Historia stanów wyjątkowych w Polsce. Ile razy stany nadzwyczajne były wprowadzane w naszym kraju?

W najnowszej historii Polski stany wyjątkowe były wprowadzane kilkukrotnie. Najczęściej ogłaszano je w okresie II RP. W okresie PRL jedynym stanem nadzwyczajnym, był stan wojenny wprowadzony w 1981 r.  Ich ogłoszenie zawsze towarzyszyło doniosłym wydarzeniom historycznym.

Stan wyjątkowy w 1919 r. Zamach Januszajtisa

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego po zaprzysiężeniu 18 listopada 1918. Od lewej siedzą: Stanisław Thugutt, Jędrzej Moraczewski, Józef Piłsudski, Leon Supiński i Leon Wasilewski

Podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów (Dz.Pr.P.P. 1919 nr 2 poz. 82) na podstawie art. 1 dekretu Naczelnika Państwa z dnia 2 stycznia 1919 r.

Obszar: Warszawa i powiat warszawski

Organ: prezydent ministrów Jędrzej Moraczewski oraz minister spraw wewnętrznych Stanisław August Thugutt

Na obszarze objętym stanem wyjątkowym zostały ustanowione doraźne sądy wojskowe, którym podlegały wszystkie sprawy karne dotyczące zdrady stanu, rozruchów społecznych, zabójstwa, podpaleń, rozbojów i kradzieży oraz zamachów na bezpieczeństwo wojska polskiego, urządzeń komunikacyjnych, materiałów wojskowych i prowiantowych.

Jednocześnie polecono by cenzura prasy oraz zakazy zgromadzeń była stosowana tylko wyjątkowo ze względu na zbliżające się wybory do Sejmu Ustawodawczego.

Była to odpowiedź władzy na nieudany zamach stanu, który został przeprowadzony w nocy z 4 stycznia na 5 stycznia 1919. Jego celem było obalenie rządu Jędrzeja Moraczewskiego. Jego inicjatorami byli płk. Marian Januszajtis i książę Eustachy Sapieha. Zamachowcy zostali pojmani i nie osiągnęli jakichkolwiek celów.

Stan wyjątkowy w 1922 r. Zabójstwo Narutowicza

Gabriel Narutowicz z Józefem Piłsudskim

Podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 grudnia 1922 r. w przedmiocie zarządzenia stanu wyjątkowego na obszarze stoł. m. Warszawy (Dz.U. 1922 nr 110 poz. 1010) na podstawie art. 40 w zw. z art. 124 Konstytucji RP (powinien uchwalić Sejm wobec śmierci prezydenta, stąd podstawa prawna była obarczona wadą prawną)

Obszar: Warszawa

Organ: w zastępstwie Prezydenta RP, marszałek sejmu Maciej Rataj oraz prezes rady ministrów i minister spraw wewnętrznych Władysław Sikorski

Na mocy tego rozporządzenia minister spraw wewnętrznych otrzymał prawo do wydawania zarządzeń wyjątkowych ograniczających prawa obywatelskie. Rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych mogły obejmować:

1. pozbawienie wolności na okres trzech miesięcy osób, które swoją działalnością szkodziły lub zagrażały bezpieczeństwu Polski lub porządkowi publicznemu;
2. konfiskowanie i zawieszanie wydawnictw i czasopism;
3. rewizje i poszukiwania, gdy wymagało tego bezpieczeństwo państwa lub zagrożony był porządek publiczny;
4. kontrolowanie działalności stowarzyszeń i zgromadzeń;
5. przekazywania poszczególnych kategorii przestępstw sądom doraźnym z wymiarem kary od lat trzech ciężkiego więzienia do kary śmierci włącznie.

Wprowadzenie tego stanu związane było z zamachem na Gabriela Narutowicza, który 16 grudnia 1922 r. przeprowadził Eligiusz Niewiadomski. Zamachowiec został złapany i skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano.

Zgodnie z art. 124 Konstytucji RP:  

„Czasowe zawieszenie praw obywatelskich: wolności osobistej (art. 97), nietykalności mieszkania (art. 100), wolności prasy (art. 105), tajemnicy korespondencji (art. 106), prawa koalicji, zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń (art. 108) może nastąpić dla całego obszaru państwowego lub dla miejscowości, w których okaże się konieczne ze względów bezpieczeństwa publicznego.

Zawieszenie takie zarządzić może tylko Rada Ministrów za zezwoleniem Prezydenta Rzeczypospolitej podczas wojny albo gdy grozi wybuch wojny, jakoteż w razie rozruchów wewnętrznych lub rozległych knowań o charakterze zdrady stanu, zagrażających Konstytucji Państwa albo bezpieczeństwu obywateli.”

