Historia herbu Łodzia

Pojęcie herb pojawia się w bardzo interesujących okolicznościach, lecz rozpowszechnia się dopiero w XVI wieku. Po raz pierwszy termin ten, w formie zlatynizowanej pojawił się w kancelarii królewskiej w 1415 r., a brzmiał: et quatuor herbis1.

Podobny zabieg został zastosowany w kancelarii ziemskiej. Po raz trzeci pojawił się w kancelarii sądu w Sochaczewie w 1483 r. – de armis seu erbu2. Czwarty przypadek pochodzi z 1493 r. z kancelarii ziemskiej zakroczymskiej i brzmi: badacz sz herbu Osthoya3. Wymienione przypadki powstają w kręgu oddziaływania języka czeskiego, który był charakterystyczny dla kultury języka polskiego w XV wieku. Tak więc, słowo herb pochodzi od staroczeskiego erb, herb. Potem trafił ten termin z średnio-górno-niemieckiego erbe – dziedzictwo4. W języku czeskim słowo erb do dziś oznacza herb, a także i uzbrojenie.

Jeśli chodzi o samą definicje herbu, w Małym Słowniku Historii Polski odczytujemy, że jest to znak osobisty (godło) używany przez rodziny szlacheckie na pieczęciach, tarczach lub chorągwiach5. Natomiast podręczniki do heraldyki, podają że herbem nazywamy ustaloną według określonych reguł oznakę osoby, rodziny, rodu lub korporacji6. Ważną cechą herbów rycerskich jest ich dziedziczenie, czyli przekazywanie prawa używania potomstwu, które z reguły przyjmowało znak ojca, rzadziej matki. W Polsce godła rodowe pojawiły się dopiero w XIII wieku na ziemi śląskiej. Elementy składowe herbu ustaliły się już w średniowieczu. Ich kształty były dopasowane do form tamtejszego uzbrojenia, głównie do kształtów hełmu i tarczy. Herb składa się z barwionej tarczy, w której polu umieszczano godło rodowe7. Tarczę nakrywał hełm często zwieńczony koroną i ozdobiony klejnotem8. Przede wszystkim tarcze pełniły funkcje rozpoznawcze w rozróżnianiu wrogów. Oprócz tego stosowano także: labry (wykształcone na podobieństwo liści akantu z chust okrywających hełmy, niekiedy pomijane w uproszczonych wersjach herbów, jednak zgodnie z zasadami winny zawsze towarzyszyć herbowi przedstawianemu z hełmem), oznaki godności, trzymacze. Istotnym elementem była proklama (od łac. proclamatio) czyli zawołanie – stanowiące jego właściwą nazwę9.

Zarys historyczny Herbu

Wielu zastanawia się, skąd wzięła swój początek nazwa rodowa Łodziów, a zarazem sam herb, trudno jednak dociec źródła, które będzie tym prawdziwym. Jedynymi takimi poszlakami podawanymi przez średniowiecznych heraldyków są legendy, a więc baśniowe opowieści o historii jakiegoś miejsca lub osoby, często opowiadające o powstaniu miasta lub państwa, mogą zawierać również zdarzenia historyczne. Pomimo tego, że czasem wydają się przesycone wyobraźnią, warto przedstawić kilka przykładów związanych z naszym omawianym rodem.

Zacznijmy od Bartosza Paprockiego10, który podaje, iż herb ten został przejęty z Czech11. Oskar Halecki przypuszcza, że mogło się tak stać – sam Paprocki był heraldykiem czeskim i mógł w sposób uprawniony uznawać, że herb Łodzia ma pochodzenie czeskie12. Jego zdaniem Mikołaj Przedpełkowic, wojewoda kaliski często występował w czasie rządów czeskich w otoczeniu urzędników króla Wacława13, a więc miał sposobność stykania się z rycerstwem śląskim i czeskim, które miało już swoje herby rodzinne na wzór heraldyki zachodnio-europejskiej. Zapewne Mikołaj swój znak chciał upodobnić do tych herbów, które widywał często na pieczęciach widniejących obok jego własnej14. Także profesor Antoni Małecki15 przypuszcza, że za rządów Wacława w Polsce pewna liczba rodów polskich wchodziła, choć z pobudek czysto prywatnych, w bliższe związki z arystokracją czeską przyjmując przy tym jej herby16.

