Matura z historii – cz. VI – „Ustrój, gospodarka i społeczeństwo starożytnego Rzymu”

Italia przedrzymska, Rzym w okresie królewskim, republikańskim i cesarskim oraz kwestie społeczno-gospodarcze w Imperium Rzymskim . Zapraszamy do lektury części szóstej w serii naszego portalowego Vademecum!

Dzieje starożytnego Rzymu

Historia rzymskiego imperium podzielona została na kilka charakterystycznych okresów:

Wilczyca kapitolińska – symbol Rzymu

Rzym królewski (753–509 r. p.n.e.) – okres, który rozpoczął się od zbudowania miasta Rzym i trwał aż do wygnania ostatniego króla rzymskiego, czyli Tarkwiniusza Pysznego. Cechą charakterystyczną dla danego czasu był panujący wówczas ustrój, jakim była monarchia (rządy królów).

Republika (509–27 r. p.n.e.) – okres, który trwał od wygnania Tarkwiniusza do przejęcia władzy przez pierwszego cesarza Rzymu, Oktawiana Augusta.

Cesarstwo Rzymskie (27 r. p.n.e.–476 r. n.e.) – okres ten dzieli się na dwa poszczególne etapy:
Pryncypat (27 r. p.n.e.–284 r. n.e.) – czasy, w których pomimo władzy cesarskiej, najważniejsze instytucje republiki wciąż miały duże znaczenie ustrojowe.
Dominat (284–476 r. n.e.) – okres trwający od objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana aż do samego upadku Cesarstwa Zachodniego. Cechą charakterystyczną dominatu była całkowita likwidacja republiki oraz przejęcie nieograniczonej władzy przez cesarza.

Italia przedrzymska  

Zasięg wpływów etruskich

Zanim Półwysep Apeniński został w pełni zdominowany przez Rzymian, był zamieszkiwany przez kilka innych ludów, do których należeli m.in.:

Etruskowie – byli twórcami najstarszej wielkiej cywilizacji na terenie Półwyspu. Zamieszkiwali oni Italię centralną, posiadali własny język, pismo (które do dziś nie zostało odczytane), bogatą kulturę oraz tradycję, choć nigdy nie stworzyli jednolitego państwa.
Wenetowie – lud zamieszkujący północne wybrzeże Adriatyku, którego szczyt rozwoju datuje się na okres VI-IV w. p.n.e.
Galowie – lud celtycki, zamieszkujący północną część Półwyspu Apenińskiego do czasu wypędzenia ich przez Rzymian pod koniec III w. p.n.e.
Italikowie – dominowali oni na ziemiach centralnych i południowych Półwyspu. Stanowili bardzo liczną i wieloplemienną grupę, od której pochodzi sama nazwa Italii.
Latynowie – zajmowali tereny na wschód od Apenin, zostali zdominowani przez Rzymian w IV w. p.n.e.
Grecy – zamieszkiwali głównie południowe wybrzeża Półwyspu Apenińskiego oraz Sycylię.

Ustrój starożytnego Rzymu

Rzym królewski

Legendarnymi założycielami miasta Rzym byli wychowani przez wilczycę Romulus i Remus, którzy pochodzić mieli od samego Eneasza – obrońcy Troi. Za pierwszego króla Rzymu uznaje się Romulusa (od którego pochodzi nazwa Rzym), który zabił swojego brata i rozpoczął swe panowanie trwające od 753 do 716 r. p.n.e.

Malowidło pompejańskie przedstawiające rannego Eneasza

Najważniejsze terminy:
Król – posiadał pełnię władzy cywilnej, sądowej, wojskowej a nawet kapłańskiej, był wybierany przez mieszkańców miasta przy zgodzie senatu.
Interrex (rex znaczy „król”) – wybierany był przez senat, panował w okresie tzw. bezkrólewia.
Senat – organ doradczy, w skład którego wchodzili przedstawiciele najmożniejszych rodów.
Zgromadzenie ludowe – lud rzymski, którego uprawnienia były znacznie ograniczone.

Rzym w okresie republiki

Pod koniec VI w. p.n.e., w wyniku walk pomiędzy patrycjuszami (arystokracją) a plebejuszami (ubogimi mieszkańcami), monarchia rzymska została obalona, zaś jej miejsce przejął ustrój republikański. Najważniejszą władzę posiadał senat oraz urzędnicy wybierani na okres jednego roku. Początkowo stanowiska urzędnicze zajmować mogli jedynie patrycjusze, niemniej jednak w czasach późniejszych do urzędów dopuszczać zaczęto także plebejuszów. Cechami charakterystycznymi w rzymskim systemie urzędniczym były: wybieralność, kadencyjność, kolegialność, bezpłatność. Ponadto dane stanowiska obejmować można było tylko w określonej kolejności.