Stan wyjątkowy z 1926 r. Zamach majowy

Walka o Belweder w trakcie zamachu majowego

Podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1926 r. o zawieszeniu praw obywatelskich (Dz.U. 1926 nr 46 poz. 281) na podstawie art. 124 Konstytucji RP

Obszar: Warszawa, województwo warszawskie i wileńskie, powiaty siedlecki i łukowski.

Organ: prezes rady ministrów Wincenty Witos, minister spraw wewnętrznych Stefan Smólski

Na mocy tego rozporządzenia zostały zawieszone prawa obywatelskie: wolność osobista, nietykalność mieszkania, wolność prasy, tajemnica korespondencji, prawa koalicji, zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń.

Czytaj także → Zamach majowy czyli wojskowy zamach stanu. Dlaczego Piłsudski obalił legalny rząd?

Wprowadzenie tego stanu związane było ze zbrojnym zamachem stanu, który przeprowadził Józef Piłsudski. Rząd broniąc się przed puczem wprowadził rozporządzenie o zawieszeniu praw obywatelskich, który w istocie wprowadzał stan wyjątkowy. Zamach spowodował ustąpienie legalnego rządu i przejęcie władzy w państwie przez piłsudczyków.

Drugi stan wyjątkowy z 1926 r.

Rząd Kazimierza Bartla po zaprzysiężeniu

Podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 czerwca 1926 r. o zawieszeniu praw obywatelskich (Dz.U. 1926 nr 54 poz. 320) na podstawie art. 40 w zw. z art. 124 Konstytucji RP

Obszar: województwo poznańskie i pomorskie

Organ: prezes rady ministrów Kazimierz Bartel, minister spraw wewnętrznych Kazimierz Młodzianowski

Po ustąpieniu obalonego w wyniku zamachu stanu rządu Witosa premierem został Kazimierz Bartel. Jako, że w zachodnich województwach Piłsudski miał najwięcej przeciwników i znajdowały się tam oddziały wierne konstytucji, to celem uspokojenia sytuacji zdecydowano się na wprowadzenie na ich terenie stanu wyjątkowego.

Stan wojenny z 1939 r. Napad Niemiec na Polskę

Wehrmacht przekracza granicę Polski – łamanie szlabanu granicznego w Sopocie 1 września 1939 r.

Podstawa prawna: Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 1 września 1939 r. o stanie wojennym (Dz.U. 1939 nr 86 poz. 544) na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 czerwca 1939 r. o stanie wojennym

Obszar: terytorium Polski

Organ: prezydent Ignacy Mościcki, prezes rady ministrów Sławoj Składkowski oraz minister spraw wojskowych Tadeusz Kasprzycki

Powodem wprowadzenia stanu wojennego była zbrojna napaść Niemiec na Polskę. Bez wypowiedzenia wojny, 1 września Niemcy rozpoczęły z Polską wojnę.

Stan wojenny uchylono dopiero zarządzeniem Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 16 listopada 1945 r.

Stan wojenny z 1981 r.

Wojciech Jaruzelski ogłasza wprowadzenie stanu wojennego

Podstawa prawna: brak, ale jako podstawa została podana Uchwała Rady Państwa z dnia 12 grudnia 1981 r. w sprawie wprowadzenia stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa (Dz.U. 1981 nr 29 poz. 155)

Obszar: terytorium PRL

Organ: przewodniczący rady państwa Henryk Jabłoński

Za wprowadzeniem stanu wojennego stał Wojciech Jaruzelski. Stan wojenny był spowodowany realną groźbą utraty władzy przez PZPR. Po porozumieniach sierpniowych Polacy masowo zaczęli przystępować do „Solidarności„. Topniały także szeregi PZPR. Władza zaczęła tracić kontrolę nad społeczeństwem. Odpowiedzią było wprowadzenie stanu wojennego, który trwał do 31 grudnia 1982 r. W trakcie jego obowiązywania internowano łącznie 10 131 działaczy związanych z ”Solidarnością”, a życie straciło ok. 40 osób.

Stan wyjątkowy z 2021 r.

Podstawa prawna: Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 września 2021 r. w sprawie wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze części województwa podlaskiego oraz części województwa lubelskiego (Dz.U. 2021 poz. 1612).

Obszar: część województwa podlaskiego oraz część województwa lubelskiego

Organ: prezydent RP

Jako powód jego wprowadzanie podano szczególne zagrożenie bezpieczeństwa obywateli oraz porządku publicznego, związanym z sytuacją na granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi. Jest to pierwszy stan wyjątkowy w historii III RP.

Bibliografia:

1. R. Socha, Szczególne regulacje prawne II RP, Kultura Bezpieczeństwa, „Nauka-Praktyka-Refleksje” nr 14, 173-212, 2013.
2. Pr.P.P. 1919 nr 2 poz. 82.
3. U. 1922 nr 110 poz. 1010.
4. U. 1939 nr 86 poz. 544.
5. U. 1981 nr 29 poz. 155.
6. U. 2021 poz. 1612.