Destalinizacja w ZSRR i Europie Środkowo-Wschodniej

28 lutego 1953 roku przebywający w swojej daczy w Kuncewie Stalin doznał udaru mózgu. Obecni przy nim Beria, Malenkow oraz Chruszczow zadbali aby Stalin nie otrzymał pomocy medycznej czego skutkiem była śmierć wodza ZSRR.

Następstwa śmierci Stalina

Władzę przejął tzw. triumwirat, ten sam zresztą, który pomógł Stalinowi odejść z tego świata. Malenkow objął tekę premiera, Chruszczow został przewodniczącym sekretariatu KC, Beria objął resort spraw wewnętrznych i został zastępcą Malenkla owa. W polityce wewnętrznej przystąpiono do realizacji programu destalinizacji, który miał polegać na niedopuszczeniu do ugruntowania kultu Stalina. Ogłoszono amnestię dla więźniów aresztowanych z polecenia wodza.

Każdy z nich dążył do wysunięcia się nam a czoło i zagarnięcie całej władzy. Początkowo udało się to Berii, który przedstawił poważne plany reformy systemu. Jego program zakładał federalizację kraju, scedowanie władzy z aparatu partyjnego na organy administracyjne, zdekolektywizowanie rolnictwa, wpuszczenie na rynek wewnętrzny obcego kapitału, oraz powtórzenie NEP-u. Beria miał też w planach zakończenie zimnej wojny ze Stanami Zjednoczonymi, wojny w Korei, podjęcie rozmów na temat zjednoczenia Niemiec oraz normalizację z stosunków z Jugosławią. Te bardzo nowatorskie zmiany jakie chciał wprowadzić były nie do przyjęcia dla partyjnego betonu, który postanowił wykorzystać to przeciwko niemu. Inicjatorem spisku, przeciwko Berii był Chruszczow. Spiskowcy wywołali w NRD powstanie robotnicze (16 kwietnia 1953), które miało dawać wrażenie sprzeciwu ludności przeciwko planowanego przez Berię usunięcia I sekretarza tamtejszej partii i ukazać, że jego polityka znamionuje kryzys. Do spisku został wciągnięty Żukow (zastępca ministra obrony). 26 czerwca Beria został zaproszony na połączone posiedzenie prezydium rządu i Biura Politycznego. Na rozkaz Chruszczowa Berię aresztowało wojsko. Oskarżono go m.in. o agenturalność na rzecz Wielkiej Brytanii.

Chruszczow, który został teraz nieformalnym liderem rozumiał, że aby zdobyć władzę musi zagwarantować sobie poparcie partii. Dlatego zastrzegł sobie kontrole nad aparatem partyjnym. We wrześniu 1953 roku przyjął przywrócone po śmierci Stalina funkcję I sekretarza, stając się de jure i de facto przywódcą ZSRR.

W 1954 roku z MSW wydzielony został Komitet Bezpieczeństwa Państwa (KGB). Na jego czele stanął czekista gen. Ivan Sierow-zaufany Chruszczowa. Pod pretekstem walk z beriowszczyzną przeprowadzono czystki kadrowe aresztując m.in. wyższych funkcjonariuszy.

XX Zjazd KC KPZR

W marcu 1956 roku odbył się pierwszy po śmierci Stalina Zjazd KC. Na zjeździe słyszalne były głosy, które negatywnie odnosiły się do niektórych represyjnych posunięć Stalina. Chruszczow wiedział o tych nastrojach i postanowił to wykorzystać. Swój program polityczny oparł na ujawnieniu i napiętnowaniu zbrodni stalinowskich. Na zamkniętym posiedzeniu wygłosił referat o „Kulcie jednostki i jego następstwach„. W referacie odwołał się do ”testamentu Lenina” i ukazał despotyzm Stalina. Za współwinnych uznał Jeżowa i Berię. Przypomniał też o klęskach II wojny światowej szczególnie w jej pierwszy etap oraz powojenne represje. Tekst był na tyle mocny w swoich sformułowaniach, że został utajniony a starzy stalinowcy: Mołotow, Kaganowicz, Woroszyłow i Malenkow byli wręcz oburzeni.

W czerwcu 1956 roku ogłoszono uchwałę KC „O przezwyciężeniu kultu jednostki i jego następstwach„, w której uwypuklono zasługi Stalina jako „wybitnego teoretyka i organizatora, który doprowadził do zwycięstwa socjalizmu„, a jego zbrodnie nazwano „nadużyciem władzy”. Stalinowcy postanowili pozbyć się niewygodnego przeciwnika i na posiedzeniu Prezydium w czerwcu 1957 roku przedłożyli wniosek o zmianę szefa partii. Ze względu na niekorzystny stosunek głosów Chruszczow ”siłą” zwołał KC (pomogli mu w tym Żukow i Sierow). Rezultatem tego kroku było usunięcie z partii Mołotowa, Malenkowa i Kaganowicza. Funkcję premiera przejął Chruszczow a przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej został zaufany Breżniew. Po ugruntowaniu swojej władzy przyszła kolej na pozbycie się tych, którzy pomogli mu w utrzymaniu pozycji czyli na Żukowa i Sierowa. Zostali oskarżeni o bonapartyzm i odsunięci od władzy. Nowym szefem KGB został Aleksandr Szelepin.

Polityka zagraniczna ZSRR

Chruszczow nie wyparł się polityki zakładającej zwycięstwo komunizmu w skali światowej. Zmienił jedynie środki jakimi chciał to osiągnąć. Zrezygnował z koncepcji konfrontacji zbrojnej. Postawił na współzawodnictwo ekonomiczne i ekspansję polityczną w amerykańskiej strefie wpływów poprzez wspieranie ruchów, ugrupowań, etc.. Nowy kurs radzieckiej polityki zagranicznej został dobrze przyjęty na zachodzie. Od 1954 roku podjęto dyplomatyczne środki mające zmniejszyć napięcia związane z zimną wojną. Na konferencji w Genewie kompromisowo rozwiązano kwestię targanych od 8 lat Indochin. W maju 1955 roku porozumienie wielkiej czwórki zakończyło okupację Austrii i podpisało z nią traktat pokojowy. Finlandię zaczęto traktować jako republikę autonomiczną. Również w maju 1955 roku blok państw socjalistycznych został związany wojskowym tzw. Układem Warszawskim, który poddawał kraje kontroli ZSRR. Chruszczow, który osobiście kierował polityką zagraniczną zaczął normalizować napięte stosunki z Jugosławią odbywając w 1955 roku podróż do Belgradu. W roku 1956 rozwiązano Kominform.

Szerokim echem w krajach bloku sowieckiego odbił się XX Zjazd KC KPZR. Pomimo tej delikatnej odwilży zmian w bloku socjalistycznym było niewiele. W Czechosłowacji, Bułgarii, Rumuni i NRD nastąpiły małe zmiany personalne. Gorzej przedstawiała się sytuacja w Polsce (Poznański Czerwiec 1956 roku). Władze w Polsce chcące samodzielnie zadecydować o obsadzeniu na stanowisku I Sekretarza Władysława Gomułki spotkały się z ostrą krytyką Moskwy. Do Warszawy przybył sam Chruszczow wraz z ważnymi personami żeby zapobiec tej zmianie. Po kilkugodzinnych negocjacjach zgodził się jednak na tę kandydaturę. Groźna z perspektywy Moskwy panowała sytuacja na Węgrzech gdzie w lipcu 1956 roku miejsce krwawego Matyasa Rakoszego zajął jego współpracownik. Wywołało to liczne protesty mieszkańców, którzy domagali się na to stanowisko liberalnego Imre Nagay’a. Sytuacja przybrała na tyle niebezpieczny obrót (na Węgry wkroczyło wojsko sowieckie), że w końcu zdecydowano się ustąpić i 24 października 1956 roku premierem został Nagay, który wynegocjował z przedstawicielami ZSRR: Mikojanem, Susłowem i Andropowem wyjście z Węgier wojska sowieckiego. 01 listopada Nagay powołał niekomunistyczny rząd i ogłosił neutralność kraju. Na odpowiedź z Moskwy nie czekano długo. 3 listopada w Uzhorodzie (teren ZSRR) nowy szef węgierskiej partii komunistycznej Janos Kadar proklamował Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Chłopski i wezwał o „pomoc” wojska radzieckie. Do interwencji przyłączyły się kraje Układu Warszawskiego. Nagay wezwał natomiast na pomoc ONZ, nie odniosło to jednak oczekiwanego skutku. Tłumienie protestów trwało do 4 listopada. W tym czasie na Węgrzech panował krwawy terror. Nagay’owi nie udało się utrzymać władzy, którą dano Kadarowi. Samego Nagay’a zamordowano po tajnym procesie w 1958 roku.

