egiptu tron ziaja dworzanin Ai. Gdy w koncu przybyl ksiaze zostal zamordowany. Królestwo Hetytów nadal jednak rozwijalo sie pomyslnie i powiekszalo swe terytorium, w 1334 roku p.n.e. obejmowalo 675 tys. kilometrów kwadratowych.

Gdy w 1286 roku p.n.e. Ramzes postanowil sie z mierzyc z Hetytami mial za przeciwnika potezne panstwo otoczone zewszad wasalnymi królestwami zobowiazanymi przyjsc z pomoca swemu suwerenowi. Faraon dysponowal wycwiczona i zdyscyplinowana dwudziestotysieczna armia podzielona na cztery dywizje przybierajace nazwy od patronujacych im bogów. Tak wiec byla dywizja Setha czy Ptaha. W czasie pierwszej kampanii, jaka Ramzes odbyl w roli faraona nie zamierzal zmierzyc sie z glównymi silami Hetytów a jedynie odzyskac utracone przed pietnastu laty terytoria i utrwalic egipskie panowanie w Lawencie. Wojska egipskie ruszyly pózna wiosna (lub wczesnym latem)1258 roku p.n.e. Ramzes prowadzil sily zlozone zarówno z egipskich zolnierzy jak i z pojmanych piratów - ogólem 22 tysiace wojowników. Muwatallis (panujacy w tym czasie król Hetycki) zawczasu jednak ostrzezony zdolal wystawic najwieksza armie w historii imperium hetyckiego - wedlug zródel egipskich liczyla ona 37 tys. ludzi oraz 2500 rydwanów. Konflikt mial sie rozstrzygnac pod Kadesz - miescie od dawna stanowiacym kosc niezgody miedzy obydwoma mocarstwami. Nie myslac o strategicznych konsekwencjach swej decyzji Ramzes na czas przemarszu podzielil swa armie na dwie czesci. Glówne sily poprowadzil droga z Gazy biegnaca w glebi ladu. Sily wsparcia wyruszyly wzdluz wybrzeza, aby pózniej skrecic na wschód w strona Kadesz. Ramzes musial byc przekonany o sile swej armii, gdyz podaja niewiele srodków ostroznosci, mimo ze jego szpiedzy nie ustalili polozenia wrogich sil. Kiedy Ramzes dotarl do rzeki Orontes i znalazl sie zaledwie kilka kilometrów od celu, egipska straz przednia pochwycila dwóch Beduinów - dezerterów z wojska Hetytów. Ludzi tych przyprowadzono przed oblicze faraona, który wypytal ich o ruchy wojsk hetyckich. Ramzes chetnie uwierzyl, gdy powiedzieli, ze Muwatallis, przerazony potega armii egipskiej, ukryl sie ze swym wojskiem w okolicach Aleppo, prawie 200 kilometrów na pólnoc, nie chcac ryzykowac bezposredniego starcia. Byl to ze strony Ramzesa blad taktyczny, jako ze Beduini celowo zostali wyslani przez Muwatallisa, aby wprowadzic w blad egipskiego wladce. W rzeczywistosci armia hetycka zastawila pulapke na dumnego faraona i rozlozyla sie obozem nieopodal Kadesz. Nie wiedzac, ze zmierza prosto w pulapke, Ramzes przeprowadzil pierwsza z czterech czesci swej armii - dywizje Amona - przez Orontes. Reszta armii pozostala wiele kilometrów z tylu. Faraon postanowil rozbic obóz naprzeciwko miasta, w tym czasie armia hetycka rozwijala swój szyk bojowy. Egipcjanie zajeci rozpakowywaniem juków nie zauwazyli tych manewrów. Na szczescie patrol egipski dostrzegl wroga i poinformowal o tym Ramzesa, który zwolal narade wojenna i rozeslal gonców z wezwaniem dla reszty swej armii. Nim jeszcze zebranie dobieglo konca hetyci zaatakowali. Posiadamy dokladny opis - przynajmniej ze strony egipskiej - tego, co sie pózniej stalo, poniewaz Ramzes ze swej wersji wydarzen uczynil wielka kampanie propagandowa. Polecil artystom wykonac sceny z bitwy rzezbione potem w calym Egipcie.

