Rewolucja angielska, czyli wojna domowa w Anglii

Rewolucja angielska (1640-1659) to okres, w którym doszło w Anglii do wojny domowej pomiędzy zwolennikami króla, a członkami parlamentu. W jej wyniku doszło do obalenia monarchii i krótkotrwałego wprowadzenia w Anglii republiki. Rywalizacja związana była także ze wzrostem znaczenia klasy średniej, stojącej w opozycji do feudalnych stosunków społecznych.

Dynastia Stuartów

Jakub I Stuart

W 1603 r. na angielskim tronie zasiadł Jakub I, będąc jednocześnie pierwszym władcą z dynastii Stuartów. Nowy król miał zapędy absolutystyczne, toteż szybko popadł w konflikt z parlamentem. Zarówno król jak i parlament odnosili się do siebie w lekceważący sposób. Jakub I był zwolennikiem anglikanizmu, więc zwalczał niechętnych mu katolików. To z jego panowaniem wiąże się słynny spisek prochowy, którego organizatorzy chcieli wysadzenia króla i parlamentu. Zostali wykryci i za zdradę stanu zapłacili gardłem.

Dalsze spory z parlamentem doprowadziły do jego rozwiązania w 1610 r. i 1614 r. Z kolei próby rządzenia bez parlamentu oznaczały problemy ze skarbem i podatkami. Sytuacja zaogniła się w 1621 r., gdy parlament sprzeciwiał się mariażowi królewskiego syna z hiszpańską infantką. Członkowie parlamentu uważali Hiszpanię za wroga Anglii, wciąż żywa była pamięć o wojnach angielsko-hiszpańskich. Sytuacja ciągłego sporu trwała przez cały okres panowania pierwszego Stuarta.

Karol I Stuart

Po Jakubie I w 1625 r. na tronie zasiadł jego syn, Karol I. Ten także chciał rządzić w sposób absolutny, pomijając parlament. W 1626 r. wydał nawet proklamację, w której ogłaszał, że jest władcą absolutnym, który odpowiada wyłącznie przed Bogiem. Monarcha szukał porozumienia z parlamentem wyłącznie doraźnie, zwłaszcza przy okazji konfliktów zbrojnych.

Tak było w 1628 r., gdy król poszukiwał pieniędzy i chciał, by parlament uchwalił stosowne podatki. Jego członkowie odpowiedzieli, że są gotowi to uczynić, ale pod warunkiem, że król uzna uprawnienia parlamentu i będzie szanował wolności obywatelskie (Petition of rights). Król zatwierdził petycję parlamentu, ale tylko dla pozoru. Rok później rozwiązał parlament, zapowiedział nieprzestrzeganie petycji i rozpoczął okres 11 lat tyranii Prowadził absolutystyczną politykę, narzucającą anglikanizm oraz wprowadzającą wiele opłat, by w ten sposób ominąć brak zgody parlamentu na wyższe podatki. Takie działania wywoływały coraz większe niezadowolenie u szerokich mas społecznych. Jednak największy opór wobec polityki króla było w klasie średniej i tzw. nowej szlachcie.

Opozycja w Szkocji

Najpierw opozycja wobec Karola I zaczęła organizować się w Szkocji. Tamtejsi poddani króla byli niezadowoleni z nadmiernych obciążeń fiskalnych oraz narzucania im siłą anglikanizmu. Bezpośrednią przyczyną buntu była próba podporządkowania Kościołowi Anglikańskiemu, szkockiego Kościoła Prezbiteriańskiego. Dlatego 1638 r. niezadowoleni z rządów Karola I Szkoci, zawarli porozumienie i postanowili otwarcie sprzeciwić się polityce Stuarta.

Wodzem Szkotów, którzy powszechnie ruszyli do walki, został generał Alexander Leslie. Król wysłał do Szkocji oddziały wojska, ale mając świadomość o ich niespecjalnej wartości, dążył do zawarcia porozumienia. W czerwcu 1639 r. podpisano rozejm w Berwick upon Tweed.

