26 największych miast przedrozbiorowej Polski

Największym miastem Polski u schyłku XVIII w. była Warszawa. Następne w kolejności były Gdańsk, Lwów i Kraków. Jednak do największych miast przedrozbiorowej Polski należały także Brody, Elbląg, Leszno, Rawicz, Gniezno oraz Kalisz.

Największe polskie miasta w XV w.

Widok Krakowa w Kronice Hartmanna Schedla, 1493 r.

Pod koniec średniowiecza największym polskim miastem był Gdańsk (35 tys. mieszkańców), potem Kraków (10 tys., z Kazimierzem i Kleparzem 20 tys.), Poznań (10-12,5 tys.), Toruń i Elbląg (10 tys.) Lwów (8-10 tys.), Lublin i Braniewo (5 tys.) oraz Warszawa (4,5 tys.).

Największe polskie miasta w XVI w.

Pod koniec XVI w. nadal Gdańsk (53 tys.) otwierał listę największych miast. Taką ludność Gdańsk zawdzięczał swojemu złotemu wiekowi, gdy był najważniejszym portem nad Morzem Bałtyckim i rozwijał się dzięki handlowi morskiemu. Za nim były Lwów i Poznań (20 tys.), a dopiero na czwartym miejscu znajdował się stołeczny Kraków (17-19 tys.), jednak doliczając do mieszkańców tego miasta także ludność Kleparza i Kazimierza pozwala to na umieszczenie Krakowa na drugim miejscu z liczbą 34-37 tys. mieszkańców. Na kolejnych miejscach był Toruń (17,5 tys.), Elbląg (15 tys.), Mohylew (13 tys.), Warszawa (12 tys.), Lublin (10 tys.), Braniewo (6 tys), Gniezno, Nowy Sącz, Olkusz, Przemyśl, Wieliczka i Zamość (5 tys.).

Największe polskie miasta w XVIII w.

Zestawienie obejmuje wyłącznie miasta znajdujące się w Koronie, czyli w Królestwie Polskim, a następnie w polskiej „części” Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Największy upadek polskich miast związany jest z wyniszczającym kraj potopem szwedzkim, a następnie kolejnymi wojnami toczonymi na terytorium Polski w XVIII w. Dodatkowo spadek ludności związany jest z epidemiami, które potrafiły w znaczący sposób redukować liczbę mieszkańców miast, gdzie ze względu na dużą gęstość zaludnienia zaraza zbierała większe niż na wsi żniwo.

1. Warszawa - 100-110 tys. mieszkańców

Bernardo Bellotto, Krakowskie Przedmieście od strony Bramy Krakowskiej, 1767–1768

Początki historii Warszawy sięgają przełomu IX i X wieku, gdy na jej terenie istniały pierwsze osady. Jednak pierwsza wzmianka o mieście Warszaw podchodzi dopiero z 1313 r. Natomiat od XV w. następuje dynamiczny rozwój miasta. Za sprawą dogodnego położenia między Krakowem a Wilnem, a także na skrzyżowaniu wielu szlaków handlowych miasto bogaciło się. Natomiast w 1569 r. podjęta została decyzja o stałym odbywaniu sejmów walnych w Warszawie, co wzmacniało znaczenie polityczne miasta. Ponadto także dzięki korzystnemu położeniu w mieście odbywały się królewskie elekcje. Po pożarze Zamku na Wawelu Zygmunt III Waza swoją królewską rezydencję przeniósł do Warszawy. W trakcie potopu szwedzkiego miasto ucierpiało, ale szybko zostało odbudowane. Za panowania Sasów przeżywała intensywny rozwój kulturalny i artystyczny, co wiązało się także z licznymi inwestycjami. Podobnie było podczas panowania Stanisława Poniatowskiego. Tuż przed rozbiorami Warszawa była zdecydowanie największym miastem w Rzeczpospolitej Obojga Narodów i należała do dużych miast europejskich. W porównaniu z rokiem 1600 r. liczba jej mieszkańców zwiększyła się dziewięciokrotnie.