Następnie Szymon Okolski17 w swojej słynnej pracy heraldycznej: Orbis Polonus splendoribus coeli, triumphis mundi, pulchritudine animantium condecoratus, in quo antiqua Sarmatorum gentiliata pervetusta nobilitatis insignia etc. specificantur et relucent  piszę, iż monarchowie greccy i rzymscy obchodząc uroczyste święta w Atenach ku czci Tezeusza, rozdawali zasłużonym monetę Jani Augusti Adriani na której widniała łódź. Stamtąd przybyła do Czech, a z Czech do Polski w 969 roku18. Okolski pisze także o innej, zupełnie przeciwnej tezie, jako, iż Łodziowie nie są przybyszami lecz Sarmatami, którzy jeszcze przed przyjęciem chrześcijaństwa byli już bardzo znanym rodem19. Według autora wynika to z wydarzeń: podczas budowy bazyliki w Gnieźnie i Krakowie za czasów Mieszka w mury kościołów, między innymi herbami wstawiono łódź, a także w 1052 roku budując wrocławską bazylikę król Kazimierz na liście fundacyjnej wpisał łodzie20.

Kasper Niesiecki21 wywodzi natomiast początki herbu od kawalerii greckiej, która „z Jazonem do Kolchów po złote runo żeglowała, ponieważ Słowacy albo Sarmatowie sąsiadami Grekom wieków onych byli […]”22. Wspomina także, że Słowacy pustoszyli i najeżdżali na morzu nieprzyjacielskie kraje, stąd wniosek, że najlepszym rycerzom powinno ofiarować się herb Łódź. Tak więc krwawe pole tego klejnotu znaczy, że przodkowie tego domu własną i nieprzyjacielską krwią „wspienili morza i rzeki[…]”23.

Inne twierdzenie (oparte nie wiadomo tak naprawdę na czym) przedstawia hrabia Stanisław Mieroszowski, jakoby herb był angielskiego pochodzenia24. Teodor Żychliński25 wspomina o legendzie, jakoby nazwę Łodziów wywodzić można od królów Cypru26.

Pomimo wszystkich tych legend, najprawdopodobniejsze jest przypuszczenie, że nazwa ta, jak większa część nazw rodowych w Polsce ma znaczenie topograficzne.

Użytkowanie herbu

Herb Łodzia w Tablicach odmian herbowych autorstwa Teodora Chrząńskiego z 1909 roku

Herb Łodzia według źródeł historycznych jest jednym z najstarszych herbów szlacheckich. Występował najczęściej wśród rodzin zamieszkujących tereny Wielkopolski.

Jego bytność była najbardziej zauważalna na ziemi kaliskiej, poznańskiej, sieradzkiej, a po unii w Horodle również na Litwie.

W heraldyce średniowiecznej używano tylko jednej postaci herbu, czyli łodzi w złotym kolorze na czerwonym polu. Proklamę herbu urobiono od godła widniejącego w tarczy. Najstarsza zachowana pieczęć z herbem Łodzia pochodzi z 1315 r.27 Posłużył się nią Wojciech z Krosna, syn Mikołaja z Gostynia, wojewody kaliskiego, który był synem Przedpełka (wojewoda poznański28), a wnukiem Hugona, od którego rozpoczyna się ród Łodziów.

Znamy także, inne pieczęcie z tym herbem, a mianowicie: Mikołaja z Mosiny z 1350 roku, Mikołaja z Kórnika, proboszcza kościoła Najświętszej Marii Panny w Krakowie z 1373 r., późniejszego biskupa poznańskiego, także Wyszoty z Kórnika z 1382 r., Mikołaja ze Srebrnej Górki z 1386 r., Mościca ze Stęszewa, kasztelana poznańskiego z 1413 roku, Łukasza z Górki, wojewody poznańskiego i Piotra z Bnina, biskupa kujawskiego, pochodzące z drugiej połowy XV wieku. Jedna z pieczęci zachowała się u aktu konfederacji radomskiej z 1382 r., była to pieczęć Wyszoty z Kórnika z Łodzią29.

