Stanisław Konarski (1700–1773) – poeta, pedagog, reformator

Powołana 14 października 1773 r. Komisja Edukacji Narodowej była pierwszą instytucją o charakterze współczesnego ministerstwa oświaty publicznej w Europie. Niemniej jednak warto pamiętać, że to niebywałe osiągnięcie polskiej myśli edukacyjnej nigdy nie powstałoby bez prekursora reform oświatowych w Polsce – Stanisława Konarskiego.

Pierwsze lata

Stanisław Konarski

Stanisław Konarski (a właściwie Hieronim Franciszek Konarski, imię „Stanisław” otrzymał podczas święceń zakonnych) urodził się 30 września 1700 r. we wsi Żarczyce Duże – dziś znajdującej się na terenie województwa świętokrzyskiego. Rodzina Konarskiego należała do stanu szlacheckiego oraz posiadała długoletnie tradycje urzędnicze w Polsce. Jego matka, Helena z Czermińskich, pochodziła z bardzo wpływowego i bogatego rodu magnackiego Tarłów, odznaczającego się herbem Topór. Dzięki temu Konarski od najmłodszych lat nie musiał martwić się o sprawy finansowe – mecenasami jego dzieł wielokrotnie byli członkowie najbliższej rodziny ze strony matki. W wyniku bardzo szybkiej śmierci rodziców i oddania Konarskiego pod opiekę wuja, Antoniego Czermińskiego, w 1709 r. trafił on do kolegium pijarskiego w Piotrkowie. Po ukończeniu szkoły wstąpił do Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych (Ordo Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum), znanego szerzej jako Zakon Pijarów, który wsławił się oddaniem wielkich zasług w rozwoju oświaty i szkolnictwa w Polsce i w Europie. Nowicjat rozpoczął w niewielkiej miejscowości Podoliniec, gdzie przez blisko 7 lat pracował jako nauczyciel składni językowej oraz poezji w polskim kolegium. Specjalizował się wówczas w dziedzinie nauk humanistycznych oraz pełnił funkcję szkolnego katechety.

Collegium Nobilium po przebudowie w 1788 r., akwarela pt. Widok konwiktu Pijarów, Zygmunt Vogl

Bardzo ważną cezurę czasową w życiu Konarskiego odgrywa rok 1722 – to właśnie wtedy władze szkoły zdecydowały się wysłać młodego wówczas humanistycznego nauczyciela do bardziej prestiżowego kolegium pijarskiego w Warszawie. Następne lata przyszły reformator poświęcił w dużej mierze na studiowanie umiejętności oratorskich i retorskich, napisał swoje pierwsze dzieła literackie oraz zaczął kontestować aktualną edukację i nauki z nią związane. Kolejnym etapem w rozwoju Konarskiego był jego wyjazd do Włoch, Francji i Niemiec, który pomógł mu sfinansować jego wuj, wybitny polski polityk i generał wojsk Rzeczpospolitej, Jan Tarło (1684–1750). W trakcie swojej podróży po Europie ukończył słynny rzymski uniwersytet Sapienza, pracował w elitarnej szkole pijarskiej Collegium Nasarenum oraz pobierał nauki od licznych francuskich i niemieckich intelektualistów, humanistów i retorów. W latach 1732–1739 Konarski dokonał swojego pierwszego wielkiego dzieła, które przyniosło mu wówczas sławę międzynarodową –opracował i wydał pierwsze sześć tomów słynnego Volumina Legum, zawierającego polskie prawa sejmowe i konstytucje uchwalone do 1736 r. W tym czasie popierał również aktywnie króla Stanisława Leszczyńskiego, dla którego zabiegał o wpływy we Francji, dzięki czemu często obcować mógł z rodzącymi się ideami oświeceniowymi m.in. Johna Locke’a. Wszystkie powyższe doświadczenia sprawiły, że Konarski zamarzył o utworzeniu pierwszej w pełni nowoczesnej szkoły w Polsce i zreformowaniu oświaty Rzeczpospolitej. W 1740 r. rozpoczęło działalność w Warszawie Collegium Nobilium.