2. Gdańsk - 39 tys. mieszkańców

Wojciech Gerson, Gdańsk w XVII wieku

Gdańsk jako miasto zostały wymieniony już w Żywocie św. Wojciecha z 999 r. W okresie średniowiecza podobnie jak Pomorze Gdańskie także i Gdańsk stanowił część różnych państw. Do 1227 r. należał do Królestwa Polskiego. Następnie od 1227 do 1294 r. był to teren Królestwa Pomorskiego. Na krótko, w latach 1294-1308 r. znowu znajdował się w Królestwie Polskim. Jednak od 1308 r. do 1466 r. miasto było zagarnięte przez Krzyżaków. Następnie do rozbiorów był już częścią Królestwa Polskiego, a od 1569 r. Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Swój rozkwit miasto przeżywało od końca XV w., aż do połowy wieku XVII w. W międzyczasie miasto nawiedziło kilka epidemii dżumy, które przetrzebiły jego mieszkańców. Niemniej ok. 1600 r. Gdańsk z 53 tys. mieszkańców był największym miastem Rzeczpospolitej i najważniejszym portem handlowym na Bałtyku. Gdańsk był wówczas dwukrotnie większy niż Lwów, Poznań czy Kraków. Upadek miasta nastąpił wraz z potopem szwedzkim i kryzysem gospodarczym. Na domiar złego kolejna epidemia dżumy z 1709 r. zabiła 1/3 mieszkańców. W efekcie w 1790 r. ludność Gdańska wynosiła już tylko 39 tys. Pozwoliło to na utrzymanie drugiego miejsca w kraju, jednak w porównaniu z okresem sprzed dwóch wieków liczba mieszkańców Gdańska skurczyła się niemal o połowę.

3. Lwów - 33 tys. mieszkańców

Panorama Lwowa w 1616 roku

Ślady osadnictwa na terenach Lwowa sięgają nawet V w. Jednak lokacja samego miasta miała miejsc w 1250 r., czego dokonał książę Daniel I Halicki. Natomiast pierwsza informacja o mieście Lwów pochodzi z Latopisu halicko-wołyńskiego z 1256 r. W 1340 r. Lwów znalazł się w granicach państwa Kazimierza Wielkiego. Miasto zostało zniszczone w 1350 r. na skutek najazdu litewskiego księcia Lubarta. To spowodowało konieczność ponownej lokacji. W 1356 Kazimierz Wielki na prawie magdeburskim lokował Stare Miasto we Lwowie. Z racji swojego położenia na styku różnych kultur Lwów był miastem wielonarodowym, w którym mieszkali przedstawiciele wielu wyznań. W połowie XVII w. Polacy stanowili 50%, Rusini 20%, a Żydzi od 16 do 20%. Przez wieki uchodził za niezdobyty dzięki potężnym fortyfikacjom oraz ofiarności mieszczan. Dopiero w 1704 r. podczas III wojny północnej Lwów zdobyły wojska szwedzkie. Wpłynęło to w poważny sposób na zubożenie jego mieszkańców. Miasto ok. 1600 r. liczyło 20 tys. mieszkańców, natomiast tuż przed rozbiorami liczba ta zwiększyła się do 33 tys.