Jeśli chodzi o sam proces heraldyzacji herbu, uwidoczniają go pieczęcie Mikołaja z Gostynia, wojewody kaliskiego, używane w latach 1301-1305 i jego synów Mikołaja i Wojciecha. Na trzech znanych pieczęciach wojewody Mikołaja dostrzegamy: literę „M” przypominającą labry, z trzema tarczami, z łodzią w jednej z nich i dwoma pozostałymi zniszczonymi. W 1315 roku jego syn Mikołaj pieczętował się łodzią zwieńczającą hełm, Wojciech natomiast łodzią umieszczoną w tarczy30. Proces przechodzenia od godeł mówiących w rodzinie Łodziów Przedpełkowiców z Gostynia trwał bardzo krótko, bowiem dziesięć lat od 1305–1315 roku. Ostatecznie znak herbowy ustabilizował się już w następnym pokoleniu.

Herb rycerski w wiekach średnich umieszczano poza pieczęciami także na nagrobkach. Przykładem może być kamienna płyta nagrobna Mikołaja z Tomic chorążego poznańskiego, zmarłego w 1478 r., zachowana w kościele w Tomicach koło Poznania. W rogach płyty widoczne są cztery herby: Łodzia, Jastrzębiec, Nałęcz i Leliwa. Piotr Tomicki, biskup krakowski, syn Mikołaja z 1524 r. sprawił drugą płytę nagrobną ojcu. W jej prawym górnym rogu znajduje się pochylona w prawo tarcza z Łodzią, a w przeciwległym na posadzce ustawiony hełm turniejowy z otwartą przyłbicą. O posadzkę w pobliżu prawej nogi i lewy bark zmarłego opierają się drzewce z płachtą, dopełniające całości wyobrażonej dekoracji heraldycznej. Na samym dole rzeźby ukazującej postać zmarłego, umieszczony jest napis wyjaśniający cel sprawienia nowej płyty i wychwalający Mikołaja z Tomic31.

Motywy heraldyczne ukazują się również na nagrobkach duchowieństwa. Przykładem jest płyta nagrobna biskupa poznańskiego Andrzeja z Bnina, który zmarł w 1479 roku. Jest ona sygnowana czterema godłami: Łodzią, Nałęczem, Leliwą i Awdańcem. Zostały one umieszczone po bokach, w połowie krawędzi płyty. Dawne miejsce herbów zajęły symbole czterech ewangelistów. Wszystkie herby zestawiono w piątej, czetoropolowej tarczy umieszczonej u stóp zmarłego32.

Kolejny, również biskupi, zaginiony nagrobek w katedrze poznańskiej w latach 1939-1945 przedstawiał Uriela z Górki, zmarłego w 1498 roku. Herby przodków przedstawiono w rogach tarczy: Łodzia, Nałęcz, Prawda. Pod stopami zmarłego wyobrażono piątą czterodzielną tarczę, zestawiającą te herby, którą podtrzymują dwa lwy33.

Następnym przykładem jest płyta fundacyjna kościoła w Bninie, który wybudował Andrzej z Bnina, biskup poznański. Widniejąca na niej Łodzia, nakryta jest infułą i pastorałem, upamiętnia fundację kościoła w 1463 roku. Współcześnie przechowywana jest w Muzeum w Kórniku34.

Herb współcześnie

Dziś herb ten nawiązuję do historii i tradycji kilku miast czy powiatów, które wcześniej były lokowane przez ród Łodziów. Takim miastem jest Swarzędz. Godło miasta składa się z dwóch elementów: pierwszy herb szlachecki symbolizuje założyciela miasta Zygmunta Grudzińskiego herbu Grzymała, drugi herb jego żony Anny z Opalińskiej z Bnina herbu Łodzia. Ukazanie łodzi w herbie miasta podkreśla ciągłość historyczną osady Swarzędz, kiedy była w posiadłością rodu Górków herbu Łodzia. W ten sposób herb symbolizował zarówno założyciela miasta Z. Grudzińskiego, jak i najstarszy, i jednocześnie jeden z najznamienitszych rodów szlacheckich Górków oraz Opalińskich. W godle Swarzędza umieszczony jest herb jego założyciela, czyli brama o trzech basztach, na jej środku stoi rycerz z mieczem, a całość umieszczona jest na łodzi35.

