Rzym od monarchii przez republikę do cesarstwa - przyczyny zmian ustrojowych

Rzym był centrum starożytnego świata. Cywilizacja śródziemnomorska, która jest doskonałym przykładem na gigantyczny rozwój-z małego miasta, osady – do imperium ogarniającego basen Morza Śródziemnego, znaczna część Europy Zachodniej, Półwyspu Bałkańskiego, Azji Mniejszej, a także północnej Afryki. Wraz z rozwojem terytorialnym, w Rzymie dochodziło do ewolucji ustroju politycznego. Cały system zmian ustrojowych w Rzymie to ciąg przyczynowo-skutkowy, ukształtowany na polu społecznym i ekonomicznym. W dużej mierze także i politycznym.

Według ogólnie znanej legendy, miasto Rzym powstało w 753 roku przed naszą erą. Zostało założone przez dwóch braci: Romulusa i Remusa- synów kapłanki Rei Sylwii i rzymskiego boga wojny Marsa. Miejsce ulokowania było dość ciekawe, a mianowicie-miasto powstało na siedmiu wzgórzach: Kapitolu, Kwirynale, Palatynie, Eskwilinie, Awentynie, Wiminale i Caelusie. Pierwszym i legendarnym władcą Rzymu był Romulus- zwycięzca pojedynku dwóch braci. Jego panowanie rozpoczyna w Starożytnym Rzymie okres monarchii. Na tronie królestwa rzymskiego zasiadało kolejno siedmiu władców, począwszy od Romulusa, a zakończywszy na ostatnim z rodu Tarkwiniuszy - Tarkwiniuszu Pysznym. System monarchii rzymskiej nie był zbyt skomplikowany. Oto król, jako najwyższy wódz, sędzia i kapłan, posiadający szerokie funkcje kapłańskie- tak zwane auspicja, jest wybierany przez kurie i radę starszych. Niektórzy historycy dopatrują się w tym systemie elementów wolnej elekcji, natomiast według mnie są to daleko idące spekulacje. Jednakże sposób obierania nowego monarchy był sam w sobie dość intrygujący. Nowo koronowany król automatycznie spośród kurii i rady starszych –społeczności z których się wywodził – mianował swoją radę doradczą-czyli słynny rzymski Senat.

W ciągu wieków, również z powodów zmian ustrojów, Senat będzie przechodził szereg ewolucji- od mocnej instytucji zajmującej się polityką zagraniczną państwa, po radę miasta Rzym. Ludność Rzymu podporządkowana monarchii podzielona była na dwie potężne grupy: patrycjuszy-bogatej warstwy społecznej, wchodzącej w skład kurii i rady starszych oraz plebejuszy-nie mających żadnych praw politycznych, z reguły biedaków. Między powyżej wymienionymi warstwami rzymskiego społeczeństwa dochodziło do ciągłych starć i konfliktów powodowanych przez nierówności polityczno-ekonomiczne. Ostatni królowie rzymscy, a dokładnie trzech z etruskiej dynastii Tarkwiniuszy, rządziło bardzo surowo i okrutnie. Taki system prowadzenia polityki wewnętrznej w połączeniu z narastającymi sporami na linii patrycjusze-plebejusze doprowadził w 509 roku przed naszą erą do obalenia Tarkwiniusza Pysznego. Znienawidzona przez ludność rzymską monarchia, miała już nigdy nie powrócić. Warty zauważenia jest także fakt, że państwo Rzym za monarchii nie zgromadziło praktycznie żadnych nowych terytoriów, co będzie także skutkowało obaleniem królestwa. Po wygnaniu Tarkwiniusza Pysznego, Rzym staje się republiką arystokratyczną. Będący w lepszym położeniu patrycjusze sięgają po władzę mając na ustach hasło: res publica- co w wolnym tłumaczeniu na język polski znaczy- rzecz publiczna. Najważniejszymi urzędnikami rzymskimi stają się konsulowie- w liczbie dwóch . Rozpoczyna się kształtowanie systemu republiki. Przegrani plebejusze rozpoczynają szeroko zakrojony bunt, co w początkowych latach istnienia „respublici” może być dla niej poważnym zagrożeniem. W wyniku utarczek powstaje jedno z najważniejszych rzymskich praw – Prawo XII Tablic, spisane w latach 451-449 przed naszą erą. Po względnym wyrównaniu sytuacji społecznej w Rzymie, przychodzi czas na uporządkowanie sytuacji politycznej. Urzędy republiki zostają podzielone na wyższe i niższe (odpowiednio przeznaczone dla patrycjuszy i plebejuszy). Jak wyżej wspomniałem, po zażegnaniu społecznego konfliktu Rzym powiększa swoje terytoria. Ważnymi urzędnikami stają się senatorowie, piastujący funkcję dożywotnio i zajmujący się polityką zagraniczną. Duża ilość podbitych obszarów miała znaczący wpływ na kształtowanie się mentalności ludu rzymskiego. Żył on w przeświadczeniu, że jest niepokonany i żaden wróg mu nie sprosta. Euforię wzbudziła tzw. sprawa punicka (a w zasadzie trzy kampanie prowadzone z przerwami w latach 264-146 p.n.e.). Praktycznie rzecz biorąc Rzym w czasach późnej republiki wydawał się niezwyciężony. Natomiast jest jeszcze druga strona medalu: za wielką ambicją i pewnością siebie stał szereg patologii politycznych. Szerzący się nepotyzm, symonia, korupcja, klientelizm były wszechogarniające. Dodatkowo wznowiły się nieporozumienia pomiędzy plebsem i patrycjuszami. I wiek przed naszą erą to okres bardzo burzliwy i niepokojący. Rzym doświadczony jest coraz to nowymi reformami (jak np. reforma wojska Gajusza Mariusza), mającymi na celu poprawę sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej kraju. Republika w ostatnich latach swojego istnienia poddana była bratobójczym walkom społecznym, jak np. powstanie niewolników pod wodza Spartacusa (73-71 p.n.e.).

Dotychczasowa - mogłoby się wydawać - jedność obywatelska została poważnie zachwiana. Mimo wszelkich sporów społecznych, dobro państwa było zawsze na najwyższym miejscu. Niestety po bitwie pod Akcjum (1 sierpnia 31 roku p.n.e.) nic nie było jasne. Zwycięski Gajusz Oktawiusz kładzie kres republice rzymskiej. Wątpliwości społeczeństwa rzymskiego co do zamiarów i intencji Oktawiusza zostały ostatecznie rozwiane w 27 roku przed nasza erą. Oto Senat przyznaje Gajuszowi tytuł Augustusa. Rozpoczyna się okres cesarstwa- ostatniej formy ustrojowej Rzymu. Okres Augusta to tzw. pryncypat. Charakteryzował się znaczną władzą w ręku pierwszego obywatela – princepsa (stąd nazwa ustroju), którym nota bene stał się Oktawian August. By utrzymać pozory Oktawian współpracował z Senatem, powiększając go do 600 senatorów. Cesarstwo Rzymskie w początkowych latach swojego istnienia charakteryzowało się dość rozległym obszarem. Mimo tego żądny podbojów Oktawian starał się sukcesywnie powiększać swoje włości. W 9 roku naszej ery doszło do bardzo ważnego dla Rzymu wydarzenia-otóż w Lesie Teutoburskim dowódca rzymski Warrus przegrał z barbarzyńskimi Germanami. Nie była to olbrzymia porażka militarna, lecz szalenie ambicjonalna. Z punktu widzenia Rzymian oto niezwyciężone dotychczas Cesarstwo zostało pokonane przez podrzędne ludy Barbaricum. Kolejni cesarze rzymscy (Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz ‚Neron) wprowadzali rządy strachu i bojaźni przed cesarzem, a tym samym stopniowo wzmacniali swoją pozycję. Płazem uchodziły im różne ekscesy-takie jak wprowadzenie konia Incitatusa do Senatu przez Kaligulę albo spalenie stolicy państwa przez chorobliwie zapatrzonego w sobie pseudoartystę Nerona. Ważną rolę w sytuacji wewnętrznej Rzymu miała rozwijająca się religia chrześcijańska . Nie bez powodu główną i podstawową cezurą historii są narodziny Jezusa Chrystusa z Nazaretu. Religia ta z roku na rok stawała się coraz bardziej powszechną, a tym samym stawała się zagrożeniem dla osoby cesarza . Bo oto kiedy dotychczas to jemu oddawano cześć jako najwyższemu kapłanowi, teraz cześć oddawana była zmartwychwstałemu Chrystusowi. Jednakże coraz bardziej wzmocniona pozycja cesarza doprowadziła w roku 284 do przemiany dotychczasowego cesarstwa w nową formę-dominat. Cesarz Dioklecjan zerwał z dotychczasowym przeświadczeniem współpracy cesarsko-senatorskiej i wprowadził urząd cesarza absolutnego. Rozpoczął też szeroko zakrojoną walkę z chrześcijaństwem co nie dało pierwotnie pożądanego skutku. W 313 roku cesarz Konstantyn zezwolił na wyznawanie religii chrześcijańskiej. Coraz częstsze najazdy ludów Barbaricum, oraz pogarszająca się sytuacja wewnętrzna doprowadzają ostatecznie do upadku-podzielonego w 395 roku cesarstwa - części zachodniej ze stolica w Rzymie. Ma to miejsce w osławionym przez historyków roku 476.

Starożytny Rzym, jak zwykło się mawiać, to państwo bogate ustrojowo. Od monarchii przez republikę po cesarstwo można doskonale zaobserwować mentalność społeczeństwa, jego ogromne ambicje wywołane potężnym rozwojem na przestrzeni wieków - nie beż pardonu uważa się , że Rzym to kolebka europejskiej cywilizacji. Na bogactwie ustrojowym Rzymu opiera się wiele teraźniejszych systemów politycznych.

Bibliografia:

1. M. Jaczynowska, Starożytny Rzym PWN, Warszawa 1984.
2. F. Conti, Historia Starożytnego Rzymu, Radwan, 2004.
3. N.A Maszkin, Historia Starożytnego Rzymu, Książka i Wiedza , Warszawa 1950.