4. Kraków (wraz z Kleparzem i Kazimierzem) - 24 tys. mieszkańców

Kraków w XVII wieku

Współcześnie drugi pod względem ludności Kraków przed rozbiorami pod tym względem był dopiero czwartym miastem Rzeczpospolitej i to wraz z Kazimierzem i Kleparzem. Bez tych dwóch miast będących obecnie dzielnicami Krakowa miasto w 1790 r. miałoby mniej ludności od Brodów. Kraków to jedno z najstarszych polskich miast, pierwsze wzmianki o nim pochodzą już z X w. Najwcześniejsze osadnictwo miejskie ulokowane było na wzgórzu wawelskim. Już za panowania księcia Kazimierza Odnowiciela stał się siedzibą książęcą. Podczas rozbicia dzielnicowego ten kto rządził w Krakowie był uznawany za księcia zwierzchniego nad całym państwem polskim. Następnie od 1320 r. stał się rezydencją królewską, tam też koronował się Władysław Łokietek. Przez następne wieki Kraków był stolicą Królestwa Polskiego, a podczas panowania Jagiellonów faktyczną stolicą olbrzymiego państwa polsko-litewskiego. Na czas Kazimierza Wielkiego oraz Jagiellonów przypada okres olbrzymiego rozwoju miasta. Większość najpopularniejszych zabytków Krakowa (Brama Floriańska, Barbakan, Sukiennice, Kazimierz itd.) pochodzi właśnie z tego okresu. Po unii lubelskiej na znaczeniu zaczęła jednak zyskiwać Warszawa, gdzie odbywały sejmy i elekcje. Dopełnieniem przeniesienia punktu ciężkości państwa do Warszawy były przenosiny Zygmunta III Wazy, który do tego miasta przeniósł się wraz z dworem. Jednak wawelska katedra została miejscem koronacji polskich królów. Upadek miasta związany jest najpierw z potopem szwedzkim, a następnie z upadkiem państwowości polskiej w XVIII w., gdy miasto było wielokrotnie zdobywane przez obce wojska. Ostatecznie przed rozbiorami liczyło 12 tys. mieszkańców, a wraz z Kleparzem i Kazimierzem 24 tys.

5. Brody - 16,5 tys. mieszkańców

Brody to miasto obecnie znajdujące się na Ukrainie, w obwodzie lwowskim. Pierwsza wzmianka o Brodach datowana jest na 1441 r. W 1580 r. miejscowość nabył Stanisław Żółkiewski, ojciec słynnego hetmana. Od 1629 r. Brody były już w majątku Stanisława Koniecpolskiego, który uczynił z nich fortecę. W 1648 r. zdobył i spalił miasto Bohdan Chmielnicki. W następnych latach miasto było własnością Aleksandra Koniecpolskiego, Jana III Sobieskiego, Jakuba Sobieskiego i Józefa Potockiego. Podczas I rozbioru Polski w 1772 r. zostało włączone do zaboru austriackiego.

6. Elbląg - 14 tys. mieszkańców

Elbląg w XVIII wieku

Początki miasta związane są z przybyciem Krzyżaków do Polski, którzy po 1240 r. zaczęli tam wznosić miasto, na wcześniej już istniejącej tam osadzie. Krzyżacy szybko zaczęli sprowadzać do Elbląga niemieckich osadników. Miasto zostało także ufortyfikowane. W pierwszym okresie krzyżackiej ekspansji w Prusach był ich centralnym ośrodkiem. Po zamku w Malborku zamek elbląski był uznawany za najważniejszą twierdzę państwa krzyżackiego. Elbląg dzięki handlowi morskiemu zaczął się szybko bogacić. Należało do Związku Hanzeatyckiego. Jednak od XIV w. Elbląg tracił na znaczeniu ze względu na stołeczny charakter Malborka oraz szybki rozwój gospodarczy Gdańska. W szczególności Gdańsk zaczął podbierać kupców Elblągowi, głównie z powodu korzystniejszego położenia geograficznego.  Jednak z powodu konfliktu Stefana Batorego z Gdańskiem na przełomie XVI i XVII w. znowu Elbląg zyskał na znaczeniu. Stał się wówczas głównym portem dla polskich towarów. Jednak wojny polsko-szwedzkie w XVII w. przyniosły miastu ruinę. Dodatkowo na początku XVIII w. miasto zajął elektor Brandenburgii Fryderyki I Hohenzollern pozbawiając go 50% dochodów. Była to kara za antypruską postawę mieszczan. Na krótko jeszcze raz Elbląg zyskał na znaczeniu podczas panowania pruskiego, ale tylko do czasu zajęcia przez nich Gdańska. Ostatecznie jednak Elbląg przegrał konkurencję z Gdańskiem i z końcem XVIII w. ponownie stracił mocno na znaczeniu. W 1790 r. w Elblągu mieszkało 14 tys. osób, dla porównania u progu XVII w. liczba mieszkańców wynosiła 15 tys.