Herb Swarzędza

Następnym przykładem jest herb powiatu rawickiego. W polu pierwszym widzimy orła białego bez korony, nawiązując tym samym do godła Wielkopolski. W polu drugim czerwonym mamy złotą łódź, która ma bezpośrednie odniesienie do herbu Łodzia, którym pieczętowały się dwa znane rody zasłużone dla ziem powiatu rawickiego - Górków i Opalińskich. W polu trzecim nawiązano do herbu stolicy powiatu ukazującego niedźwiedzia czarnego na murawie zielonej w polu złotym.

Kolejnym przykładem jest Miejska Górka. Herbem miasta jest złota łódź z białą basztą, przedstawionej na czerwonej tarczy herbowej. Wyobrażenie herbowe pochodzi z XVI wieku i symbolizuje Górków, pierwszych właścicieli miasta36.

Jeśli chodzi o herb Kórnika, składa się z połączonych herbów: miasta Kórnika oraz Bnina (kiedyś miasta). Herb udoskonalił się po włączeniu Bnina w granice administracyjne Kórnika w 1961 r.  Jest jednym z niewielu herbów, złożonych z dwóch tarcz. Herb Kórnika przedstawia w polu białym czerwony mur ceglany z trzema  basztami. W murze brama o złotych otwartych drzwiach, z czarnymi okuciami w kształcie krzyży oraz podniesioną czarną kratą. Natomiast herb Bnina przedstawia w polu czerwonym złotą łódź, pochodzącą z herbu Łodzia ze stojącym w niej złotym kluczem, który symbolizuje prawa miejskie Bnina z 1395 r.

Herb Nowego Tomyśla

Kolejnym miastem jest Kobylin. Herbem miasta jest podobizna złotej łodzi, którą widzimy z boku, zbitej z czterech planek, z wysoko nad burty sterczącym dziobem i tyłem. Między burtami przedstawione są trzy okrągłe, srebrne baszty, każda o sklepionym w okrągły łuk czerwonym oknie, zakończone niebieskimi dachami. Łódź znajduje się na czerwonej tarczy herbowej.

Herb Nowego Tomyśla jest używany od założenia miasta. Ukazuje stylizowaną drewnianą żółtą łódź, umieszczoną na środku w czerwonym polu herbowym. Herb tworzy wariację herbu rodowego Łodzia, XVIII-wiecznego właściciela miasta, Feliksa Szołdrskiego37.

Bibliografia:

1. Białek W., Swarzędz 1638-1988, Swarzędz 1988.
2. Bogucka M. i inni, Mały słownik historii Polski, bmw 1964.
3. Halecki O., Ród Łodziów w wiekach średnich, „Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, 1912 -1913.
4. Łojko J., Średniowieczne herby polskie, Poznań 1985.
5. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. F. Piekosiński, t. V, Poznań 1908.
6. Mieroszowski S., Kilka słów o heraldyce polskiej, Kraków 1887.
7. Niesiecki K., Herbarz Polski, T. VI, Lipsk 1841.
8. Okolski S., Orbis Polonus splendoribus coeli, triumphis mundi, pulchritudine animantium condecoratus, in quo antiqua Sarmatorum gentiliata pervetusta nobilitatis insignia etc. specificantur et relucent , Kraków 1641-1643,
9. Paprocki B., Herby rycerstwa Polskiego, Kraków 1858.
10. Piekosiński F., Heraldyka Polska wieków średnich, Kraków 1899.
11. Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
12. Żychliński T., Złota Księga szlachty polskiej, T.VI, Poznań 1884.

1. J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993, s. 8-9. [↩]
2. Tamże, s. 10. [↩]
3. Tamże. [↩]
4. Tamże. [↩]
5. M. Bogucka i inni, Mały słownik historii Polski, bmw 1964. [↩]
6. F. Piekosiński, Heraldyka Polska wieków średnich, Kraków 1899, s. 8-9. [↩]
7. J. Łojko, Średniowieczne herby polskie, Poznań 1985, s. 13. [↩]
8. Tamże, s. 13. [↩]
9. . Szymański., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993, s. 10. [↩]
10. Bartłomiej Paprocki herbu Jastrzębiec (ur. ok. 1543 w Paprockiej Woli, w pobliżu Sierpca, zm. 27 grudnia 1614 we Lwowie) – podczaszy dobrzyński, heraldyk polski i czeski (nazywany ojcem heraldyki polskiej i czeskiej), autor wielu herbarzy, pisarz, historyk. [↩]
11. B. Paprocki, Herby rycerstwa Polskiego, str.555, Kraków 1858. [↩]
12. O. Halecki, Ród Łodziów w wiekach średnich, „Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, R. 6, 1913, nr 1 – 2, s. 8 – 9 . [↩]
13. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. F. Piekosiński, t. V, Poznań 1908, nr 838, 856, 857, 868. [↩]
14. Tamże. [↩]
15. Antoni Małecki (ur. 16 lipca 1821 w Objezierzu koło Poznania, zm. 7 października 1913 we Lwowie) – polski historyk literatury, historyk-mediewista, heraldyk, dramaturg, rektor Uniwersytetu Lwowskiego, profesor uniwersytetów: Jagiellońskiego, Lwowskiego, oraz w Innsbrucku. [↩]
16. O. Halecki, Ród Łodziów w wiekach średnich, s. 8 – 9. [↩]
17. Szymon Okolski (ur. 1580 w Kamieńcu Podolskim, zm. 10 czerwca 1653 we Lwowie) — polski dominikanin, teolog, historyk i heraldyk. [↩]
18. S. Okolski, Orbis Polonus splendoribus coeli, triumphis mundi, pulchritudine animantium condecoratus, in quo antiqua Sarmatorum gentiliata pervetusta nobilitatis insignia etc. specificantur et relucent, Kraków 1641-1643, s.154-155. [↩]
19. Tamże, s. 155. [↩]
20. Tamże, s. 157. [↩]
21. Kasper Niesiecki (ur. 31 grudnia 1682, zm. 9 lipca 1744 w Krasnymstawie) – polski genealog heraldyk, jezuita, leksykograf, pisarz, teolog, kaznodzieja. [↩]
22. K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. VI, Lipsk 1841, s. 252-253. [↩]
23. Tamże, s. 254. [↩]
24. S. Mieroszowski, Kilka słów o heraldyce polskiej, Kraków 1887, s. 29. [↩]
25. Teodor Żychliński (1836-1909) – redaktor „Dziennika Poznańskiego” w latach 1864-1870 i „Kuriera Poznańskiego” w latach 1872-1876. Zajmował się heraldyką i genealogią. [↩]
26. T. Żychliński, Złota Księga szlachty polskiej, t.VI, Poznań 1884, s. 28. [↩]
27. J .Łojko, Średniowieczne herby polskie, Poznań 1985, s. 39. [↩]
28. KDW, t. IV, nr 283, 284. [↩]
29. O. Halecki, Ród Łodziów w wiekach średnich, s. 9-10. [↩]
30. Tamże. [↩]
31. J. Łojko, Średniowieczne herby polskie, s. 97. [↩]
32. Tamże, s. 97. [↩]
33. Tamże, s. 98 [↩]
34. Tamże, s. 99. [↩]
35. W. Białek, Swarzędz 1638-1988 , Swarzędz 1988, s. 308. [↩]
36. O. Halecki, Ród Łodziów w wiekach średnich, R.5, 1912, nr 5-6, s. 154. [↩]
37. Feliks Antoni Ignacy Szołdrski herbu Łodzia ur. 30 maja 1736 r. w Kórniku;, zm. 20 sierpnia 1795 r. w Kórniku. [↩]