Sejmik średzki na przełomie XVII i XVIII wieku

Przełom XVII i XVIII w. to czas szczególnej aktywności sejmików szlacheckich. Okres ten nazywa się epoką rządów sejmikowych. W miarę jak szlachta średnia, a potem i magnateria osłabiły znaczenie władzy centralnej, wzrosło znaczenie ośrodków władzy lokalnej.

Połączony Senat i Izba Poselska w czasach Augusta II Mocnego

Miejsce szlacheckich spotkań

Sejmik średzki na przełomie XVII i XVIII w., a także wcześniej, odbywał się w Środzie, która dzięki niemu stała się polityczną stolicą Wielkopolski. Spotykała się na nim szlachta województw poznańskiego i kaliskiego. Pierwszym śladem tego samorządu terytorialnego są postanowienia z 1431 r., kiedy to szlachta wielkopolska wysłała prośbę do wielkiego mistrza krzyżackiego, aby zwolnił polskich poddanych od jurysdykcji zakonnej. Miejscem obrad była średzka kolegiata pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Kompetencje sejmiku

Na przełomie XVII i XVIII w. sejmik mógł się zajmować praktycznie każdą sprawą. Pełnił podwójną rolę – był częścią systemu władzy ustawodawczej i przedstawicielem w aparacie demokracji pośredniej, a jednocześnie stanowił organ szlacheckiego samorządu terytorialnego w systemie demokracji bezpośredniej. Z tego wynika, że kompetencje sejmiku średzkiego były znaczne. Był on reprezentantem Wielkopolski w życiu politycznym państwa. Przedstawiciele samorządu wysyłali posłów na sejmy. Udzielali im obszernych instrukcji, w których przekazywali własne dążenia polityczne, opinie na temat projektów reform, przesyłali też własne projekty reformowania kraju. Na przykład posłowie ze średzkiego sejmiku przedkonwokacyjnego z dnia 27 lipca 1696 r. mieli przekazać postulaty wielkopolskie, które powinny zostać uwzględnione w paktach: zakaz wzniecania wojen ofensywnych, oddawanie spraw dotyczących majestatu królewskiego pod sądy sejmowe, ograniczenie nadawania ministerstw w ręce członków jednej rodziny, a także sprzeciw wobec nadawania urzędu hetmańskiego senatorom. Postulowano wtedy, aby przed wydaniem uniwersału monarcha rezydował w miejscu planowanego sejmu, a spisanie pacta conventa następowało już na sejmie konwokacyjnym. Posłowie mieli również prosić prymasa, by doprowadził do zaprzestania konfliktów wewnętrznych, a przede wszystkim konfliktu na Litwie1.

Realizując bieżącą politykę państwową i załatwiając sprawy samorządowe, szlachta wielkopolska wysyłała swoich przedstawicieli także do króla, prymasa, innych województw i osób. Najwięcej poselstw w latach 1696–1732 udało się do króla Augusta II, było ich dwadzieścia siedem. Do prymasa posłowano trzynaście razy, do hetmanów wielkich koronnych i litewskich osiem, do króla szwedzkiego trzy. Sejmik wysyłał też poselstwa do generałów saskich – jedenaście razy. Delegowano posłów do sejmików innych województw, np. do województw małopolskich. Najwięcej poselstw wysłano w czasie wojny północnej, a posłem rekordzistą był Bogusław Unrug, starosta obornicki, który posłował aż dziewięć razy.

Celem działań politycznych były jednak nie tylko sprawy państwowe. Dotyczyły one również spraw terytorialnych, takich jak obrona granic województwa czy rozwój gospodarki. Mówiąc o kompetencjach politycznych sejmiku średzkiego, należy wspomnieć o tym, że na przełomie XVII i XVIII w. zawiązywał on konfederacje, a nawet zapraszał do nich sejmiki innych województw.

Sejmik średzki samodzielnie podejmował uchwały podatkowe i swobodnie je modyfikował. Nadzorował prawidłowość taryf podatkowych, według których pobierano podatki. Mianował własnych funkcjonariuszy, którym zlecał rewizje tych stawek. Rozliczał poborców, przyjmował skargi na zaniedbania i nieprawidłowości w procesie podatkowym, uchwalał też sankcje w przypadku zaległości podatkowych.