7. Poznań - 13 tys. mieszkańców

Poznań w XVI wieku

Pierwsze ślady ludności na terenie Poznania sięgają aż do 8900-8000 r. p.n.e. Ślady osadnictwa słowiańskiego pochodzą natomiast z V w. Natomiast od VIII w. tereny te zamieszkiwali Polanie. Podczas pierwszych wieków panowania Piastów w Polsce Poznań obok Gniezna i Giecza należał do najważniejszych ośrodków o charakterze miejskim. Jednak pierwsza lokacja Poznania nastąpiła w 1231 r., gdy Władysław Odonic na prawym brzegu lokował osadę. Jednak istotniejsza była druga lokacja z 1253 r. Wówczas synowie Odonica Przemysł I i Bolesław Pobożny ulokowali miasto na lewym brzegu Warty. Okres szczególnie intensywnego rozwoju Poznań zaczął przeżywać w okresie panowania Władysława Jagiełły. Wtedy przez miasto przechodził ogrom towarów z Litwy, która dzięki unii z Polska otworzyła swoją gospodarkę na państwa zachodniej Europy. Wreszcie droga towarów na zachód przez Poznań była alternatywą dla drogi morskiej przez wówczas krzyżacki Gdańsk. Podobnie jak w przypadku innych polskich miast kres okresowi wzrostu przyniósł potop szwedzki, a następnie kolejne wojny, które trawiły Rzeczpospolitą w XVIII w. Podczas II rozbioru Polski miasto znalazło się na terytorium Prus. W 1600 r. w Poznaniu mieszkało 20 tys. mieszkańców, a w 1790 r. już tylko 13 tys.

8. Lublin - 12 tys. mieszkańców

Lublin w XVII wieku

Osadnictwo na terenie Lublina występowało już w VI w. Jednakże pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą jednak z 1198 r. Miasto zostału ulokowane przez Bolesława Wstydliwego w 1257 r. Jeszcze w XIII w. stał się największym ośrodkiem miejskim ziemi lubelskiej. Kolejnej lokacji dokonał w 1317 r. Władysław Łokietek. Od 1474 r. był stolicą województwa lubelskiego. W okresie Jagiellonów miasto miało duże znaczenie polityczne, odbywały się tam sejmy. Podczas jednego z takich sejmów w 1569 r. została uchwalona unia lubelska. Był jednym z najważniejszych miast Rzeczpospolitej. Rozwój Lublina zahamował potop szwedzki oraz epidemia dżumy, która zabiła ok. 5 tys. mieszkańców. Po III rozbiorze Polski miasto znalazło się w zaborze austriackim.

9. Toruń - 10 tys. mieszkańców

Toruń w XVIII wieku

Osadnictwo na terenie Torunia było obecne już ok. 9000 lat p.n.e. Przez jego teren przebiegał szlak bursztynowy. W 1230 r. osada poprzedzająca lokację miasta została zajęta przez Krzyżaków. W 1233 r. ich mistrz Herman von Salza wydał akt lokacjny miasta. Toruń stał się członkiem Hanzy. Na XIII i XIV w. przypada pierwszy okrego jego szybkiego wzrostu. O jego znaczeniu świadczy, że w mieście dwukrotnie zawierano pokoje kończące wojnę polsko-krzyżacką. Podczas wojny trzynastoletniej miasto opowiedziało się za polskim królem, którego wspierało potężnymi środkami finansowymi. Ostatecznie w 1466 r. Toruń, a także Gdańsk i Elbląg zostały przyłączone do Królestwa Polskiego. W XVI w. dzięki rozwojowi handlu wiślnego miasto szybko się bogaciło. Przed potopem szwedzkim było jednym z najbogatszych miast w Polsce. Miasto popadło w ruinę w 1703 r., gdy zostało zbombardowane przez szwedzkie wojska. Następnie w 1708 r. Toruń nawiedziła epidemia dżumy, która zabiła wielu mieszkańców. Podczas II rozbioru Polski miasto zostało wcielone do Prus.

10. Leszno, Mohylew, Rawicz - po 7 tys. mieszańców

13. Dubno, Szarogród, Tarnopol - po 6,5 tys. mieszkańców

16. Kamieniec, Śniatyń - po 6 tys. mieszkańców

18. Stanisławów, Zbaraż, Złoczów - po 5,5 tys. mieszkańców

21. Braniewo, Gniezno, Kalisz, Wschowa, Zasław, Zółkiew - po 5 tys. mieszkańców

Bibliografia:

1. C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.