Po wydarzeniach w Polsce i na Węgrzech ruchy liberalne w krajach satelickich zostały stłumione a Chruszczow poparł rządy silnej ręki: Żiwkowa w Bułgarii, Novotnego w Czechosłowacji, Ulbrichta w NRD, Gheorghia Dei w Rumuni.

W roku 1956 pojawił się też problem na Bliskim Wschodzie a dotyczył konfliktu sueskiego. Egipt został zaatakowany najpierw przez Izrael a następnie stacjonującą tam brytyjsko-francuską armię. ZSRR popierając nacjonalistyczny rząd prezydenta Gamala Abdel Nasera, zażądał wycofania agresorów, grożąc użyciem bomby jądrowej. Groźba poskutkowała.

W dyplomacji z USA Chruszczow stosował taktykę zmiennych bodźców: prowokował konflikty a potem je łagodził. W 1959 roku do Moskwy przybył prezydent USA Richard Nixon, Chruszczow również wizytował w USA. Wówczas były to wydarzenia bez precedensu.

Miejscem gdzie Chruszczow chciał konkurować o wpływy zachodu stała się Afryka i Azja. ZSRR instalował swoje wpływy m.in. w Egipcie, Iranie, Syrii, Algierii, Ghanie, Gwinei.

W 1960 roku miała odbyć się konferencja wielkiej czwórki w Paryżu. Chruszczow przed konferencją kazał zestrzelić amerykański samolot wywiadowczy penetrujący przestrzeń ZSRR. Konferencja prasowa pilota tego samolotu okryła hańbą USA, ponieważ wcześniej Stany wypierały się tego typu zarzutów. Doprowadziło to do zerwania konferencji oraz pogorszenia się stosunków między dwoma krajami.

Jedną z ważniejszych kwestii w polityce zagranicznej była sprawa Niemiec Wschodnich. Chruszczowowi zależało na tym żeby zachód uznał NRD. Środkiem do osiągnięcia tego celu miała być zarządzona w 1961 roku blokada Berlina Zachodniego i budowa muru berlińskiego. Kolejnym punktem zapalnym była Kuba, rządzona od 1959 roku przez sympatyzującego z ZSRR Fidela Castro. Po kolejnym nieudanym desancie emigrantów z Kuby Chruszczow postanowił zainstalować tam rakiety średniego zasięgu wycelowane w amerykańskie miasta. Kiedy sprawa ta wyszła na jaw, prezydent USA John Kennedy zażądał usunięcia rakiet oraz ogłosił blokadę wyspy. Udało się załatwić sprawę pokojowo. Rosjanie zobowiązali się usunąć rakiety z Kuby a Amerykanie mieli jej nie atakować.

W 1957 roku ZSRR wybudowało pierwszy podwodny okręt atomowy. Zaczął się także wyścig nad badaniami kosmosu. 4 października 1957 roku Rosjanie ze stacji Bajkonur wystrzelili w kosmos pierwszego satelitę „Sputnik”.

W sierpniu 1963 roku ZSRR, USA i Anglia podpisały porozumienie, w którym zobowiązali się nie przeprowadzać doświadczeń jądrowych w atmosferze, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej.

Pod koniec 1967 roku w Czechosłowacji władzę objął Alexander Dubcek, który zapoczątkował liberalizację. Kierownictwo nie uległo naciskom Kremla wobec czego Moskwa podjęła decyzję o interwencji zbrojnej. Z 20 na 21 sierpnia 1968 roku wojska Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji. Inwazji dokonano na prośbę czechosłowackich działaczy partyjnych. Dubczek i jego współpracownicy zostali aresztowani i wywiezieni do Moskwy. Interwencja doprowadziła do osadzenia tam wojsk radzieckich.