Husaria - najpiękniejsza i najlepsza kawaleria świata

Polska i litewska formacja zbrojna sławna w całej Europie i na świecie. Największe sukcesy Husaria święciła od początku XVI w., do końca XVII. W tak niespokojnych czasach, w jakich przyszło jej służyć, Husaria nawet przez okres przeszło stu lat nie poniosła poważniejszej porażki, zwyciężając w bitwach między innymi wojska moskiewskie, szwedzkie, tatarskie, tureckie. 

„Pod Kłuszynem to właśnie husaria stanowiła zdecydowaną większość sił Rzeczypospolitej i to ona w głównej mierze zadecydowała o zwycięstwie.”

„Nam husaria jest szczególnie bliska, dlatego można tu znaleźć o niej sporo informacji.”

„Gdy [husarze] szarżują pełną szybkością z nastawionymi kopiami, nic nie jest w stanie im się oprzeć”

„Husarze nie cofają się nigdy, puszczając konia w całym pędzie, przebijają wszystko przed sobą”

„Rozkazał wszystkim swoim dowódcom brygad i pułków żeby, kiedy husarze czy też kopijnicy uderzą na nich, rozstąpili się [ze swoimi wojskami] i dali ujście ich [husarzy] wściekłemu naporowi, który, jak on wiedział, nie mógł być wtedy wytrzymany przez żadną siłę ani taktykę.”

Husaria pokonywała nawet wielokrotnie liczniejszego wroga. Husaria wyposażona w zbroje, 5-6-cio metrowe kopie, tarcze, skóry dzikich zwierząt (lamparcie, tygrysie, rysie, niedźwiedzie i wilcze) oraz charakterystyczne skrzydła, choć nie zawsze. Atakowała w pełnym galopie. Atak Husarii był dla przeciwnika zazwyczaj ostatnim w jego życiu, niezwykle przerażającym widokiem, a dla postronnego obserwatora przepięknym i zdumiewającym
O genezie słowa husarz

Zdaniem Marka Plewczyńskiego

„Geneza terminu husarz, ginąca gdzieś w mrokach średniowiecza, pozostaje nadal kontrowersyjna. Według jednych opinii, węgierskie słowo husarz miało pochodzić z języka południowosłowiańskiego. U Dalmatyńczyków husar oznaczał w XII w. zarówno rozbójnika, jak i konnego jeźdźca. W serbskim güsār oznacza korsarza, pirata i rozbójnika morskiego. Na gruncie jakiego języka oraz w jakim czasie i na jakim terenie (słowiańskim czy też węgierskim) wyraz gusar przeszedł w husar – na to pytanie musieliby się wypowiedzieć językoznawcy. W każdym razie już w XIV w. terminem husarstwo określano dokonywanie szybkich, gwałtownych napadów rabunkowych na łodziach i na koniach [...]. Według innych poglądów, termin husar jest wyłącznie węgierskiego pochodzenia będąc zbitką wyrazów husz (dwadzieścia) i ar (dobra ziemskie, lenno).”

Jeszcze głębiej w przeszłość sięga Richard Brzezinski, pisząc:

„Tenth-century Byzantine military manuals mention light cavalry known as chosariori or chonsariori, recruited from Balkan peoples, especially Serbs, and ‘ideal for scouting and raiding’. Their name, now routinely translated by Byzantine historians as ‘hussar’, probably derives in turn from cursores – ‘runners’, a late Roman class of light cavalry.”

„Wprawdzie jedni i drudzy byli uzbrojeni identycznie, w tarcze i kopie, to jednak Serbowie [racowie] nie przywdziewali żadnego uzbrojenia ochronnego, natomiast Polacy, Węgrzy czy Rusini walczący jako husarze mieli pancerze, a później (co najmniej od 1527 r.) również i przyłbice [...]”

Etapy rozwoju husarii

Przełomowym okresem w historii husarii było panowanie Stefana Batorego. Z nim to wiąże się reformę, wprowadzającą w tej jeździe – analogicznie do tego, co miało miejsce w jego ojczystym Siedmiogrodzie – uzbrojenie płytowe. Odtąd tarcza zanika na rzecz półzbroi husarskiej, noszonej czy to na kolczudze, czy też bez niej. Panowania kolejnych królów nie były już tak rewolucyjne dla wyglądu husarii. Zmiany następowały nie tyle w samym jej wyglądzie, co w organizacji (np. dążono do ograniczenia wielkości pocztów, po to, aby w chorągwiach było jak najwięcej towarzyszy) i w sferze taktyki (np. pojawienie się nowej jednostki taktycznej, tj. szwadronów).

Czym różniła się husaria polska od węgierskiej?

Różnica ta była przede wszystkim jakościowa. Na początku XVII w. Lubieniecki wyjaśniał, że gdy: „Król [Batory] najprzód do Polski przyjechał, tedy zastał wojsko w Polszcze bardzo konne i na dobrych koniach, dojrzałe w leciech i we wzroście ludzi, nie węgierskie giermki i parobki. Co król za dziw Węgrom ukazował, bo inakszych ludzi, ani koni u nas na ten czas nie popisywano (nie wpisywano w rejestr wojska/nie zaciągano do wojska)” Ta różnica w jakości była dostrzegalna nie tylko w czasach Batorego. Różnica ta była szczególnie widoczna w następnym stuleciu. W XVII w. husarze węgierscy odrzucają kopie i zbroje – ewoluują w kierunku lekkiej jazdy (huzarów). W tym samym stuleciu husaria polska trwa w formie, którą przybrała pod koniec wieku XVI. Czyli pozostaje jazdą noszącą uzbrojenie płytowe i walczącą kopią. A jeśli już o kopii mowa, to ta najważniejsza broń husarza, tylko w Polsce osiągnęła długość przeszło 6 m, co pomagało polskim husarzom pokonywać pikinierów. Kopie węgierskich husarzy były ok. 1,5 m krótsze.

Uzbrojenie zaczepne

Oprócz wspomnianej już długiej kopii, husarze w okresie po r. 1576 używali: pałasza (lub zamiennie długiego koncerza), szabli, pistoletów (lub rusznicy) oraz broń obuchową (czekan, nadziak). Bywało, że zamiast długich kopii używano kopii połowicznych (o długości ok. 3,3 m). Gdy sytuacja do tego zmuszała, używano czy to substytutów kopii, czy też zwykłych dzid. Sporadycznie husarze sięgali i po łuki.

Skrzydła

Najbardziej rozpoznawalnym elementem husarza polskiego są skrzydła. Ich użycie bojowe jak dotąd było kwestionowane. Nie mam jednak dzisiaj wątpliwości, że skrzydeł używano także w walce a nie tylko na paradach- np Kłuszyn 4.07.1610 r. o czym świadczą liczne i wiarygodne źródła.

Było kilka sposobów mocowania skrzydeł (na tarczach, przy siodle, na plecach; malutkie „skrzydełka„ mocowano i do szyszaków), tak jak i różnego typu skrzydeł używano (”naturalistyczne”, tzn. podobne w kształcie do skrzydła ptaka; także skrzydła w postaci drewnianej listwy w którą wpinano pióra).

Nawiązując do Stefana Batorego, skrzydła były używane „dla postrachu i okazałości”. Wbrew powszechnemu przekonaniu, nie szumiały na wietrze.

Taktyka

Husaria była przede wszystkim jazdą kopijniczą. Co za tym idzie podstawowym sposobem jej walki była szarża w zwartym szyku z kopiami, które kruszono na przeciwniku. Husaria mogła jednak wypełniać zadania innych formacji. Gdy kopii brakowało, mogła walczyć jak kirasjerzy (pałaszem i bronią palną). W pewnych okolicznościach, husarze zsiadali z koni, walcząc jako piechota (używano wtedy skróconych kopii jako pik, lub też długiej broni palnej, którą husarze wozili na wozach). Husarze brali także udział w harcach przedbitewnych i w pogoni za rozbitym przeciwnikiem. Była to więc jazda uniwersalna, lecz ze względu na jej wysoki koszt i specyfikę, najkorzystniej było jej używać do zadań, dla których powstała, czyli do przełamujących szarż. Co decydowało o sukcesach i skuteczności husarii polskiej?

Przyczyny sukcesów

Przyczyny były i złożone, i uniwersalne zarazem. Wysokie morale husarzy, bardzo dobre wyposażenie i wyszkolenie, duże doświadczenie, dobre dowodzenie… To podstawowe czynniki, które każdej armii i formacji wojsk w historii wojen pomagały zwyciężać. Pomagały i husarii. Pewną specyfiką husarii było to, że kontynuowała ona tradycje jazdy rycerskiej, gdy ta zanikała (aż w końcu zginęła) już w Europie. Mogła więc husaria w pewnych okresach i pewnych wojnach być swego rodzaju nowością dla przeciwnika z którym przyszło jej walczyć. Pojawiający się w takiej sytuacji element zaskoczenia można było odpowiednio wykorzystać. Charakterystyczne jest to, że swoje największe sukcesy odnosiła husaria wtedy, gdy przeciwnik – nie doceniając husarii, czy też po prostu nie znając jej możliwości – wychodził w otwarte pole i tam próbował jej stawić czoło (np. pod Kircholmem 27 IX 1605, czy też pod Chocimiem 7 IX 1621).

Ciekawostki husarskie

• Przez ponad wiek husaria nie odniosła porażki.
• Husaria odnosiła zwycięstwa nawet nad pięciokrotnie liczniejszym przeciwnikiem.
• Pod Curtea de Argesz (1600) 5-krotnie liczniejsza armia wołosko-mołdawska pierzcha z pola bitwy.
• Kircholm 1605- liczni najemnicy zaciągnęli się do armii szwedzkiej z zastrzeżeniem, że nie będą musieli walczyć z już wówczas bardzo znaną polską jazdą. Dowództwo szwedzkie musiało im znacznie podnieść żołd, gdy okazało się, że jednak przyjdzie im walczyć z Husarią. W wyniku bitwy większość z nich poniosła śmierć- straty szwedzkie wyniosły ok. 7000 żołnierzy, gdy po stronie polskiej 100 (słownie: stu).
• Kłuszyn 1610- ze względu ogromną przewagę liczebną Rosjan, niektóre chorągwie husarii musiały nawet dziesięć razy szarżować na przeciwnika. Na polu bitwy, na którym po obu stronach walczyło przeszło 40.000 osób po stronie polskiej poległo ok 220 walczących, w tym ok. 100 husarzy, po stronie nieprzyjaciela ponad 5000 poległych.
• 1621- Chocim- 8000 husarzy - największa liczba husarzy na polu bitwy. Szarża husarii spędziła z pola 15-krotnie liczniejsze wojska tureckie, na widok czego młody sułtan Osman II rozpłakał się z żalu i bezsilności
• 1660 - Połonka- Husarz litewski przebił kopią 6-ciu Moskali jednocześnie.
• 1683 - Wiedeń- sprzymierzone wojska austriackie i niemieckie spowolniły atak by móc podziwiać szarżę Husarii na armię turecką.
• Szabla husarska - uznawana przez wielu za najlepszą szablą bojową w historii.
• Podczas bitwy zazwyczaj ginęło 3-4 razy więcej koni husarskich niż samych husarzy. Służba husarza w ogóle charakteryzowała się bardzo niską śmiertelnością.
• Najmłodszym „husarzem” był syn Samuela Łaszcza, który został wpisany wraz z własnym oddziałem do hetmańskiej chorągwi zaraz po urodzeniu, by „zaraz z pieluch służyć zaczął”.
• Husarzem, który zrobił największą karierą był Stefan Czarniecki - z towarzysza w 1637 do hetmana polnego w 1665.
• Jedyny zanotowany pojedynek husarski miał miejsce w 1607 roku. Husarz Piotr Łaszcz wyzwał husarza Joachima Ślaskiego na pojedynek na kopie i w czasie walki zabił go pchnięciem w głowę.
• Skąd kawa w Wiedniu? Legenda mówi, że po zwycięstwie pod Wiedniem wojsk (głównie Husarii) dowodzonych przez Króla Jana III Sobieskiego, w obozie pokonanej armii tureckiej znaleziono worki z ziarnem kawy, której działanie odkrył również walczący pod Wiedniem Jerzy Kulczycki i otworzył pierwszą kawiarnię w Wiedniu. Jest jeszcze druga legenda - że Kulczycki wykradł z obozu wroga worki z kawą, którą pierwotnie uznano za paszę dla wielbłądów. Wydaje się jednak ona nieprawdopodobna, ponieważ w przeszłości Kulczycki bywał w Turcji i musiał znać to cudowne ziarno.

