Izabela Czartoryska. Pierwsza Dama Puław

Izabela Czartoryska zajmuje ważne miejsce w sercach mieszkańców Puław. Zadbała o rozbudowę pałacu i parku liczącego kilkadziesiąt hektarów. Założyła tam pierwsze muzeum na ziemiach polskich oraz trzy szkoły publiczne. Za jej sprawą Puławy stały się jednym z najważniejszych ośrodków na ziemiach polskich przełomu XIX i XX wieku. Lista jej zasług dla nadwiślańskiego miasta jest niezwykle długa, co doceniają kolejne pokolenia Puławian.

Izabela Czartoryska

Izabela urodziła się w Warszawie w 1746 r. Była córką podskarbiego wielkiego litewskiego Jerzego Detloffa Fleminga i Antoniny z Czartoryskich, która wcześnie zmarła. Dzieciństwo Izabela spędziła w Warszawie oraz w Wołczynie nieopodal Brześcia. W wieku 15 lat została żoną księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego z którym po krótkim pobycie w podkarpackich Oleszycach zamieszkała w Warszawie. Młode małżeństwo występowało w amatorskich przedstawieniach i zaczęło stopniowo angażować się w życie polityczne. Izabela mimo przelotnych romansów coraz lepiej rozumiała się z księciem Adamem Czartoryskim, z którym pozostała razem do końca życia.

Sytuacja polityczna Polski w drugiej połowy XVIII wieku stawała się coraz trudniejsza, głównie za sprawą działań Rosji. W tym czasie Czartoryskim rodzą się kolejne dzieci, a małżonkowie wyruszają w pierwsze zagraniczne podróże.  W 1783 polityka wpływa na miejsce zamieszkania Czartoryskich. Adam Kazimierz, wbrew oczekiwaniom, nie otrzymuje stanowisko wojewody ruskiego. Trafia ono w ręce Szczęsnego Potockiego. W następstwie decyzji króla Czartoryscy przenoszą siedzibę z Warszawy do Puław odziedziczonych po śmierci ojca Adama Kazimierza. Izabela zachwycona puławską rezydencją, zaczyna ją rozwijać i upiększać. Do kolejnych prac ściąga wybitnych artystów, architektów i budowniczych, którzy pod jej czujnym nadzorem przebudowują puławski pałac i park.

Księżna Izabela określa Puławy jako „Ateny Polski”. W pałacu zaczyna gościć kolejnych malarzy, literatów i działaczy oświeceniowych m.in. Franciszka Kniaźnina czy Juliana Ursyna Niemcewicza. Wspierać również okolicznych mieszkańców, a najwybitniejszych otacza finansową opieką. Zadbała chociażby o wykształcenie architekta Chrystiana Piotra Aignera, syna puławskiego stolarza.

Z biegiem lat Izabela, znana miłośniczka teatru i mecenaska sztuki angażuje się razem z mężem również w działalność polityczną. Nieprzypadkowo do Puławach zaczynają zjeżdżać z różnych stron kraju przeciwnicy króla. Tam przygotowana jest strategia na Sejm Czteroletni. Goście Izabeli nie tylko poświęcali się polityce, ale również oddawali się sztuce. W Sali wielkiej puławskiego pałacu wystawiona została opera „Matka Spartanka”. Premierę podziwiało około 500 gości. 

Puławy niezmiennie pozostają miejscem do którego wraca Izabela z kolejnych podróży zagranicznych czy z Warszawy, gdzie wspólnie z mężem w Pałacu Błękitnym prowadzi jeden z głównych ośrodków życia politycznego w trakcie Sejmu Czteroletniego. Mimo trudnej sytuacji politycznej i konfliktu z Rosją  księżna buduje Pałac Marynki, który projektuje puławianin Christian Aigner.

Rezydencja Czartoryskich w Puławach

Izabela i jej mąż wspierają insurekcję kościuszkowską. Adam Kazimierz aktywnie zabiega na arenie międzynarodowej o interesy polskie. Cierpią na tym włości Czartoryskich. W akcie zemsty wojska rosyjskie palą Powązki i plądrują Puławy, na które nakładają również groźbę sprzedaży majątku anulowaną w następstwie zabiegów dyplomatycznych. Czartoryscy powracają do Puław po III rozbiorze. Widok zniszczonego pałacu i kompleksu parkowego przeraża księżną Izabelę, ale szybko wraz z mężem rozpoczyna modernizację obiektów i odnowę terenów zielonych.

