Schutzstaffel w strukturze ruchu narodowosocjalistycznego

Czasy Republiki Weimarskiej były niezwykłe. Z jednej strony następuje wielki rozwój kulturalny. Właśnie wtedy tryumfy święci twórczość braci Mann, Bertolta Brechta, Fritza Langa czy szkół artystyczno-literackich: Bauhaus (architektura) oraz grup Der Sturm i Die Aktion. Z drugiej strony to okres mroczny – czas powstania ruchu narodowosocjalistycznego oraz wszystkich organizacji odpowiedzialnych za Holocaust, w tym Schutzstaffel.

Adolf Hitler ze swoimi ochroniarzami (Stabswache), drugi od lewej Julius Schreck.

Zagrożenie ze strony SA

Początek powstania protoplasty SS wiąże się z konfliktem między Ernstem Röhmem a Adolfem Hitlerem o rolę SA w strukturach partii. Ten ostatni, kierując się nieufnością do SA, utworzył w marcu 1923 r. Stabswache (wartę sztabową)1, złożoną z członków najbardziej oddanych stronników. Hitler znał osobiście wielu członków tej jednostki np. Emila Maurica, Ulricha Grafa czy Christiana Webera. Głównym zadaniem Stabswache miała być ochrona Hitlera i jego najbliższych współpracowników przed wrogami zewnętrznymi i wewnętrznymi2.

Pucz monachijski

W maju 1923 r. Adolf Hitler przekształcił Stabswache w Stosstrupp, w której dowódcą został Julius Schreck. Pierwszą próbą działań nowej organizacji był nieudany zamach stanu w Monachium z 9 listopada 1923 r. dokonany przez Adolfa Hitlera i gen. Ericha von Ludendorffa. W czasie puczu zginęło 16 nazistów, w tym 5 z Stosstrupp3. Spowodował on zdelegalizowanie NSDAP oraz wszystkich jej przybudówek.

Członkowie Stosstrupp Adolf Hitler. Monachium, 1923

Rok 1925

W kwietniu Adolf Hitler powierzył Juliusowi Schreckowi sformowanie nowego oddziału ochronnego, który wkrótce przybrał nazwę Sztafety Ochronne NSDAP (Die Schutzstaffel der NSDAP, w skrócie SS). Jednak trzeba zaznaczyć, że nowa organizacja była częścią SA. Według pisma okólnego dla organizacji terenowych NSDAP nr 1, wydanego przez Schrecka dnia 21 września, SS miało składać się z 10 członków w każdym mieście z wyjątkiem Berlina, w którym liczba ta została podwojona do 20. Od każdego z nich wymagano ślepego posłuszeństwa Hitlerowi oraz doskonałego zdrowia i kondycji fizycznej. Składka członkowska wynosiła jedną markę miesięcznie, wkrótce obniżoną do pięćdziesięciu fenigów4. Już u schyłku 1925 r. do SS zgłosiło się ponad tysiąc ochotników, z których przyjęto dwustu.

Zadania

Przepisy służbowe SA z 1931 r. określały również obowiązki SS. Mianowicie organizacja miała spełniać zadania, do których trzeba było użyć pojedynczych osób, oraz ochraniać przywódców nazistowskich i wiece NSDAP. Jednak bojówkarze SS wykonywali zadania aż zanadto gorliwie. Mianowicie napadano na przeciwników politycznych, w szczególności komunistów, czy infiltrowano wiece innych partii. Ponadto SS-mani inwigilowali członków NSDAP.

Joseph Berchtold

Zaufanie Hitlera

Dnia 4 lipca 1926 r. SS zostały wyróżnione przez Adolfa Hitlera poprzez nadanie tzw. Sztandaru Krwi, związanego z puczem monachijskim z 1923 r., na którym jakoby miała być krew jego uczestników. Ponadto w tymże roku Adolf Hitler potwierdził rozporządzenie szefa SS Josepha Berchtolda dotyczące zakazu ingerencji lokalnych struktur NSDAP, od szczebla miasta po szczebel obwodu (Gau), w wewnętrzne sprawy miejscowych jednostek SS5.

Konflikt z lokalnymi strukturami partii

Zarządzenie Berchtolda spowodowało sprzeciw aparatu partyjnego NSDAP oraz przede wszystkim SA, czego wyrazem było wydanie przez von Salomona zarządzenia zabraniającego tworzenia nowych jednostek SS w tych miejscowościach, gdzie SA nie są wystarczająco silne. W 1927 r. Berchtold rezygnuje ze stanowiska na rzecz Erharda Heidena. Ten ostatni, aby załagodzić konflikt z partią i SA, wydał rozporządzenie, które zabraniało członkom SS ingerowania w sprawy będące w kompetencji NSDAP i SA. W czasie swojej kadencji starał się także podnieść dyscyplinę wśród członków SS, zwracając uwagę na wszelkie przejawy niesubordynacji.

Heinrich Himmler we wczesnym mundurze SS, w randze Oberführera

Nowy Reichsführer-SS

Dniem, który zaważył nad dalszym rozwojem SS był 20 stycznia 1929 r., kiedy to na czele formacji stanął Heinrich Himmler6. Obejmując stanowisko Reichsführera-SS, miał zaledwie 29 lat. Urodził się w rodzinie bawarskiego nauczyciela, swoje dalsze życie chciał poświęcić służbie oficerskiej w wojsku. Ukończył podchorążówkę, lecz nie zdążył znaleźć się na froncie. Po wojnie zaciągnął się do Freikorpsu, ale jego oddział nie wyruszył do walki. Kolejnym etapem w życiu Himmlera były studia na wydziale rolniczym Wyższej Szkoły Technicznej w Monachium. Himmler brał udział w puczu monachijskim, niosąc sztandar (dawny cesarski sztandar wojenny) grupy prowadzonej przez Röhma na budynek bawarskiego Ministerstwa Wojny. Po tym wydarzeniu, zawiedziony w swych nadziejach, za namową Gregora Strassera postanowił zostać politykiem. Przy jego boku zajmował się propagandą, prowadząc kampanię wyborczą do Reichstagu w 1924 r., zaś rok później wstąpił do NSDAP. Od tego momentu Himmler robił szybką karierę, zaczynając od stanowiska zastępcy Gauleitera Niederbayern, a rok później Oberbayern-Schwaben, w 1926 r. został szefem propagandy NSDAP, a w 1927 r. zastępcą Reichsführera-SS i w końcu (w 1929 r.) Reichsführerem-SS.

Stan osobowy

W roku objęcia przez Himmlera stanowiska Reichsführera-SS stan osobowy Schutzstaffel nie przedstawiał się imponująco. SS liczyło w tym czasie, według redaktora naczelnego czasopisma SS „Das Schwarze Korps” Guntera d’Alquena, 280 osób7, które tworzyły 75 oddziałów ochronnych. Największy oddział Schutzstaffel dowodzony przez Josepha (Seppa) Dietricha (późniejszego SS-Oberstgruppenführera i generała pułkownika Waffen-SS) znajdował się w Monachium. Jednak większość grup SS składała się zaledwie z 2–3 członków. Himmler, obejmując swoje stanowisko w styczniu, do maja zwiększył liczebność SS do 660 osób, aby w grudniu 1930 r. osiągnąć stan 2727 osób. W następnych latach liczebność przedstawia się następująco: grudzień 1931 r. – 14 964, czerwiec 1932 r. – 30 000, maju 1933 r. – 52 0008. Po 1929 r. do SS napłynęło wiele osób pochodzenia szlacheckiego, np. hrabia Wolf Heinrich von Helldorf, baron Friedrich Karl von Eberstein oraz wielu oficerów Freikorpsów, w tym m.in. Friedrich Wilhelm Krüger, Karl Oberg i inni. NSDAP stanowiło w oczach arystokracji czy przemysłowców zaporę przed komunizmem. Wspomniany wyżej napływ przedstawicieli elit był także związany ze zmianą retoryki Hitlera w przemówieniach do wyższych sfer, gdzie apelował np. o zaprzestaniu atakowania Żydów na rzecz zrzucenia winy na komunistów czy złagodzenie programu gospodarczego, w szczególności zaś punktu dotyczącego reformy rolnej9. Zatem w strukturze SS dominowali dawni członkowie Freikorpsów oraz młodzi ludzie, którzy nie mogli odnaleźć się w czasach kryzysu gospodarczego.