Mity o Husarii

• Husarze nigdy nie montowali skrzydeł do walki, a wyłącznie do parady - FAŁSZ- między innymi obraz bitwy pod Kłuszynem Boguszewicza namalowany w 1620r pod okiem samego hetmana Żółkiewskiego przedstawia husarzy posiadających skrzydło przy siodle w boju. Potwierdzają to również inne źródła. Również znajdujący się w Olesku obraz bitwy pod Wiedniem ukazuje husarzy w boju ze skrzydłami. Zachowało się wiele wiarygodnych źródeł wizualnych i tekstowych dyplomatów, zagranicznych posłów, żołnierzy obcych armii, historyków- świadków tamtych wydarzeń potwierdzających fakt użycia skrzydeł w boju oraz opisujących ich domniemane działanie na polu bitwy. A zatem- nie zawsze, nie wszyscy, ale husarze stosowali skrzydła montowane przy siodłach i na plecach również w boju- w walce.
• Husarze zawsze nosili skrzydła mocowane na plecach- FAŁSZ- do końca lat 20-tych XVII wieku husarze jeśli montowali skrzydła, to do siodła lub nie montowali ich wcale. W późniejszym okresie husarze mogli również montować skrzydła do pleców lub siodła, choć duża część nie mocowała ich wcale.
• W filmie „Rok 1612″ husarze mają skrzydła na plecach, dodatkowo wygięte w „S” - FAŁSZ - w 1612, jak to pokazuje obraz Boguszewicza mogli co najwyżej mieć proste skrzydła przy siodle.
• Husarze nigdy nie montowali skrzydeł do walki, a wyłącznie do parady - FAŁSZ- między innymi obraz bitwy pod Kłuszynem Boguszewicza namalowany w 1620r pod okiem samego hetmana Żółkiewskiego przedstawia husarzy posiadających skrzydło przy siodle w boju. Potwierdzają to również inne źródła.
• Towarzysze husarscy nie ubierali skór wilka - czynili to tylko pocztowi - FAŁSZ- towarzysz husarski Paweł Krajewski schwytany przez Szwedów przed bitwą pod Kircholmem ubrany był w skórę wilka.
• Husarze, jako jazda ciężka używała ciężkich koni - FAŁSZ- zbroja husarska wbrew pozorom nie była szczególnie ciężka. Napierśnik mógł ważyć ok 7kg. Konie husarskie były średniej budowy i łączyły w sobie szybkość i wytrzymałość. Koń husarski był najkosztowniejszym „elementem wyposażenia” husarza.
• Koniec świetności husarii i jej upadek spowodowany był rozwojem broni palnej - FAŁSZ- do samego końca śmiertelność husarzy w wyniku ostrzału była bardzo niska.
• Wg obrazu Matejki husarze byli obecni podczas wjazdu Chrobrego do Kijowa w 1018 roku - FAŁSZ - po prostu fałsz.
• Husarze walczyli pod Grunwaldem w 1410 roku - FAŁSZ - j.w.- husaria pojawiła się w Polsce prawie sto lat później.