Największe grody wczesnopiastowskiej Polski. Może mieszkasz w jednym z nich?

Pierwsze lokacje miast w Polsce miały miejsce na początku XIII w. Wcześniej jednak na ziemiach polski funkcjonowały liczne grody. Największe z nich zamieszkiwało po kilka tysięcy mieszkańców. Większość z nich ma dzisiaj status miasta.

Początkowo rozwój miast związany był z obronnymi grodami, które były ważnymi ośrodkami plemiennymi. Pełniły także funkcję obronną, stąd często lokowane były w trudno dostępnych miejscach. Dlatego wiele grodów zostało zbudowanych na naturalnych wzniesieniach lub półwyspach otoczonych rzeką lub mokradłami. Osadnictwo rozwijało się także w miejscach położonych przy ważnych szlakach handlowych. Zatem grody można co do zasady uznać za wczesną formę miast.

Rekonstrukcja drewnianego grodu. Na grafice Biskupin, ale wczesnośredniowieczne grody także były konstrukcji drewnianej

O rozmieszczeniu grodów decydowała również gęstość zaludnienia danego regionu oraz względy strategiczne. Stąd najwięcej grodów było na terenach o większej liczbie ludności oraz w miejscach ważnych dla obrony państwa. Do tych ostatnich należały m.in. przygraniczne Niemcza i Głogów, które były nieskutecznie oblegane przez Niemców.

W X i XI wieku do głównych ośrodków należały Kraków, Sandomierz i Wiślica w Małopolsce; Wrocław, Opole, Głogów i Legnica na Śląsku; Gniezno, Poznań, Kalisz i Giecz w Wielkopolsce; Kruszwica i Włocławek na Kujawach; Łęczyca i Sieradz w środkowej Polsce; Płock na Mazowszu; Gdańsk na Pomorzu Wschodnim oraz Kołobrzeg, Szczecin i Wolin na Pomorzu Zachodnim.

Absyda kolegiaty w Kruszwicy, która była wznoszona w latach 1120-1140

O Wolinie jeszcze z okresu sprzed przyłączenia do państwa Mieszka I tak pisał arabski podróżnik Ibrahim ibn Jakub:

„Posiadają oni [Wolinianie] potężne miasto nad oceanem mające dwanaście bram. Ma ono przystań do której używają przepołowionych pni.”

O wielkości miast w okresie rządów Bolesława Chrobrego pośrednio możemy dowiedzieć się z opisu Galla Anonim. Ten w swojej Kronice podał, że w Poznaniu król trzymał 1300 pancernych i 4000 tarczowników; w Gnieźnie 1500 pancernych i 5000 tarczowników, we Włocławku 500 pancernych i 2000 tarczowników, a  w Gieczu 300 pancernych i 2000 tarczowników.

W XII w. podczas panowania Bolesława Krzywoustego (lata 1107–1138) ośrodków o charakterze miejskim było ok. 240. Można je podzielić na cztery kategorie od kilku grodów największych po najliczniejszą grupę najmniejszych osad.

Największymi grodami liczącymi po ok. 4-5 tys. mieszkańców były Kraków, Wrocław, Wolin, Gniezno i Kołobrzeg. Nieco mniejszymi, ale jak na ówczesne standardy dalej dużymi grodami były: Przemyśl, Opole, Kruszwica, Legnica, Głogów, Poznań, Włocławek, Sandomierz, Płock i Szczecin. Liczyły po ok. 2-3 tys. mieszkańców.

Katedra w Gnieźnie w 1509 roku z antyfonarza Klemensa z Piotrkowa z Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie

Grodów średnich, liczących po ok. 1 tys. mieszkańców było ok. 20. Należały do nich Niemcza, Santok, Kalisz, Brześć Kujawski, Lublin, Sieradz, Łęczyca i Wiślica. Najwięcej było grodów liczących po ok. 100 mieszkańców. Tych było ok. 200.

Czytaj także → 26 największych miast przedrozbiorowej Polski

W dalszej perspektywie wiele grodów ewoluowało i stało się miastami. Te w znaczeniu prawnym są związane z ich lokacjami na prawie magdeburskim (niemieckim). Akcja lokacyjna na ziemiach polskich rozpoczęła się w XIII w. Pierwsza lokacja miejska miała miejsce ok. 1211 r. w Złotoryi. Jest to najstarsza udokumentowana lokacja na ziemiach polskich, co w sensie prawnym czyni Złotoryję najstarszym miastem w Polsce. Do pierwszych miast, ulokowanych przed 1217 r., należą także: Lwówek Śląski, Opole i Racibórz.

Widok Krakowa w Kronice Hartmanna Schedla, 1493 r.

Pod koniec średniowiecza kilka z najstarszych grodów nadal należało do największych miast w Polsce. Do tego grona dołączyły jednak miasta założone w XIII w. W efekcie w XV w. największym polskim miastem był Gdańsk (35 tys. mieszkańców), potem Kraków (10 tys., z Kazimierzem i Kleparzem 20 tys.), Poznań (10-12,5 tys.), Toruń i Elbląg (10 tys.), Lwów (8-10 tys.), Lublin i Braniewo (5 tys.) oraz Warszawa (4,5 tys.).