Wszystkie wpływy, niezależnie czy uchwalone były przez sejm, czy sejmik, należały do skarbu sejmikowego. Należności te były gromadzone w Komisji Skarbowej Poznańskiej. Ze skarbu wojewódzkiego pokrywano należności narzucone z zewnątrz, na mocy konstytucji sejmowych, pozostałe kwoty podatkowe wydawano na cele samorządowe. Po 1717 r. miał tylko kompetencje związane z wydatkowaniem wpływów z podatku czopowego i szelężnego. Pozostałe wydatki wyjęto spod władzy sejmiku.

Samorządy ziemskie na przełomie XVII i XVIII w. przejęły znaczny zakres obowiązków i uprawnień administracyjnych w dziedzinie wojskowości. Z tej przyczyny sprawy wojskowe zajmowały ważne miejsce w działalności sejmiku średzkiego. Dotyczyło to przede wszystkim wypłat żołdu dla wojska komputowego. Oprócz tego sejmik nadzorował wybieranie przez jednostki wojskowe hiberny z dóbr królewskich i kościelnych województw poznańskiego i kaliskiego. W przypadku hiberny sejmik średzki współpracował z hetmanami, starostą generalnym Wielkopolski, wysyłając do nich poselstwa, by podejmowali właściwe w tej kwestii działania.

Średzki samorząd miał na utrzymaniu wojsko sejmikowe, które pochłaniało znaczną część finansów. Jednak tworzenie tych jednostek wojskowych było niezbędne w celu zapewnienia bezpieczeństwa, dlatego przeznaczano na nie środki finansowe.

W szczególnych okolicznościach przedstawiciele szlachty wielkopolskiej zwoływali pospolite ruszenie. Formalnie zwoływanie go zastrzeżone było dla sejmu, a dowodzenie dla króla. Jednak w okresie rządów sejmikowych w Wielkopolsce zwoływał je uniwersałem starosta generalny lub, w okresie bezkrólewia, prymas. Podczas pospolitego ruszenia na czele szlacheckich chorągwi stali kasztelanowie. W razie nieobecności kasztelana sejmik wskazywał zastępcę.

Średzki samorząd lokalny dysponował też jednostką wybraniecką. Piechotę tę wykorzystano podczas bezkrólewia po śmierci Jana III. Zlecono jej strzeżenie głównych miast Wielkopolski, zamiast uczestniczenia w elekcji.

Sejmik średzki miał również kompetencje związane z terytorialną samorządnością. Mając do dyspozycji własne finanse, przyznawał wynagrodzenie swoim funkcjonariuszom, a także zapomogi zasłużonym, zubożałym i więzionym wojskowym. Wyznaczał rekompensaty pogorzelcom czy podtopionym miejscowościom.

Fundusze przeznaczał też na poprawę stanu budynków, ulic czy browarów, które przynosiły wiele zysków. Wspomógł finansowo spalony kościół i klasztor dominikanów w Środzie, naprawę mostu pod Śremem, zniszczone miasta.

Rodzaje sejmików i statystyka

Ze względu na kompetencje wyróżniono kilka rodzajów sejmików: przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne, kapturowe, deputackie i gospodarcze.

Szlachta nie miał prawa samorzutnego gromadzenia się. Prawo zwoływania zgromadzeń publicznych, w tym samorządowych, przysługiwało centralnym władzom Rzeczypospolitej – królowi albo sejmowi.

W latach 1696–1732 szlachta wielkopolska spotkała się w średzkiej kolegiacie 206 razy, z czego 27 zgromadzeń było sejmikami przedsejmowymi. Wśród nich odbyło się 19 spotkań przed kolejnymi sejmami oraz walnymi radami. W tym samym okresie przedstawiciele Wielkopolski odbyli 17 posiedzeń nadzwyczajnych, które zwołane były uniwersałami króla. W powyższych latach  w Środzie odbyło się 36 sejmików deputackich, jednak tylko z 13 mamy informację o wybranych deputatach. Na przełomie XVII i XVIII w. odbyło się 12 sejmików relacyjnych.

Od 1717 r. każdego roku po sejmiku deputackim odbywały się sejmiki gospodarskie. Do 1732 r. powinno odbyć się ich 16, jednak do tego czasu odbył się tylko jeden, 10 września 1726 r. Z laudum tego sejmiku wynika, że wybrano dyrektora koła sejmikowego, Piotra Chociszewskiego. Sejmik limitowano na 8 października 1727 r.