Collegium Nobilium

Pomnik Stanisława Konarskiego w Parku Jordana w Krakowie

Collegium Novum (taką bowiem nazwę nosiła nowa placówka oświatowa Konarskiego do 1741 r.) stanowiła pierwszą nowoczesną szkołę 5-klasową, gdzie nauka trwała przez 8 lat, zaś poziom ostatecznego wykształcenia równać się mógł z uniwersyteckim. Stanisław Konarski wprowadził w „program nauczania” wiele oświeceniowych rozwiązań, opartych w znacznej mierze o nauki empiryczne i przyrodnicze. Nauczano w niej – oprócz wyżej wspomnianych nauk przyrodniczych – historii, prawa, ekonomii czy matematyki. Ograniczono przestarzałą wówczas grekę i łacinę na rzecz języków nowożytnych (głównie niemieckiego i francuskiego) oraz oczywiście języka polskiego. Konarski jako retor dbał także o umiejętności wymowy i argumentowania swoich uczniów, co wciąż stanowiło fundament przyszłej kariery dyplomatycznej wychowanków. Wśród postulatów edukacyjnych polskiego reformatora wymienia się m.in.: odrzucenie staroświeckiej erudycji, wzmocnienie nacisku na nauczanie przedmiotów przyrodniczych, języka polskiego i wiedzy praktycznej, wprowadzenie zajęć fizyczno-manualnych czy kształtowanie postawy chrześcijańskiej i rozwoju duchowego uczniów – choć w mniej autorytarny sposób niż czynili to do tej pory jezuici. Bardzo ważnym do odnotowania jest również fakt, iż to właśnie Collegium Nobilium Konarskiego posłużyło jako wzór do przyszłej ogólnej reformy szkół pijarskich, do której to później nawiązywała Komisja Edukacji Narodowej.

Wybrane dzieła 

Stanisław Konarski jest twórcą wielu dzieł tudzież idei, które odegrały znaczącą rolę w dziejach kultury i edukacji Polski i Europy. Wśród najważniejszych prac polskiego pedagoga wymienić należy m.in. czterotomowe dzieło O skutecznym rad sposobie, albo o utrzymaniu ordynaryjnych sejmów (1760–1763), w którym apelował on o reformę edukacji w Polsce, przedstawił liczne propozycje zmian oświatowych w kraju oraz zaprezentował niemal bezprecedensową wówczas w Rzeczpospolitej myśl, iż wszyscy ludzie są równi. Krytykował także moralną zapaść polskiego szlachectwa i podkreślał istotę cnoty w rozwoju społecznym kraju.

Wśród innych niezwykle cennych dzieł Konarskiego wymienić można m.in. Rozmowa, na czym dobro i szczęście Rzeczypospolitej zaległo? W Warszawskim Kolegium Nobilium (1757),O religii poczciwych ludzi (1769) czy też Opatrzności dowód oczywisty, uwaga historyczna nad strasznym niebezpieczeństwem życia Najjaśniejszego Pana roku 1771 (1771). Warto także wspomnieć, iż w swoich Ordynacjach wizyt apostolskich ukonstytuował pierwszy na ziemiach polskich oraz jeden z pierwszych w Europie zarys etyki zawodowej nauczyciela, co stanowić miało swoisty drogowskaz dla przyszłych szkół kształcących pedagogów i dydaktyków w Polsce.

Podsumowanie

Grób Stanisława Konarskiego na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie

Stanisław Konarski zmarł w Warszawie 3 sierpnia 1773 r., czyli dwa miesiące przed utworzeniem przez Sejm Rozbiorowy, na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, słynnej Komisji Edukacji Narodowej. Twórcy KEN – pomimo świeckiego charakteru tej instytucji – wielokrotnie odwoływali się do twórczości i reform Konarskiego. Na dwa lata przed śmiercią król odznaczył słynnego polskiego pedagoga medalem Sapere auso, czyli „Temu, który odważył się być mądrym”. Zarówno epokowe wręcz dzieło, jakim była praca edytorska nad Volumina Legum, bezprecedensowe i nowoczesne teorie pedagogiczne, jak i elitarna szkoła Collegium Nobilium sprawiły, iż Stanisław Konarski – pijar, poeta, pedagog, publicysta i reformator – na zawsze uwiecznił swe imię w dziejach nauki i oświaty w Polsce.

Bibliografia

1. Danysz A., Studia z dziejów wychowania w Polsce, Kraków 1921.
2. Konopczyński W., Stanisław Konarski, Warszawa 1926.
3. Kot S., Komisja Edukacji Narodowej 1773–1794, Kraków 1923.
4. Litak S., Historia wychowania, t. 1: Do wielkiej rewolucji francuskiej, Kraków 2004.
5. Nowak-Dłużewski J., Stanisław Konarski, Warszawa 1951.
6. Suchodolski B., Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, Warszawa 1972.

Redakcja merytoryczna: Adrianna Szczepaniak

Korekta językowa: Aleksandra Czyż