SS w oczach partii oraz zdobycie zaufania Führera

Na początku swego istnienia przedstawiciele SS byli uważani przez notabli NSDAP za swego rodzaju agitatorów, ale na pewno nie za elitę. Chociaż warto zaznaczyć, że wyżej wspomniana organizacja nie była obciążeniem dla budżetu partyjnego, ponieważ jej finansowanie odbywało się z własnych składek oraz wpłat od sympatyków ruchu narodowosocjalistycznego. Testem wierności był konflikt NSDAP z Walterem Stennesem. SS po tym kryzysie stały się podporą Hitlera. Hitler docenił lojalność SS i w okólniku wysłanym do szefów SA określono „czarną gwardię„ jako policję wewnętrzną. W styczniu 1931 r. powstało słynne motto SS „Meine Ehre heißt Treue” („Mój honor to wierność”). Powstało ono ze słów Hitlera, które wysłał w liście do Kurta Daluegego (szefa SS w Berlinie, który razem ze swoimi ludźmi pomógł tłumić kryzys wynikły z działalności Stennesa): „SS-Mann, Deine Ehre heißt Treue” („Esesmanie, twój honor to wierność”)10.

Reforma strukturalna

W początkowym okresie istnienia SS całą pracą dotyczącą administracji oraz kierowaniem formacją zajmował się Himmler. Niemniej jednak w miarę rozwoju liczebności SS nastała potrzeba reformy, która ułatwiłaby zarządzanie tą machiną. Nastąpiła ona w sierpniu 1931 r. Himmler zorganizował SS na wzór SA, tworząc jako najmniejszą jednostkę SS-Schar składającą się z ośmiorga ludzi pod dowództwem SS-Scharführera, SS-Trupp składający się z trzech SS-Scharów pod dowództwem SS-Truppführera. Na SS-Sturm składało się trzy SS-Truppy pod dowództwem SS-Sturmführera; SS-Sturmbann – trzy SS-Sturmy pod dowództwem SS-Sturmbannführera; SS-Standarte składał się od trzech do czterech SS-Sturmbann, dowódcą SS-Standarte był SS-Standarteführer, dwie SS-Standarten tworzyły SS-Untergruppe (późniejsza Abschnitt) pod dowództwem SS-Oberführera, kilka SS-Untergruppe tworzyło SS-Gruppe11. Reichsführer-SS zmienił także strukturę SS-Oberstab, tworząc w jego ramach pięć wydziałów: I – administracja, II – sprawy personalne, III – finanse, IV – bezpieczeństwo i V – rasa. W 1932 r. część kompetencji SS-Oberstab, głównie administrację, sprawy kadrowe oraz służby medyczne, przejął SS-Amt.

Wydział IC

Zmiany strukturalne doprowadziły także do stworzenia służby bezpieczeństwa pod kryptonimem „IC”, zaczerpując kryptonim i metody działania z wywiadu amii cesarskiej i Reichswehry12. W sierpniu 1931 r. „IC„ podporządkowano sztabowi Reichsführera SS, tworząc wydział „IC„. Organizację wydziału „IC” powierzono Reinhardowi Heydrichowi.