Krótki i Długi Parlament

Izba Lordów 1640-1642, izba wyższa dwuizbowego parlamentu angielskiego

Karol I postanowił ten okres wykorzystać do zwołania parlamentu. Liczył, że mimo różnic, jego członkowie poprą walkę ze szkockim buntownikami. Parlament po 11 latach zebrał się w kwietniu 1640 r. Jednak większość zdobyli purytanie, którzy nie chcieli żadnego porozumienia z królem. Dodatkowo żądali zawarcia pokoju i zaczęli krytykować politykę króla. Widząc negatywne nastawienie parlamentu, Karol I rozwiązał go już w maju. Przez to, że trwał tylko miesiąc, przeszedł do historii jako „Krótki Parlament”.

Nastroje zaczęły się radykalizować. Król rozpoczął represje opozycji. Jednocześnie Laslie złamał postanowienia rozejmu i zaatakował północną Anglię. Ponownie zawarty został rozejm, a król ponownie zwołał parlament, który tym razem został nazywany „Długim Parlamentem”. Karol I desperacko potrzebował pieniędzy na wojnę ze Szkotami.

Jednak członkowie nowego parlamentu także stanęli w opozycji wobec króla. Wodzem purytańskiej opozycji został John Pym. Innymi liderami antykrólewskiej większości parlamentarnej byli John Hempden, Oliver St. John, William Lenthall oraz Oliver Cromwell. Postawa parlamentu przejawiała się w uchwalaniu ustaw ograniczających jego władzę oraz walką z królewskimi doradcami, a zwłaszcza z kierującym aparatem represji Thomasem Wentworthem, hrabią Strafford. Opozycji udało się go postawić przed sąd i skazać na wyrok śmierci, który wykonano 12 maja 1641 r.

Rycina Wenceslasa Hollara przedstawiająca z daleka egzekucję hrabiego Strafforda

Po rozprawieniu się ze znienawidzonym Straffordem, parlament rozpoczął otwarty konflikt z Karolem. Sytuacja króla była na tyle zła, że pod naporem parlamentu zgodził się na podpisanie aktu, na mocy którego tracił prawo do jego rozwiązania. Spór zaogniała także Wielka Remonstracja z 22 listopada 1641 r., będąca ustawą zawierającą listę nadużyć władzy z okresu rządów Karola I. Ponadto w ustawie znalazły się postulaty żądające reformy Kościoła anglikańskiego, ograniczające obciążenia fiskalne oraz zobowiązujące króla do powołania do rządów ludzi cieszących się zaufaniem parlamentu. Była to próba przekształcenia monarchii absolutnej w konstytucyjną. Niemniej Wielka Remonstracja przeszła przez parlament minimalną większością głosów. Był to sygnał, że część członków izby uznało, że zakładane cele zostały zrealizowane i nie ma potrzeby wywoływania rewolucji.

Pierwsza wojna domowa (1642-1646)

Dodatkowo doszło w Irlandii do wywołania powstania, które było problemem nie tylko dla Karola I, ale także angielskiego parlamentu. Jednak król zamiast skupić się na wojnie z Irlandią, po zakończeniu której mógłby wzrosnąć jego prestiż, to zajął się opozycją. Postanowił pojmać jej liderów. Ci jednak zostali ostrzeżeni i akcja Karola I zakończyła się niepowodzeniem. Co więcej, poparcia członkom izby udzielili kupcy z londyńskiego City. Król stracił zatem poparcie zarówno w parlamencie, jak i wśród klasy średniej. Dlatego 10 stycznia 1642 r. król opuścił Londyn. Wojna oficjalnie rozpoczęła się 22 sierpnia, gdy król wypowiedział parlamentowi wojnę.