Najważniejsze terminy:

XIX-wieczne wyobrażenie rzymskiego Senatu

Dyktator – powoływany był tylko w szczególnych wypadkach (np. w trakcie klęski wojennej albo w przypadku śmierci obu konsulów), miał nieograniczoną władzę przez okres 6 miesięcy (maksymalnie).
Konsulowie – zawsze było ich dwóch, posiadali najwyższy urząd w Rzymie, dowodzili armią, mieli inicjatywę ustawodawczą, mogli zwoływać Zgromadzenie Ludowe, senat oraz przewodniczyć obradom.
Pretorzy – przejmowali obowiązki konsulów w mieście, przewodniczyli sądom oraz zarządzali prowincjami.
Cenzorzy – zajmowali się kwestiami podatkowymi, nadzorowali rzymskie obyczaje oraz prace publiczne, mieli prawo usuwania z senatu senatorów, którzy ich zdaniem źle się prowadzili.
Edylowie – nadzorowali porządek w mieście, organizowali igrzyska i dostawy zboża do Rzymu.
Kwestorzy – byli to urzędnicy najniżsi rangą, pomagali konsulom w sprawach finansowych.
Trybun ludowy – ochraniał prawa plebsu, którego był przedstawicielem, miał także prawo weta wobec ustaw godzących w interesy najuboższych.
Senat – najważniejsza instytucja ustrojowa, w jego skład wchodzili byli urzędnicy, zwoływany był przez urzędników lub trybuna ludowego, kontrolował finanse państwa, politykę zagraniczną oraz kwestie religijne.
Zgromadzenie Ludowe – wszyscy obywatele, którzy podejmowali decyzje w sprawach wojny i pokoju, głosowali nad ustawami, prowadzili sądy w sprawach zagrożonych karą śmierci oraz wybierali urzędników.

Cesarstwo Rzymskie

Okres pryncypatu

Popiersie Sulli

Wiele różnych czynników sprawiło, iż w I w. p.n.e. narastać zaczął kryzys republiki w Rzymie. Nastąpił proces ubożenia chłopów, obywatele miasta byli często przykupywani np. w głosowaniach do instytucji ustrojowych, elity polityczne wyzyskiwały prowincje, zaś armie stały się narzędziem politycznym wodzów. Do najważniejszych wydarzeń w dobie kryzysu republiki zalicza się:
I wojna domowa (83–82 r. p.n.e.) – wojna pomiędzy Lucjuszem Sullą (stronnictwo optymatów) a Gajuszem Mariuszem (stronnictwo popularów). Zwyciężył Sulla, który sprawował władzę dyktatorską w latach 82-79 p.n.e. Okres ten znany był m.in. z list proskrypcyjnych, które zbierały imiona przeciwników politycznych Sulli – w wyniku związanych z nimi prześladowań zginęło ok. 3000 osób.
I triumwirat (60–53 r. p.n.e.) – tajna umowa pomiędzy Gnejuszem Pompejuszem, Markiem Krassusem i Gajuszem Juliuszem Cezarem, który dotyczył przejęcia kontroli nad decyzjami politycznymi w Rzymie.

Juliusz Cezar i początek cesarstwa – Gajusz Juliusz Cezar był przywódcą popularów, który zasłynął podbiciem Galii. W 49 r. p.n.e. przekroczył rzekę Rubikon, rozpoczynając w ten sposób nową wojnę domową (wypowiedział wtedy słynne słowa: „kości zostały rzucone”). Jego głównym przeciwnikiem był Gnejusz Pompejusz, który został pokonany przez wojska Cezara w 48 r. p.n.e. w bitwie pod Farsalos. Po powrocie do Rzymu Juliusz Cezar ogłosił się dożywotnim dyktatorem i konsulem na okres 10 lat, niemniej jednak w roku 44 p.n.e. w czasie id marcowych (15 marca) został zasztyletowany przez urzędników rzymskich, wśród których znalazł się także jego najwierniejszy przyjaciel, Marek Brutus. Po śmierci Cezara w 43 r. p.n.e. związał się II triumwirat, w skład którego weszli Marek Antoniusz, Oktawian (przyszły cesarz) oraz Marek Lepidus. Pokonali oni zwolenników republiki i wrogów zmarłego Cezara. W następnych latach pomiędzy Markiem Antoniuszem a Oktawianem wybuchł konflikt, który doprowadził do decydującej dla republiki wojny domowej. 31 r. p.n.e. pod Akcjum flota Oktawiana zadała druzgocącą klęskę wojskom Marka Antoniusza i sprzyjającej mu Kleopatrze. Rok później Oktawian został władcą Imperium, zaś w roku 27 p.n.e. objął urząd cesarza, rozpoczynając tym samym okres pryncypatu.