W początkowym okresie wydział „IC„ miał zwalczać wrogów wewnątrz NSDAP. Jednak kryzys gospodarczy spowodował narastanie fermentu w państwie i radykalizmu społeczeństwa. Walka z ruchem komunistycznym dotychczas prowadzona przez SA stawała się niewystarczająca. Sytuacja ta spowodowała potrzebę znalezienia bardziej zakamuflowanych metod. Według tajnego rozkazu z 4 września 1931 r. Heydrich i Himmler postanowili utworzyć we wszystkich SS-Abschnitte oraz w SS-Standarten referaty informacyjne, zajmujące się szpiegowaniem partii oraz innych organizacji. Wydział „IC” w początkowym okresie liczył razem z Heydrichem cztery osoby, aby wkrótce wzrosnąć do siedmiu stałych członków13. W późniejszym czasie Wydział „IC” został przekształcony w Sicherheitsdienst (w skrócie SD – Służba Bezpieczeństwa). Jesienią 1932 r. sprecyzowano kompetencje SD, której zadaniem miała być kontrola wszystkich organizacji opozycyjnych oraz pogłębianie walki przeciw komunistom. Ponadto miała prowadzić kartoteki oraz gromadzić informacje o potencjalnych przeciwnikach NSDAP. Liczebność SD w początkowym okresie nie jest dokładnie znana. Według Rolfa Höppnera (SS-Obersturmbannführer w Reichssicherheitshauptamt (RSHA), szef SD w Poznaniu) przesłuchiwanego w Norymberdze w 1933 r. wahała się ona między 20 a 30 osób14. Natomiast według list wysługi lat funkcjonariuszy SS w samej tylko centrali SD oraz w czterech grupach SS i dwudziestu rejonach SS pracowało 40 członków SD oraz co najmniej 250 honorowych członków SD15. Heydrich (od lipca 1932 r. oficjalny „szef Służby Bezpieczeństwa Reichsführera SS”) do nowo utworzonego oddziału zatrudniał najczęściej ludzi młodych (pracowników uniwersyteckich, urzędników oraz osoby zajmujące się biznesem) takich jak np. dr Mehlhorn, Carl Oberg (kupiec z Hamburga).

Zentralbild
Die Leibstandarte „Adolf Hitler” der SS-Verfügungstruppe, die für den persönlichen Schutz Adolf Hitlers verantwortlich ist.
U.B.z: Um 12 Uhr ist die „Vergatterung”. Der Führer vom Dienst prüft vorher den Wachanzug.
Aufnahme vom 22.11.1938

Ideologia SS

Himmler, chcąc oddzielić SS od SA, zdawał sobie sprawę, że dla organizacji, którą chce się przekształcić w elitę, potrzebna jest nowa ideologia odrębna od SA. O stworzenie nowej doktryny zwrócił się do Richarda Walthera Darrégo, Niemca urodzonego w Argentynie. Darré zwrócił uwagę Himmlera głoszonymi przez siebie teoriami o „germańskiej świadomości”. Mianowicie twierdził on, że wśród niemieckiej arystokracji uległa ona zanikowi i dlatego trzeba oprzeć się na nordyckim chłopie, który według Darrégo był rezerwuarem germańskiej rasy16. Według niego państwo ma za zadanie zapewnić ochronę chłopom. Ponadto głosił, że wielkie imperia stworzyli nordycy, których kultura uległa degeneracji przez chrześcijaństwo, masonerię i humanizm. Darré ubolewał najbardziej nad „zanieczyszczeniem nordyckiej krwi„ poprzez mieszanie się „krwi nordyckiej z krwią gorszego gatunku”. Choć dzisiaj poglądy Darrégo są dziwne i odrażające, to w tamtych czasach podobne teorie cieszyły się dużym uznaniem oraz popularnością i to nie tylko u nacjonalistów niemieckich, ale także wśród innych narodów i państw.

Poglądy te bardzo spodobały się Himmlerowi, który postanowił oprzeć ideologię SS na zasadach tej „nauki„. Pierwszym posunięciem było wprowadzenie, obok zasad ideologicznych, norm fizycznych w czasie rekrutacji do SS. Polegały ona na sprawdzaniu „czystości krwi„ kandydata ubiegającego się o przyjęcie do SS. Tak zwana przez Himmlera oraz cały aparat NSDAP „czystość rasowa” nie była nigdy w pełni respektowana, o czym świadczy fakt, że przez proces sprawdzania „rasowego” nie przeszli członkowie od początku należący do SS oraz przyjmowani w czasie II wojny światowej do Waffen-SS przedstawiciele narodów niegermańskich.

