Polska YMCA. Aby przetrwać czas do powrotu

Druga wojna światowa, która miała być błyskawiczna, trwała prawie sześć lat. Rozproszenie po całym świecie polskich uchodźców było wyzwaniem dla wielu instytucji pomocowych. Jedną z organizacji, która podjęła wysiłek niesienia nie tylko wsparcia materialnego, ale przede wszystkim opieki oświatowo-wychowawczej, była Polska YMCA.

Organizacja ta cieszyła się w Polsce przedwojennej dużą sympatią, społeczną aprobatą i autorytetem. Jej początki związane były z działalnością Amerykańskiej YMCA, czyli Young Men’s Christian Association, która wspierała Błękitną Armię generała Józefa Hallera. Kiedy jej misja w Polsce została zakończona, postanowiono w 1922 r. utworzyć rodzimą YMCA. 

Przez charakter, wiedzę i zdrowie - służba dla Polski

Ruch imkarski ukierunkowany był na pracę z młodzieżą i każdy mógł do organizacji wstąpić bez względu na rasę, wyznanie, pochodzenie i status społeczny. Celem było kształcenie młodych, praca nad rozwojem duchowym, fizycznym i umysłowym oraz propagowanie zasad etyki  chrześcijańskiej. Te założenia ilustrował symbol organizacji - trójkąt równoramienny, który oznaczał równowagę ciała, umysłu i ducha. Polska YMCA przyjęła hasło: „Przez charakter, wiedzę i zdrowie - służba dla Polski”.  Ta myśl przewodnia skupiła w sobie wszystkie cechy istotne w państwie, które odzyskało dopiero co niepodległość: patriotyzm, postawę obywatelską oraz poczucie bycia pożytecznym i potrzebnym.  

Do rozpoczęcia wojny ogniska imkarskie rozwijały się energicznie na terenie kraju (w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Gdyni i Poznaniu). Zaczęto organizować obozy letnie i zimowe, propagując skauting. Wraz z wybuchem wojny władze okupacyjne zdelegalizowały związek, skonfiskowały mienie i zniszczyły bądź zajęły budynki. 

Dotychczasowa praca społeczno-wychowawcza w obliczu tragedii musiała przyjąć odmienny charakter i zasięg. Przed wojną terenem działań był kraj, w czasie wojny – każde terytorium, bo ważne było każde skupisko uchodźców; wcześniej niesiono pomoc tylko członkom YMCA, w warunkach wojennych - każdemu, kto tej pomocy potrzebował: żołnierzom, kobietom, starcom, młodzieży i dzieciom. Szczególnie sytuacja młodzieży i dzieci budziła niepokój. Stało się jasne, że oprócz opieki materialnej i medycznej, należy zatroszczyć się o rozwój duchowy, zadbać o morale i nie dopuścić do braków w kształceniu. 

Na uchodźstwie w Rumunii działacze imkarscy bardzo szybko zorganizowali ogniska YMCA oraz świetlice, czyli przestronne pomieszczenia, w których mieściła się biblioteka oraz czytelnia i w których można było zebrać większą grupę ludzi. Tu odbywały się odczyty, spotkania, wieczornice, przedstawienia, koncerty, nauka języków obcych i różnego rodzaju kursy, a także zabawy: gry w domino, szachy, warcaby, tańce oraz nauka języków obcych. Celem było krzewienie kultury i oświaty oraz wychowanie i rekreacja. Starano się przyciągnąć jak największą liczbę uchodźców, a szczególnie młodzież, aby ich zainteresować i wypełnić maksymalnie wolny czas dla pożytecznych zajęć i jak najlepiej go wykorzystać.  

W świetlicach tępiono „kartograjstwo”, ale można było spędzić miło czas przy partyjce szachów

Akcja zakładania punktów YMCA poszerzyła się na Francję, gdzie w styczniu 1940 r. utworzono Komitet Polski YMCA w Paryżu. 

Z inicjatywy Biura Głównego Polskiej YMCA we Francji powstał specjalny dział, którego zadaniem była organizacja systemu bibliotek obwoźnych i objazdowych imprez artystycznych oraz prelekcji. Zainicjowano też działalność wydawniczą materiałów pomocniczych w formie specjalnych publikacji edukacyjnych, które były następnie dostarczane do punktów YMCA. W ten sposób koordynatorzy prac w ogniskach i świetlicach otrzymali do dyspozycji pomoce dydaktyczne. Pozwoliły one w sposób zorganizowany, atrakcyjny, różnorodny i celowy planować działania. 

Świetlice wymagały pieczołowicie dobranej kadry personelu. Na zdjęciu: artystka-malarka Halima Nałęcz, która w czasie wojny zajmowała się dekorowaniem świetlic, kasyn, namiotów żołnierskich i oficerskich oraz tworzyła scenografie do przedstawień

„Chcielibyśmy, aby w ten sposób, biorąc do ręki nasze materiały, nasi pracownicy oświatowi w terenie znaleźli w nich tę pożyteczną pomoc, którą dać im pragniemy.”