Na przełomie XVII i XVIII w. zaczęto coraz częściej limitować sejmiki, czyli odkładać obrady do innego spotkania. Sporadycznie praktykowano to już w pierwszej połowie XVII w. Przyczyną przekładania obrad na inny termin były liczne zadania, które w tym czasie stanęły przed samorządami lokalnymi. Nie można ich było wykonać w zwykłym trybie obrad, stąd przenoszenie ich na inny termin. Limitę uchwalano na sejmiku przez głosowanie, natomiast w laudum umieszczano jej motywację. Sejmik średzki w latach 1696–1732 odbył 88 takich zgromadzeń.

Funkcjonariusze i organy samorządu lokalnego

Sejmik średzki podejmował uchwały, które zapisywane były w laudach, natomiast wszystkie inne kompetencje, wykonawcze czy sądownicze, powierzał wybranym spośród siebie funkcjonariuszom.

Jednym z najważniejszych był marszałek sejmiku. Funkcja ta wiązała się z zaufaniem szlachty, która takiego wyboru dokonywała, ale również z pozycją polityczną, ponieważ marszałkom sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego zawsze powierzano funkcję poselską.

W czasie konfederacji przewodniczący sejmiku pełnił jednocześnie funkcję marszałka sejmikowej konfederacji. Dowodził też pospolitym ruszeniem gromadzącym się w ramach konfederacji, wydawał uniwersały związane z zapewnieniem bezpieczeństwa w Wielkopolsce, dbał o wykonanie wcześniejszych uchwał sejmikowych. Rozpoczynał każde zgromadzenie, czytał lub zlecał czytanie korespondencji, która napłynęła do sejmiku, przechowywał też dokumentację sejmikową.

W latach 1696–1732 funkcję marszałka pełniło 41 osób. Reprezentowali oni 31 rodzin, z których jedynie 7 dostąpiło kilkakrotnego zaszczytu przewodniczenia obradom sejmiku przez swoich przedstawicieli. Dwukrotnie reprezentowani byli Garczyńscy, Kierscy, Zakrzewscy i Żychlińscy. Trzykrotnie Ponińscy i Radomiccy.

Niezwykle ważnymi funkcjonariuszami średzkiego samorządu lokalnego byli posłowie na sejmy. Reprezentowali oni nie tylko Wielkopolskę, lecz przede wszystkim zasiadali w izbie poselskiej, części składowej najważniejszej instytucji ustrojowej Rzeczypospolitej – Sejmu.

Chociaż przedstawiciele sejmiku średzkiego wysłali na sejmy 103 osoby, to karierą polityczną w izbie poselskiej mogło poszczycić się tylko 6 osób, które posłowały trzy i cztery razy. Szlachtę wielkopolską jako poseł czterokrotnie reprezentował Stanisław Radzewski, starosta wschowski, w latach 1703, 1705, 1712 i 1717 r. Jan Zakrzewski posłował najpierw jako chorąży łęczycki, w latach 1710, 1712 i 1720 r., a w 1726 r. już jako pisarz grodzki poznański. Karierą polityczną mogli się także poszczycić trzykrotni posłowie na sejmy. Byli to: Jan Krzycki, podstoli kaliski, który był posłem w 1701, 1710 i 1712 r.; Michał Kazimierz Raczyński, podsędek poznański, był posłem w 1696, 1701 i 1710 r.; Franciszek Skaławski, który w 1696 r. zasiadał w sejmie, nie piastując żadnego urzędu, natomiast w 1703 i 1705 r. posłował jako podczaszy poznański; Piotr Sokolnicki – w 1710 r. jako kasztelaniec międzyrzecki, natomiast w 1720 i 1725 r. jako cześnik wschowski. Należy jeszcze wspomnieć, że 20 osób posłowało dwukrotnie.

Po powrocie z obrad sejmowych posłowie składali z nich relacje. Najczęściej robili to osobiście. Wynika z tego, że bardzo poważnie traktowali swoje obowiązki, z pewnością liczyli na to, że w przyszłości wielkopolska szlachta ponownie obdarzy ich swoim zaufaniem.