Przyjęcie poglądów Darré’go jako ideologii SS jest także początkiem kariery tegoż pseudomyśliciela, który zostaje mianowany szefem SS-Rassenamt (Urzędu ds. Rasy). W tym samym czasie wchodzi w życie „prawo małżeńskie SS„, według którego SS-mann mógł zawrzeć związek małżeński pod warunkiem, że przyszła małżonka jest genealogicznie „czystego pochodzenia germańskiego„. Każdy z nich musiał wcześniej uzyskać od Himmlera „certyfikat małżeński”, a jeśli zawarł małżeństwo bez zgody szefa SS, był wydalony z organizacji. Himmler postrzegał SS-mannów jako grupę mającą w przyszłości przyczynić się do odnowienia „czystości niemieckiej rasy”. Ostatnim elementem spajającym ideologię SS (i nie tylko, bo także NSDAP) była zasada Führerprinzip (wodzostwa). Mówiła ona o bezwzględnym posłuszeństwie wobec przywódcy. W przyszłości będzie często używana w celu uchylenia się przed odpowiedzialnością przez członków organizacji nazistowskich postawionych w stan oskarżenia przed Międzynarodowym Trybunałem w Norymberdze, sądzącym zbrodniarzy hitlerowskich.

Przed objęciem władzy

Okres Republiki Weimarskiej dla ruchu narodowosocjalistycznego był czasem: stworzenia legendy (pucz monachijski i związane z tym ofiary ze strony nazistowskiej), krystalizowania się ideologii oraz struktury partii wraz z jej przybudówkami. Jedną z nich było osławione SS, dla którego był to czas powolnego, ale skutecznego dochodzenia do potęgi. W pełni objawi się ona w czasie II wojny światowej, kiedy to Heinrich Himmler i organizacja pod jego przywództwem będą mieli w swoich rękach nie tylko sprawy bezpieczeństwa Rzeszy, ale także armię (Waffen-SS) oraz potężny aparat gospodarczy. A należy pamiętać, że system obozowy pełnił nie tylko funkcję eksterminacyjną, ale był również źródłem darmowej siły roboczej dla przemysłu i transportu.

Bibliografia:

1. Cygański M., SS w ruchu narodowosocjalistycznym i w III Rzeszy, Poznań 1978.
2. Dederichs M.R., Heydrich. Twarz zła, Wrocław 2008.
3. Grünberg K., Adolf Hitler. Biografia Führera, Warszawa 1989.
4. Grünberg K., SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1984.
5. Lasik A., Sztafety ochronne w systemie obozów koncentracyjnych, Oświęcim 2007.
6. Łuczak Cz., Hermann Göring, Poznań 1994.
7. Orski M., Przedsiębiorstwa SS i firmy prywatne, Gdańsk 2001.
8. Ramme A., Służba bezpieczeństwa SS, tłum. B. Jodkowska, Warszawa 1984.
9. Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1985.
10. Weale A., SS. Historia pisana na nowo, tłum. T. Szlagor, Wrocław 2010.
11. Weitz E.D., Niemcy weimarskie. Nadzieje i tragedia, tłum. A. Czwojdrak, Kraków 2011.

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Rozmarynowski}

^{Korekta językowa: Aleksandra Czyż}

1. A. Weale, SS. Historia pisana na nowo, tłum. T. Szlagor, Wrocław 2010, s. 25. [↩]
2. K. Grünberg, SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1984, s. 18. [↩]
3. Tamże, s. 22. [↩]
4. A. Weale, SS. Historia pisana na nowo…, s. 35. [↩]
5. K. Grünberg, SS – czarna gwardia Hitlera…, s. 24. [↩]
6. M. Cygański, SS w ruchu narodowosocjalistycznym i w III Rzeszy, Poznań 1978, s. 39. [↩]
7. K. Grünberg, SS – czarna gwardia Hitlera…, s. 27. [↩]
8. A. Ramme, Służba bezpieczeństwa SS, tłum. B. Jodkowska, Warszawa 1984, s. 27–28. [↩]
9. F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1985, s. 154–156. [↩]
10. A. Weale, SS. Historia pisana na nowo…, s. 60. [↩]
11. A. Ramme, Służba bezpieczeństwa SS…, s. 28. [↩]
12. A. Weale, SS. Historia pisana na nowo…, s. 51–52. [↩]
13. M. R. Dederichs, Heydrich. Twarz zła, Wrocław 2008, s. 47–48. [↩]
14. A. Ramme, Służba bezpieczeństwa SS…, s. 32. [↩]
15. Tamże. [↩]
16. M. Cygański, SS w ruchu…, s. 35–39. [↩]