Jednym z przykładów takich publikacji były wydawane w latach 1941-1945 przez Polską YMCA we Francji Materiały do Prac Kulturalno-Oświatowych. Złożone były z dziesięciu serii poświęconych różnorodnej tematyce.

Poszczególne publikacje przygotowane zostały przez przeszło pięćdziesięciu specjalistów - Polaków przebywających w tym momencie we Francji. W sumie przygotowano 83 zeszyty tematyczne w postaci powielonych maszynopisów, liczących około 20-40 stron, dwustronnie drukowanych, złączonych za pomocą dwóch zszywek. Rozsyłano je periodycznie. Na końcu każdego zeszytu widniał zazwyczaj spis zawartości wszystkich serii z podaniem informacji, które numery uległy wyczerpaniu.

„… strona graficzna tych wydawnictw nie może być niestety lepsza ze względu na wojenny gatunek woskówek i farby, o które jest - jak wszyscy zdają sobie sprawę - coraz trudniej…”

Materiały do Prac Kulturalno-Oświatowych miały w pewnym stopniu zastąpić deficyt książek i podręczników. Celem była popularyzacja nauki, a wiedza w nich zawarta - na poziomie nieco wyższym niż poziom środowisk, do których była kierowana. Poruszano różnorodne zagadnienia, tak aby każdy mógł coś ciekawego dla siebie znaleźć. Były to referaty i artykuły z zakresu historii, sztuki, geografii, prawa, techniki, handlu, rolnictwa, medycyny oraz teksty literatury pięknej i nuty. Podejmowano też tematykę polskich świąt i tradycji, a także sfery życia codziennego, dotyczącej zachowania, savoir-vivre i zasad higieny.  Zeszyty te stanowiły podstawę jako źródło i narzędzie do opracowywania pogadanek i tematycznych odczytów oraz obchodów rocznicowych. Wydawca na wewnętrznej stronie okładki zaznaczył, że materiały mają charakter pomocniczy i nie stanowią sztywnego szablonu, więc można było z nich czerpać i wybierać te treści, które miały odpowiadać na potrzeby danego środowiska, czasu i okoliczności. 

Dziewiętnasty marca; 19 marca. Wyd. Polska Y.M.C.A. Francja, 1942. Maszynopis powielony. Nr wyd. 21 (marzec). Sygn. 1387475 https://kpbc.umk.pl/publication/219900

Materiały do Prac Kulturalno-Oświatowych pojawiły się z potrzeby chwili, siłą woli i dzięki zaradności działaczy imkarskich, osób przekonanych o konieczności pracy  „z i nad” młodzieżą, wobec braku podręczników i pomocy naukowych. Marna jakość papieru jak i krótkotrwała przydatność spowodowała, że po wojnie uległy rozproszeniu, zniszczeniu i zapomnieniu. Są dowodem wytężonej pracy kulturalno-oświatowej wszystkich, którzy koordynowali program pracy wychowawczej i edukacyjnej w ognisku, świetlicy i w każdym miejscu, gdzie było pragnienie zdobycia wiedzy i zorganizowania się: na uchodźstwie, w obozach pracy, obozach jenieckich, przy boku żołnierzy polskich walczących na Zachodzie.

Rzechuła Mieczysław. Historia rozwoju lotnictwa. Cz. 1. Balony. Polska Y.M.C.A. [Francja], 1942. Maszynopis powielony. Sygn. 1392796
https://kpbc.umk.pl/publication/220465

* * *

Zaprezentowane materiały pochodzą z kolekcji Archiwum Emigracji Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu i są publikowane w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej http://kpbc.umk.pl dzięki realizacji projektu „Ucyfrowienie  zasobów  akademickich  regionu  kujawsko-pomorskiego  dla  potrzeb nauki  i  dydaktyki  całego  kraju”. Na ten projekt Centrum Projektów Polska Cyfrowa przyznało dotację w wysokości 4 599 042,05 zł, obejmującą środki z funduszy europejskich w wysokości 3 892 169,28 zł. Beneficjentem projektu jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a partnerem - Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Projekt został przyjęty w naborze nr POPC.02.03.01-IP.01-00-006/17 dla Działania 2.3 „Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa„ Poddziałania 2.3.1 ”Cyfrowe udostępnienie informacji sektora publicznego ze źródeł administracyjnych i zasobów nauki” (typ II projektu: cyfrowe udostępnienie zasobów nauki). Dzięki projektowi do kpbc.umk.pl trafi 28 tys. unikatowych, nigdy wcześniej nie publikowanych cyfrowo obiektów. Dodatkowo 15 tys. rekordów egzemplarzy opisów bibliograficznych zasobów naukowych obu bibliotek zostało poddane retrokonwersji, co pozwoli łącznie udostępnić w Internecie 43 tys. nowych dokumentów.