Średzki sejmik wybierał spośród siebie deputatów trybunalskich. Byli to funkcjonariusze powołani do realizacji kompetencji związanych z wymiarem sprawiedliwości. Wśród nich również znajdują się cztery osoby, którym tę funkcję powierzano dwukrotnie. Byli to: Adam Pawłowski, wybrany w 1699 i 1704 r., Mikołaj Swinarski, wybrany w 1702 i 1710 r., Ludwik Chłapowski, w 1718 i 1727 r., oraz Hieronim Kołaczkowski, podczaszy kaliski, w 1702 i 1709 r.

Sejmik średzki w latach 1696–1732 dziewiętnastu osobom powierzył funkcję komisarza skarbowego radomskiego lub lwowskiego. Spośród tej liczby dwukrotnie powierzono ją Adamowi Ponińskiemu, w 1713 i 1717 r., oraz Franciszkowi Radzewskiemu, również w 1713 i 1717 r.

W czasach bezkrólewia sejmik średzki wybierał sędziów kapturowych. W latach 1696–1732 dokonał tego dwukrotnie, po śmierci Jana III Sobieskiego i po detronizacji Augusta II.

Dnia 27 lipca 1696 r. sejmik wybrał pięć kompletów sędziów dla powiatu poznańskiego i kościańskiego, wałeckiego, kaliskiego, nakielskiego i ziemi wschowskiej. Łącznie wybrano 125 sędziów kapturowych. Po raz drugi, na posiedzeniu 21 maja 1704 r., sejmik wybrał 119 sędziów. Sędziowie kapturowi zajmowali się przede wszystkim sprawami związanymi z porządkiem i bezpieczeństwem na terenie Wielkopolski.

Od 1711 r. średzki samorząd lokalny wybierał też plenipotentów. Po raz pierwszy plenipotent został wybrany 3 kwietnia 1711 r. Funkcję tę powierzono Wojciechowi Hiacyntowi Malczewskiemu. Dwa lata później, na sejmiku 13 czerwca 1713 r., powierzono mu ją ponownie. W późniejszych latach plenipotentami byli również Michał Radoszewski i Wojciech Krassowski.

Ważną funkcję, jeśli chodzi o sejmikowe kompetencje skarbowe, pełnili poborcy. Sejmik średzki do 1716 r. regularnie wybierał poborców. Od 1717 r. takiego wyboru już nie dokonywał. W latach 1696–1716 sejmik dwunastokrotnie wybrano poborców do zbierania uchwalonych podatków: pogłównego plebejskiego, podymnego żydowskiego, szelężnego generalnego, owcowego, kołowego, podatku od sum plebejskich lokowanych na dobrach ziemskich, od przywilejów sołeckich oraz dla poboru podatków uchwalonych przez Walną Radę Warszawską – czwartego grosza od wyszynku trunków, myta rzeźnego oraz podatku dymowego. Liczba poborców nie była stała, ulegała zmianom.

Następnymi funkcjonariuszami wybieranymi przez sejmik średzki byli komisarze i deputaci do zadań specjalnych, w szczególności takich, które trzeba było realizować poza miejscem obradowania sejmiku. Należeli do nich: komisarz do lustracji Poznania, komisarz do wojsk saskich, szwedzkich, do spisania szkód, do sprawy soli, do taryf, do rewizji taryf, do wyprowadzenia wojsk saskich i wielu innych. W latach 1696–1732 funkcję komisarzy do zadań specjalnych pełniły 172 osoby.

Sumienne wykonywanie powierzonych przez sejmik funkcji komisarskich było ważnym etapem na drodze lokalnej kariery politycznej. Najlepszym przykładem może być Adam Poniński, kasztelan poznański, który w ciągu życia pełnił 21 funkcji sejmikowych. Swoją karierę zakończył jako kasztelan poznański.

Bibliografia

Źródła drukowane

1. Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696–1732, oprac. M. Zwierzykowski, Poznań 2008.

Opracowania

1. Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991.
2. Lityński A., Problem szlacheckiego prawa zgromadzeń ziemskich w Polsce w XVII i XVIII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1/20151974.
3. Lityński A., Samorząd szlachecki w Polsce XVII–XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 4/1992.
4. Pomykaj S., Sejmiki wielkopolskie w Środzie w latach 1733–1763, Kalisz 1932.
5. Zwierzykowski M., Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732, Poznań 2010.

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Tunak}

^{Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696–1732, oprac. M. Zwierzykowski, Poznań 2008, s. 22–30. [↩]