Król popierany był głównie przez arystokrację i starą szlachtę feudalną. Ci wielcy panowie z kolei pociągnęli za sobą chłopów. Karola I popierał także anglikański episkopat, a także katolicy uznający, że większe zagrożenie stanowią purytanie niż król. Dodatkowo król zyskał poparcie u swych najbiedniejszych poddanych, bojących się kapitalistycznego wyzysku. Bowiem w tym okresie w Anglii rozpoczynała się kapitalistyczna rewolucja gospodarcza. Natomiast opozycja to tzw. nowa szlachta (gentry) oraz cała kapitalistyczna część społeczeństwa w postaci mieszczaństwa oraz małorolnych i średniorolnych chłopów. Zatem obozy, co do zasady, można było podzielić na siły feudalne popierające króla i siły kapitalistyczne klasy średniej popierające parlament.

Oliver Cromwell

Do jednej z pierwszych bitew doszło 23 października 1642 r. pod Edgehill. Starcie wygrały siły królewskie, zadając poważne straty wojskom parlamentu. W tym starciu wprost została pokazana wyższość królewskiej jazdy nad piechotą parlamentu. Po tej bitwie Cromwell postanowił zreformować wojska. Był genialnym dowódcą i świetnym organizatorem. Jego wojska zwane oddziałami „żelaznobokich”, zaczęły skutecznie stawiać opór królewskiej armii. Jednak zanim to nastąpiło lata 1642-1643 to okres zwycięstw sił Karola I. Dodatkowo w tym czasie zmarli Hempden i Pym. Parlament porozumiał się także ze Szkotami, zobowiązując się do przeprowadzenia po zakończeniu wojny reformy Kościoła anglikańskiego na wzór szkocki.

Na przełomie 1644/1645 r. w kręgu parlamentu zaczęło dochodzić do pierwszych konfliktów. Głównymi stronnictwami byli konserwatywni prezbiterianie oraz radykalni independenci. Związane były one z tendencjami części przywódców do porozumienia się z królem (prezbiterianie). Uważali go wciąż za prawowitego władcę, zatem chcieli ułożenia z nim stosunków, niż obalenia siłą. Jednak drugi obóz (independenci), w którym był także Cromwell, opowiadał się za dalszym prowadzeniem wojny. Ostateczne drugie z tych stanowisko uzyskało większość.

Armia Nowego Wzoru

Cromwell na czele „żelaznobokich” pod Dunbar

By jednak skutecznie prowadzić wojnę parlament postanowił gruntownie zreformować armię, która z założenia stała się zawodowa. Zastępując dotychczasowe milicje hrabstw, została nazwana Armią Nowego Wzoru, a parlament zorganizował dla niej zaopatrzenie i godny żołd. Cromwell wprowadził w jej szeregach drakońską dyscyplinę. Za nawet drobne przewinienia groziła kara śmierci. Zatem żołnierze parlamentu nie dopuszczali się rabunków i nadużyć, czym zyskiwali sobie sympatię angielskiego społeczeństwa. Wreszcie żołnierzy Cromwella charakteryzowało szczere oddanie sprawie i fanatyzm. Taka postawa Armii Nowego Wzoru działała także na niekorzyść króla. Jego wojska po pierwsze miały problemy z zaopatrzeniem, a po drugie wielu jego zwolenników zwracało się do parlamentu licząc, że jego wojska zaprowadzą spokój po występkach królewskich żołnierzy.

Jedno z kluczowych zwycięstw wojska parlamentu odniosły 2 lipca 1644 r. w bitwie pod Marston Moor. To po tej bitwie kawaleria Cromwella zyskała przydomek „żelaznobokich”. Formalnie wodzem sił parlamentu był Thomas Fairfax, a generałem i dowódcą jazdy Cromwell. Jednak faktycznie to Cromwell był przywódcą rewolucji.