Przez blisko 10 lat twa przebudowa puławskiego parku. Powstaje Świątynia Sybilla zwana też „Świątynią Pamiątek”. Izabela tworzy w niej pierwsze na ziemiach polskich muzeum publiczne, w którym umieszcza pamiątki historyczne zgromadzone w trakcie podróży po Polsce i Europie. Kolekcję stopniowo poszerza m.in. o zbiory przekazane przez wybitnego pedagoga i badacza dziejów Tadeusza Czackiego. Do Puław trafiają m.in. dwa miecze krzyżackie z bitwy pod Grunwaldem czy trzewiki królowej Jadwigi. Pamiątek historycznych jest tak wiele, że muzeum zajmuje również Domek Gotycki, gdzie znaleźć można było pamiątki po Napoleonie, Ryszardzie Lwie Serce czy Ludwiku XVI.

Na przełomie XVIII i XIX wieku Puławy są jednym  najważniejszych miejsce dla polskiej kultury.  Ich znaczenie potwierdzają słowa Juliana Ursyna Niemcewicza z wiersza „Do Polek”:  „Wyrosłaby nadzieja odzyskana sławy, gdyby można po całym kraju siać Puławy”. Czartoryscy mieszkają w Puławach do 1809 roku, kiedy to z radością witają wojska dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego.  Wojna francusko-rosyjska rozbudza nadzieję na odbudowę państwa polskiego. Adam Kazimierz Czartoryski staje na krótko na czele Konfederacji Generalskiej, która przywraca ustój Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Po utworzeniu Królestwa Kongresowego Izabela na stałe osiada w Puław. Skupia się na zarządzaniu pałacem i troszczy się o zbiory zgromadzone w Świątyni Sybilli i Domku Gotyckim. W pobliskiej wsi Włostowice zakłada jedną z pierwszych na Lubelszczyźnie szkół elementarnych, a potem już w Puławach dwie kolejne. Zaczyna pisać i wydawać książki dla ludu, a wśród nich opowieść o kolejnych królach Polski.

Pałac Czartoryskich w Sieniawie, mal. Juliusz Kossak

W 1823 roku umiera książe Adam Kazimierz Czartoryskiw. Majątek w Puławach odziedziczył syn Adam Jerzy. Księżna Izabela pozostaje w pałacu, dalej koncentrując się na działalności kolekcjonerskiej i charytatywnej. Adam Jerzy bez przekonania angażuje się w Powstanie Listopadowe. Zostaje nawet prezesem Rządu Tymczasowego i Rządu Narodowego.  Puławy ogarnęły działania wojenne, co zmusza Izabelę do ukrycia w pobliski kościele część zbiorów. Sama znajduje schronienie u córki Marii w Wysocku położonym w Galicji. Po upadku powstania cześć archiwaliów zgromadzonych w Puławach trafia do Sieniawy, a inna do Krasiczyna. W kolejnych dekadach są one stopniowo wywożone do Paryża. W odwecie za zaangażowanie Czartoryskich w powstanie listopadowe władze rosyjskie konfiskują majątek w Puławy, który stopniowo ulega zniszczeniu. Księżna Izabela umiera w 1835 roku w Wysocku. 

Izabela Czartoryska jest do dzisiaj ceniona przez społeczność Puław. W 2017 r., w ramach głosowania nad projektami finansowanymi w ramach budżetu obywatelskiego mieszkańcy zdecydowali, że część środków warto przeznaczyć na zamontowanie w centrum Puław ławeczki przedstawiającej postać księżnej. W 2018 r. władze miasta na prośbę radnych i mieszkańców uznały, że to właśnie ci ostatni zdecydują w głosowaniu internetowym bądź za pomocą SMS-ów o wyborze projektu rzeźby upamiętniającej księżną Izabelę oraz miejscu gdzie zostanie zamontowana.

Artykuł powstał we współpracy z Fundacją XX. Czartoryskich