Uderzenie hetytów przelamalo szeregi drugiej dywizji egipskiej spieszacej na wezwanie faraona. Nastepnie rydwany popedzily ku glównym silom egipskim. Hetyci wdarli sie do obozu Egipcjan. Muwatallis zdobyl przewage, a tymczasem wieksza czesc armii egipskiej ciagle jeszcze byla daleko od pola bitwy. Wydawalo sie ze kleska jest nieuchronna, lecz wtedy nadeszla chwila wielkiej chwaly dla Ramzesa. Faraon wskoczyl na swój rydwan i okazujac niezwykla odwage zaatakowal wroga. Hetyci zostali odparci jednak losy bitwy wciaz pozostaly nierozstrzygniete. W tym wlasnie momencie pojawily sie egipskie sily wsparcia. Na ten widok jazda hetycka uciekla w panice.

Wersja ta opiewa bohaterskie czyny Ramzesa. Zapewne w rzeczywistosci armia hetycka zajeta rabowaniem taboru egipskiego dala sie zaskoczyc nowym silom egipskim. Mimo iz Ramzes utrzymywal, ze odniósl wielkie zwyciestwo równiez i strona Hetycka przypisywala sobie wygrana. Naprawde bitwa ta byla jedynie potyczka rydwanów, w której nie wziely udzialu glówne sily armii. Gdy po kilku dniach przybyl trzon armii egipskiej równiez hetyci otrzymali posilki. W kolejnej bitwie zadna ze stron nie mogla uzyskac przewagi. Muwatallis zdecydowal sie wówczas wyslac poselstwo z propozycja zawieszenia broni, na co Ramzes i jego doradcy przystali. Ramzes wykorzystal fakt ze hetyci pierwsi wystapili z propozycja pokoju i oglosil swoje wielkie zwyciestwo, mimo ze hetyci zachowali kontrole nad Kadesz.

Nastepnie Ramzes zajal sie przywróceniem przywróceniem Egiptowi prestizu w krajach Lewantu. W 1283 roku p.n.e. udalo mu sie odzyskac prowincje Upi. Kolejne lata minely faraonowi na ciaglych wyprawach wojennych. Po raz kolejny wyprawil sie na terytorium hetytów, jednak przezornie ominal Kadesz. Oblegal równiez miasto Dapuru, gdzie jak glosi inskrypcja:„przez dwie godziny atakowal wrogie hetyckie miasto, nie majac na sobie pancerza”. Egipcjanie przeprowadzali te kampanie bezkarnie, poniewaz hetyci byli zajeci klopotami z sukcesja tronu po zmarlym Muwatallisie, który umarl nie zostawiajac potomka. Wprawdzie Ramzes zyskal taktyczna przewage jednak kampanie Syryjskie nie przyniosly wymiernych korzysci. Po kampanii armia egipska wracala do ojczyzny a podbite kraje odnawialy stare sojusze z imperium hetytów. Oba panstwa patrzyly na siebie podejrzliwie i z wrogoscia.

Sytuacja zmienila sie w momencie gdy jeden z pretendentów przybyl na dwór faraona z prosba o pomoc w pokonaniu rywala, który objal tron. W tej sytuacji nowo wybrany król hetytów rozpoczal potajemne negocjacje z faraonem. Traktat zostal zawarty w 1269 roku p.n.e. Dodatkowym bodzcem do porozumienia byla wzrastajaca potega panstwa Asyryjskiego, które zaczelo zagrazac obu mocarstwom. Pakt byl pod kazdym wzgledem niezwykly. Chociaz nie zostal w nim wytyczony przebieg linii granicznej wydaje sie, ze Ramzes mial zrezygnowac z pretensji do Kadesz i Amurru w zamian za co Egipt utrzymywal panowanie nad krajami Sródziemnymi i dostep do portów az po Ugarit. Ponadto oba królestwa zawarly pakt o nieagresji i przyrzekly udzielac sobie wsparcia w razie ataku innego panstwa. Inny paragraf zapewnial ekstradycje zbiegów. Na swiatków wezwano bogów. Ramzes rozkazal skopiowac traktat i wykuc go miedzy innymi w swiatyni w Karnaku.

Przypieczetowaniem umowy mial byc slub Ramzesa z ksiezniczka hetycka. Wraz z ksiezniczka Ramzes mial ?dostac? wspanialy posag. Jednak ani ksiezniczka ani posag nie przybyly w wyznaczonym czasie. Wielki król czekal cierpliwie wiele miesiecy i wyraznie okazywal swe niezadowolenie. W koncu latem 1257 roku przed Chrystusem malzenstwo zostalo oficjalnie potwierdzone. Na dwór hetycki przybyli egipscy poslowie by uczestniczyc w zaslubinach. Stwierdzono wtedy: „tego dnia dwa kraje staly sie jednym, a wy, dwaj Wielcy Królowie, zostaliscie prawdziwymi bracmi”. Wreszcie orszak weselny wyruszyl do Egiptu.

Kiedy w koncu narzeczona przybyla przed oblicze faraona oczarowala swego przyszlego meza: „Byla piekna w oczach Jego Majestatu i cenil ja bardziej niz cokolwiek innego(....) Umieszczono ja w palacu i towarzyszyla Wladcy kazdego dnia...”. Ksiezniczka otrzymala nowe imie Maathorneferure, co oznacza:

„Ta-która-oglada-Horusa-który-jest-pieknym-Re”. Miesiac miodowy dokladnie opisany na Stelach Malzenstwa nie trwal jednak cale zycie. Królowa szybko znikla z areny dziejów.

Ramzes posiadal wiele zon w swym haremie a ksiezniczka c hetycka stala sie zapewne jedna z poslednich konkubin faraona. Glówna zona, matka pierworodnego syna Ramzesa byla Nefretari. Niewatpliwie byla bardzo kochana przez swojego meza, gdyz wzniesiono dla niej liczne swiatynie a wiele tekstów wyslawia jej imie i milosc Ramzesa jaka ja darzyl. W inskrypcjach wymienia sie wiele tytulów jakie nosila, znajduja sie wsród nich urzedowe takie jak; Wielka Królewska Malzonka, Pani Obydwu Krajów czy okreslenia mniej oficjalne: Pani Wdzieku, Pani o Pieknym Obliczu.

Pochodzenie Nefretari jest przedmiotem sporów. Uwaza sie, ze poslubila Ramzesa, gdy byl on jeszcze nastepca tronu. Byc moze byla jedna z kobiet wybranych przez Setiego. Od samego poczatku Nefretari byla pierwsza z zon faraona, odgrywala ona wazna role w politycznym i spolecznym zyciu panstwa. Królowa towarzyszyla Ramzesowi w jego licznych podrózach, przy nominacji kaplanów, uczestniczyla w uroczystosciach religijnych. Byla to najpotezniejsza kobieta w Egipcie. Najwiekszym wyrazem milosci Ramzesa do zony jest swiatynia w Abu Simbel, w Nubii gdzie faraon rozkazal wykuc monumentalna swiatynie poswiecona Hathor - bogini milosci i patronce macierzynstwa, oraz swojej zonie.

W spokojnych czasach, jakie nadeszly po pakcie miedzy panstwem hetyckim a Egiptem Faraon skierowal swoja energie na stawianie wspanialych swiatyn oraz monumentalnych pomników swej chwaly. Ramzes rozpoczal realizacje ambitnego planu budowlanego.

Doswiadczenie zdobyl on juz w mlodzienczych latach podczas nadzorowania kamieniolomów, ogladal równiez prace przy wspanialym grobowcu Setiego. Jako ksiaze rozpoczal równiez budowe malej swiatyni Ozyrysa w Abydos, lecz na podjecie powaznych inwestycji Ramzes musial poczekac, az zasiadzie na tronie. Pierwszym przedsiewzieciem podjetym przez mlodego wladce byla rozbudowa Pi - Ramzes - letniej rezydencji Setiego. Przeksztalcona zostala ona w wspaniala stolice. Zarzadzil on równoczesnie wielkie prace na poludniu: dokonczyl budowe swiatyni grobowej ojca raz osobiscie zalozyl fundamenty wlasnej ogromnej swiatyni grobowej, Ramessum.