Cromwell podczas bitwy pod Naseby

Gdy wojska parlamentu odniosły świetne zwycięstwo pod Naseby (14 czerwca 1645 r.), los króla był przesądzony. Rok później, gdy 24 czerwca 1646 r. skapitulował Oxford, wojna dobiegała końca. Zwycięstwo odniósł w niej parlament. Natomiast król uciekł do Szkocji. W zamian za wypłatę zaległego żołdu, Szkoci wydali parlamentowi Karola I, który w 1647 r. został przewieziony do zamku Holmby.

II angielska wojna domowa (1648–1649)

Okres następnych dwóch lat upłynął na przeciąganiu liny między pobitym królem a parlamentem, a także w stronnictwach wewnątrz zwycięskiego obozu. Zwłaszcza spór toczył się między opanowaną przez independentów armią, a prezbiteriańskimi członkami parlamentu. Do dalszych rozłamów dochodziło także w samym stronnictwie independentów. Tam wyłoniło się skrzydło lewellerów. Wysuwali żądania odejścia od przywilejów feudalnych na rzecz suwerenności narodu i powszechności głosowania. Stopień sporu urósł do takiego stopnia, że Cromwell postanowił rozwiązać go siłowo i 6 września 1647 r. zajął Londyn.

Thomas Fairfax

W społeczeństwie zaczęły budzić się tendencje rojalistyczne, które chciały unormowania sytuacji w kraju. Te nastroje wyczuł Karol I i w lutym 1648 r. rozpoczął rewoltę. Króla poparła przede wszystkim Walia. Natomiast w Anglii ośrodki prokrólewskie skoncentrowane były w hrabstwie Kent. Cromwell rozpoczął z nimi walkę wraz z Fairfaxem, który szybko spacyfikował rojalistów w Kencie. Natomiast Cromwell walczył w Walii. Najpierw w maju 1648 r. pod Cardiff, a następnie 17 sierpnia w bitwie pod Preston w Lancashire pokonał wojska popierające Karola I. Co więcej, Cromwell ruszył na Edynburg, który zajął wkraczając do niego triumfalnie. Sukcesem politycznym Cromwella było wyciszenie sporów z lewellerami na okres walk z Karolem I.

Zwycięski Cromwell zażądał wydania króla pod sąd i chciał rozwiązania parlamentu. Gdy spotkał się ze sprzeciwem, wysłał do Westminsteru wojska pod komendą Thomasa Pride’a i obsadził wszystkie wejścia, by nie dopuścić do obrad 140 członków parlamentu, którzy sprzeciwiali się Cromwellowi. De facto Cromwell przejął władzę w Anglii. Do Londynu na czele swojej armii powrócił w grudniu 1648 r.

Parlament Kadłubowy

Cromwell rozpoczął czystki w parlamencie. Aresztowano lub uniemożliwiono udziałowi w obradach prezbiteriańskiej większości. Pozostało jedynie 50 członków sprzyjających polityce independentów. Dlatego tak okrojony parlament zaczął być nazywany „Parlamentem Kadłubowym”.

Egzekucja Karola I

Teraz nic nie stało na przeszkodzie by postawić króla przed Trybunał. Ten 27 stycznia 1649 r. skazał Karola I na śmierć, jako tyrana i mordercę. Wyrok wykonano już 30 stycznia. Anglia została bez władcy. Tym samym Anglia stała się republiką bez króla, zlikwidowano Izbę Lordów. Parlament uchwalił ustawy znoszące monarchię i wprowadzające republikę. Jednak pełnię władzy dzierżył Cromwell, który zajął się m.in. zdławieniem lewellerów, z których wyodrębnili się jeszcze bardziej radykalni diggerzy. Dodatkowo w 1649 r. Cromwell ruszył na Irlandię, chcąc pod pozorem ukarania jej za pomoc Karolowi I, przejąć majątki mające posłużyć na spłatę zobowiązań wobec jego żołnierzy. W 1652 r. Irlandia znajdowała się już pod kontrolą sił Cromwella. Ze względu na okrucieństwa i rzezie jakie dokonały wojska independentów po dziś dzień Cromwell jest przez Irlandczyków znienawidzony.