Zabójstwo Cezara, mal. Vincenzo Camuccini (1805)

W Cesarstwie Rzymskim doby pryncypatu największą władzę cywilną i religijną sprawował cesarz. Pojawiły się ponadto nowe urzędy: prefekt pretorianów, który dowodził gwardią przyboczną cesarza, oraz prefekt miejski, sprawujący funkcje sądownicze i policyjne. Urzędników mianował cesarz, który miał także prawo wskazywać swego następcę. Rola senatu została znacznie ograniczona.

Okres dominatu

W latach 235-284 n.e. w imperium rzymskim trwała anarchia i walka o władzę. W 284 r. stanowisko cesarza zdobył Dioklecjan, który znacznie wzmocnił cesarskie kompetencje – nadał sobie tytuł „Pan i bóg”, miał pełnię władzy ustawodawczej, sądowniczej, wojskowej i religijnej oraz zlikwidował tracące na znaczeniu republikańskie urzędy. W dobie dominatu wskazać należy na kilka najistotniejszych wydarzeń:
Edykt mediolański – w 313 r. n.e. cesarz Konstantyn zapewnił chrześcijanom wolność wyznania.
Budowa Konstantynopola – w 330 r. n.e. wspomniany wyżej cesarz na miejscu dawnego Bizancjum zbudował nową stolicę imperium – Konstantynopol.
Podział Imperium Rzymskiego – w 395 r. n.e. cesarz Teodozjusz podzielił Imperium Rzymskie na Cesarstwo Zachodniorzymskie ze stolicą w Rzymie oraz Cesarstwo Wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu.
Upadek Imperium – w 476 r. germański wódz Odoaker pozbawił tronu ostatniego cesarza Zachodu Romulusa Augustulusa, w związku z czym Cesarstwo Zachodniorzymskie przestało istnień.

Gospodarka

Plan sytuacyjny bitwy pod Akcjum

Cechy charakterystyczne:

- warunki naturalne na Półwyspie Apenińskim były trudne (obszar górzysto-wyżynny)
- Nizina Padańska – najbogatszy region rolniczy (północna część półwyspu)
- ludność głownie rolnicza (uprawa pszenicy, bobu, winorośli, oliwek)
- dobrze rozwinięta komunikacja i handel, świetnie rozwinięty transport morski
- kontakty handlowe z Bliskim Wschodem, z Indiami (przez Zatokę Perską, później przez Morze Czerwone), z Azją Środkową oraz z „barbarzyńską” częścią Europy Północnej.

Społeczeństwo

W starożytnym Rzymie najważniejszą komórką społeczną była rodzina o charakterze patriarchalnym (władzę sprawował ojciec). Panował swoisty kult wielkich rodów,  które posiadały własną tradycję, obrządki religijne oraz zwyczaje (z czasem znaczenie rodów znacznie osłabło). Do organizacji społecznej Rzymu należeli:

Pomnik Oktawiana Augusta

Patrycjusze – arystokracja rodowa, dla której najważniejsze było pochodzenie jednostki.

Plebejusze – tzw. plebs/pospólstwo, czyli ubogie warstwy społeczne.

Nobilowie – grupa ukształtowana w III w. p.n.e., do której należały najbogatsze rody patrycjuszowkie, ale i plebejskie.

Ekwici – zamożna grupa wywodząca się z plebejuszy, ich cechami charakterystycznymi było zajmowanie się handlem oraz obowiązek konnej służby wojskowej.

Niewolnicy – nie posiadali żadnych praw, pracowali głównie w kopalniach, w latyfundiach (wielkich majątkach ziemskich), jako służba domowa lub byli gladiatorami. W skład niewolników najczęściej wchodzili jeńcy wojenni.

→ CZĘŚĆ VII.

Bibliografia:

1. Jarosz J., Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.
2. Kręc A., Noskowiak J., Zapiór B., Vademecum Maturzysty Historia, Kraków 2016.
3. Wolski J., Historia powszechna: starożytność, Warszawa 1998.