Faraon nie mógl sie oprzec pokusie rozbudowy kompleksu swiatyn w Karnaku, na wschodnim brzegu Nilu, naprzeciw Doliny Królów. Ojciec Ramzesa polecil wzniesc wielki hypostyl, najwieksza sale kolumnowa na swiecie, o powierzchni 5000 metrów kwadratowych, z lasem 134 kolumn, z których srodkowe maja wysokosc 24 metrów. Ramzes dokonczyl budowe sali i zmienil jej nazwe na „Ramzes -jest - skuteczny”. Sciany zapewniono scenami przedstawiajacymi zwyciestwa Ramzesa, który przypisal sobie równiez niektóre sceny przedstawiajace Setiego. W glównej swiatyni Amona w Karnaku wladca zbudowal po wschodniej stronie monumentalna brame, strzezona przez dwa kolosalne posagi, przedstawiajace jego samego. W Luksorze zbudowano dziedziniec otoczony kolumnami oraz nowy pylon. Nastepnie dodano dekoracje scian przedstawiajace miedzy innymi zwyciestwo pod Kadesz.

Te spektakularne przedsiewziecia byly tylko czescia wielkiego planu Ramzesa. Wznoszono wiele budowli, jedna nie kazda miala byc podziwiana, choc wszystkie mialy zapewnic faraonowi niesmiertelnosc. Grobowiec Ramzesa budowano w najwiekszej tajemnicy. Na miejsce wiecznego spoczynku wladcy wybrano skalista doline, przez historie nazwana Dolina Króli. Równiez w dolinie tej pochowano ojca Ramzesa, Setiego. Pierwszy grobowiec zostal tam wykuty przez Totmesa I zapewne w obawie przed rabusiami, którzy juz w tedy okradali groby wielkich Egipcjan.

Na terenie calego panstwa powstawaly liczne swiatynie i posagi króla. Jedna z najwspanialszych budowli wzniesionych przez Ramzesa byla swiatynia w Abu Simbel. Ta wspaniala budowle wzniesiono w Nubii, której kopalnie byly glównym zródlem zlota Egiptu. Z posród wszystkich licznych pomników Ramzesa zaden nie jest tak wymowny jak wykuta w skale swiatynia w Abu Simbel. Prawdopodobnie król podjal decyzje o jej budowie w pierwszym dziesiecioleci swego panowania. Zespól swiatyn nieustannie przypominal klopotliwemu, czesto wzniecajacemu bunty ludowi o Egipskim Panowaniu. Glówna swiatynia, której podstawowym celem bylo uhonorowanie bogów Egiptu i Nubii, stala sie osrodkiem Kultu Ramzesa II w Nubii. Jej fasade tworzyly cztery siedzace posagi króla wykute w litej skale kazdy o wysokosci 20 m. Za nimi znajdowaly sie pomieszczenia siegajace 50 metrów w glab skaly. Osiem posagów Ramzesa przedstawionego jako Ozyrys strzeze przejscia do wewnetrznego swiatyni. Dwa razy do roku promienie sloneczna docieraja do sanktuarium i padaja dokladnie na oblicze faraona, jak glosi legenda dni te sa rocznicami narodzin i koronacja Ramzesa. Sasiednie wzgórze przeksztalcono w sanktuarium dedykowane bogini Hator. Jego fasade stanowia cztery stojace posagi Ramzesa i dwa Nefretarii - najwazniejszej z jego malzonek, otoczone przez figury ksiazat i ksiezniczek. Samo Abu Simdel nie wystarczylo, Ramzes rozkazal wzniesc liczne swiatynie w calej Nubii i zadbal o to by sam byl czczony w kazdym wiekszym miescie. Akcja propagandowa odniosla skutek - Nubia za panowania Ramzesa nie sprawiala juz klopotów.

Budulec na te przedsiewziecia dostarczaly kamieniolomy. W Egipcie wszystkie kamieniolomy byly wlasnoscia króla, a Ramzes - bardziej niz inni wzial to sobie do serca. Prawdopodobnie dzieki praktyce uzyskanej za mlodu w asuanskich kamieniolomach. W pogoni za kolejnymi monumentami król nie darowal zadnemu blokowi, który byl dostatecznie durzy. Pewnego razu Ramzes dostrzegl ogromny glaz, z którego rozkazal wykonac gigantyczny posag przedstawiajacy jego samego. Mial byc on postawiony w stolicy. Niestety nie znaleziono po nim sladu. Inne kolosy faraona sa lepiej znane. Król postanowil wzbogacic Ramzesseum o wyjatkowy element. Dominujacym elementem pierwszego dziedzinca mial byc ogromny posag siedzacego króla, mierzacy 20 metrów. Nawet dla egipskich kamieniarzy majacych za soba póltora lat tradycji we wznoszeniu wielkich kamiennych konstrukcji, zadanie to bylo zatrwazajace. Posag wazyl 1000 ton i jest najwieksza znana figura wykuta z jednego bloku granitu. W czasach Ramzesa glównym zródlem granitu byl Asuan. Znajduje sie tam jeszcze wiekszy niedokonczony obelisk mierzacy 42 metry wysokosci i mogacy warzyc okolo 1200 ton.

Aby mogly powstac tak wspaniale monumenty potrzebny byl trud wielu osób pracujacych na rozkaz faraona. Najpierw kierujacy robotami wyznaczal zarys w kamiennym podlozu. Nastepnie brygady wykuwaly waskie szczeliny, z co najmniej trzech stron bloku za pomoca pieciokilogramowych bryl dolerytu (skaly twardszej nawet od granitu). Byla to syzyfowa praca, kazde uderzenie zlobilo jedynie niewielka ryse, ale godzina za godzina, tydzien za tygodniem szczeliny stawaly sie coraz wieksze. Tymczasem ich koledzy z czwartej strony przygotowywali droge przez kamieniolom oraz przystepowali do podcinania bloku, co jest jedna z najtrudniejszych operacji, z jaka maja sie zmierzyc budowniczowie. Kucajac w szczelinie o grubosci nie wiecej niz 70 centymetrów musieli oderwac caly blok od litej skaly. To zadanie na rozpalonym przez slonce kamieniu, którego temperatura mogla siegac 60 ° C. Do dokonania tego zadania wykorzystywano wlasnie róznice temperatur panujaca na pustyni. Wahania miedzy dniem a noca wynosza 50°- 60° gdy temp. Spada z 50° do 0 z nawet temperatur ujemnych. Egipcjanie wkladali kawalki drewna w wykute przez siebie niewielkie rysy pod obeliskiem, polewali je woda, która w nocy zamarzal zwiekszajac swoja objetosc i rozsadzajac granit. Byla to najniebezpieczniejsza czesc wykuwania monumentu, poniewaz wystarczylo, ze blok skalny posiadal jedna skaze, a wtedy pekniecie podazalo inna linia niz zamierzona i cala wielomiesieczna praca byla zmarnowana.

Praca ta byla bardzo ciezka. Robotnicy pracowali w skwarze afrykanskiej pustyni, w wysokich temperaturach, bez skomplikowanych narzedzi, kazda czynnosc wykonywali recznie. Z tego wzgledu kamieniarze stanowili zbieranine niewolników jenców wojennych i kryminalistów, którzy popelnili na tyle powazne przestepstwo by zeslac ich „do granitu”. Wiesniacy pracowali w kamieniolomach tylko od czerwca do wrzesnia. Podczas tych miesiecy coroczny wylew Nilu uniemozliwial im prace na polach. W kamieniolomach pracowali nie tylko niewykwalifikowani robotnicy, byli tam zatrudnieni najlepsi rzezbiarze Egiptu. Ramzes osobiscie wyszukiwal takich utalentowanych ludzi zwracajac sie do nich slowami: „O wyrafinowani robotnicy, mezni ludzie o wypróbowanych talentach, rzemieslnicy obrabiajacy cenny kamien, pracujacy w granicie, znajacy kwarcyt, dobrzy towarzysze, niestrudzeni w pracy przez caly dzien. Ja jestem ten, który was nieustannie obdarowuje (...) Spichrze sa dla was pelne zboza. Zaden z was nie spedzi nocy lamentujac nad swoja nedza”. Dobrze oplacana elita kamieniarzy przystepowala do pracy przy nowym posagu czy obelisku, gdy ten dopiero wylanial sie ze skaly. Czesto prawie cala rzezba, poza drobnymi szczególami, byla wykonywana w kamieniolomach, poniewaz im wiecej kamienia usunieto - tym latwiej bylo transportowac posag. Niestety nie zachowal sie z tamtych czasów zaden opis jak przemieszczano tak ogromne ciezary.

Z nubijskich kopaln naplywaly dostawy zlota, handel przynosil niezwykle dochody a sztuka osiagnela niebywaly poziom. Pod koniec niezwykle dlugiego panowania wielkiego wladcy zaczeto go utozsamiac znacznie silniej niz innych faraonów z bogiem, którego byl wcieleniem. Bez watpienia mial na to wplyw sam czas jego panowania - nieslychanie dlugi. W czasach starozytnych niewiele osób moglo sie poszczycic tak dlugim zyciem jak. Wladze sprawowal przez 67 lat, co stanowi niebywale osiagniecie. Gdy umieral nie niewiele osób, jesli w ogóle takie byly, pamietaloby na tronie Egiptu zasiadal ktos inny. Równiez liczne swiatynie ozdobione scenami zwyciestw faraona swiadczyly o jego boskim pochodzeniu. Mogloby sie wydawac, ze Ramzes bedac bogiem opiekuje sie Egiptem zapewniajac mu dobrobyt. Jak jednak wygladal czlowiek, który doprowadzil to starozytne panstwo do takiego rozkwitu? Na to pytanie po czesci odpowiedzieli naukowcy przeprowadzajac doglebne badanie mumii legendarnego wladcy.

Szczatki Ramzesa przewieziono samolotem (byl on pierwszym faraonem lecacym samolotem) do Paryza. Z najwieksza ostroznoscia wykonano wiele pomiarów, zdjec rentgenowskich oraz wiele innych badan. Udalo sie odslonic wiele z tajemnic faraona. Miedzy innymi na jednym ze zdjec klatki piersiowej widac wyrazne skrzywienie kregoslupa wywolane schorzeniem zwanym artretyzmem kregoslupa. Atakuje ono polaczenia kregów i miednicy a z czasem moze doprowadzic do calkowitego. Unieruchomienia tych czesci ciala. Jak przypuszczaja naukowcy starzejacy sie Ramzes nie tylko chodzil zgarbiony, ale prawdopodobnie nie mógl uniesc glowy by spojrzec prosto w oczy swemu nastepcy. Zauwazono równiez zlamanie kregoslupa, naukowcy przypuszczaja, ze nastapilo ono podczas mumifikacji. Wiemy równiez, ze Faraon cierpial na ropien szczeki - bolesne schorzenie, które moglo byc wywolane próchnica lub parodontoza.

Z za grobu spoglada na nas czlowiek o orlim nosie - Ramzes Wielki.

Po smierci wspanialego przywódcy wladze objal jego 13 syn - Merenptah. Wkrótce jednak faraon musial sie zmierzyc z buntem w Kanaanie i Syrii. Po zdlawieniu rebelii pojawilo sie nowe niebezpieczenstwo. W piatym roku panowania atak Libijczyków i tak zwanych „ludów morza” naruszyl zachodnie granice imperium. I to niebezpieczenstwo zostalo odparte. Jednak wtedy wybuchlo powstanie w Nubii. Reakcja byla natychmiastowa. Bunt zostal krwawo stlumiony. Pozostala czesc dziesiecioletniego panowania Merenptaha uplynelo w spokoju. Okres, który nastapil po nim jest pelen zagadek. Najprawdopodobniej legalna sukcesja zostala zaklócona. Do wladzy doszedl niejaki Amenmessu. Jego dojscie do wladzy najpewniej odzwierciedla rywalizacje dwóch obozów walczacych o tron. Do pierwszego nalezeli potomkowie Merenptaha, drugi tworzyli wciaz liczni potomkowie plodnego (Ramzes mial miec 90 dzieci) Ramzesa. W ten oto sposób Egipt znów pograzyl sie w chaosie.

^{* * *}

^{Tekst pochodzi z początków historii portalu historia.org.pl. Zostanie wkrótce zaktualizowany.}