Cromwell w 1650 r. rozpoczął także wojnę ze Szkotami, którzy wybrali na swojego króla Karola II, syna Karola I. Armia Szkocka dowodzona przez Karola II została rozbita w bitwie pod Dunbar (3 września 1651 r.), a król ledwo uszedł z pola walki. Zwycięski Cromwell połączył Irlandię i Szkocję ścisłą unią z Anglią. Można to uznać jako podwaliny pod powstanie Wielkiej Brytanii.

Akt Nawigacyjny i protektorat Cromwella

W 1651 r. parlament pod wpływem Cromwella wydał ustawę o żegludze morskiej tzw. Akt Nawigacyjny, w myśl którego można było przywrócić towary do Anglii tylko na statkach angielskich lub na statkach krajów, w których towary te zostały wyprodukowane. Ta ustawa wprost godziła w interesy Holendrów.

Oznaczało to wyłączenie pośrednictwa holenderskiego, co stanowiło poważny cios dla handlu i żeglugi morskiej Holendrów i bezpośrednią przyczynę wybuchu wojny angielsko-holenderskiej. Wojna ta zakończyła się zwycięstwem Anglii. Holandia uznała niekorzystny dla siebie Akt Nawigacyjny i przewagę Anglii na morzu. Akt Nawigacyjny stworzył doskonałe warunki dla rozwoju angielskiej floty handlowej, która wkrótce uzyskała zdecydowaną przewagę nad holenderską.

W 1653 r. Cromwell przyjął tytuł lorda protektora stając się dyktatorem w Anglii. Zatem, mimo iż jego kariera wiązała się z walką z absolutyzmem, ostatecznie sam stał się władcą absolutnym. Po rozwiązaniu parlamentu w 1653 r. Anglia stała się protektoratem. Kolejne lata Cromwell poświęcił na wojnę z Hiszpanią, na której zdobył dla Anglii Jamajkę i Dunkierkę.

Po jego śmierci,  1658 r. rządy objął jego syn Ryszard. Te jednak, w przeciwieństwie do rządów ojca, były tak nieudolne, że został zmuszony do rezygnacji już w 1659 r. Oznaczało to zakończenie trwającej od 1640 r. rewolucji w Anglii.

Restauracja Stuartów

Karol II Stuart

Po rezygnacji Ryszarda Cromwella w kraju szerzyła się anarchia. Wtedy gubernator Szkocji, generał George Monck, ruszył wraz ze swoimi siłami na Londyn, który zajął. Zmusił następnie parlament do rozwiązania się. Wybory wygrali rojaliści, którzy chcieli przywrócenia monarchii. Karol II, który miał objąć władzę w deklaracji z Bredy, zobowiązał się do ogłoszenia amnestii wobec wrogów swojego ojca oraz do wprowadzenia tolerancji religijnej. To spowodowało, że 8 kwietnia 1660 r. parlament ogłosił go królem Anglii.  Przebywający w Bredzie król, na Wyspach Brytyjskich wylądował w maju 1660 r. Do Londynu wkroczył 29 maja i ta data uznawana jest za dzień restauracji dynastii Stuartów w Anglii.

Symbolem restauracji Stuartów była symboliczna egzekucja Cromwella. W styczniu 1661 r. z grobowca usunięto szczątki lorda protektora i publicznie je powieszono, by następnie pochować w nieznanym miejscu.

Czytaj także → Chwalebna rewolucja i ustanowienie monarchii parlamentarnej w Anglii

Bibliografia:

1. S. Arnold, W. Kurkiewicz, A. Tatomir, W. Żurkowski, Dzieje Świata, Warszawa 1976.
2. A. Kersten, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
3. Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 1991.
4. H. Zins, Historia Anglii, Wrocław 2001.

Więcej o historii Anglii przeczytasz klikając na poniższą grafikę: