Upadek rządów komunistycznych w Polsce. Początek III RP

Okres rządów komunistycznych w Polsce ma swój początek już w 1944 roku, kiedy to w Lublinie zostaje wydany Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Od tego momentu szereg decyzji politycznych, społecznych i ekonomicznych zapadał nie w stolicy państwa polskiego lecz Moskwie-stolicy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Taki stan rzeczy utrzymywał się aż do roku 1989. Dekada 1980-1990 jest przez wielu historyków uważana jest za najbardziej gwałtowną pod względem przemian w historii Polski.

Temat mojej pracy dotyczy upadku rządów komunistycznych i przejścia do rządów demokratycznych w Polsce. Potocznie taki stan rzeczy nazywa się transformacją ustrojową. Aby w ogóle mówić o transformacji należałoby dopatrzyć się jej podstaw. Wydarzenia roku 1980 rozpoczęły się podobnie jak wiele tego typu poprzednich-od zaburzeń, jakie przyniosła ostra zima lat 1979/1980. Sparaliżowany został transport, gospodarka i dostawy. Pierwsze dni stycznia 1980 roku wykazały, że zabrakło węgla, elektrownie zaczęły wyłączać prąd oraz pojawiły się trudności w zaopatrzeniu w podstawowe artykuły. W lutym 1980 roku w Warszawie odbył się VIII Zjazd KC PZPR. Odpowiedzialność za kryzys spadła na premiera Piotra Jaroszewicza, którego zastąpił Edward Babiuch. Podwyżki cen niwelowane były podwyżkami płac. Taki stan rzeczy pogłębiał inflację i wzmagał sytuację kryzysową. Do największych niepokojów doszło w lecie 1980 roku. W lipcu wybuchł strajk kolejarzy lublińskich, natomiast w sierpniu strajki owładnęły Warszawą i Gdańskiem. 14 sierpnia 1980 roku rozpoczął się strajk robotników w Stoczni Gdańskiej im. Lenina . Na czele strajkujących stanął późniejszy prezydent niepodległej Polski-Lech Wałęsa. Nie można jednakże zapominać o innych bohaterach tego czasu- Andrzeju Gwieździe, Annie Walentynowicz, Henryce Krzywonos. Sytuacja w Gdańsku była bardzo niekorzystna dla władz, dlatego też do rozmów ze strajkującymi oddelegowany został wicepremier Mieczysław Jagielski. Robotnicy opracowali 21 postulatów które musiały być spełnione aby można było mówić o zakończeniu strajku. Władza-mówiąc kolokwialnie-została postawiona pod ścianę. Nie mając innego wyjścia 31 sierpnia 1980 roku zostały popisane obustronne porozumienia sierpniowe. Najważniejszym postulatem robotników było utworzenie niezależnego związku zawodowego. Tak też się stało. 10 września 1980 roku w Sądzie Najwyższym w Warszawie zarejestrowany prawnie został NSZZ Solidarność. W strukturach PZPR-u rozpoczął się okres przetasowań prominentów partyjnych. Odwołany został Edward Gierek, jego miejsce zajął Stanisław Kania. Sytuacja polityczna w Polsce była niepokojąca dla Kremla. Napięta sytuacja wewnątrzpaństwowa mogła doprowadzić do ogromnego rozlewu krwi. Mogła zostać powtórzona sytuacja z Poznania 1956, lub Wybrzeża 1970. Leonid Breżniew ‚który w tym czasie stał na czele ZSRR podjął szereg decyzji, które miały zahamować rozwój niekorzystnej sytuacji w Polsce.

W lutym 1981 r. premierem zostaje Wojciech Jaruzelski. Generał Ludowego Wojska Polskiego miał za główne zadanie opanować sytuację w kraju. Cała wina za wydarzenia 1980/1981 została zrzucona na ekipę Edwarda Gierka. Sam Gierek został pozbawiony odznaczeń i środków do życia. 13 maju 1981 roku światem wstrząsnęła straszna wiadomość . Na watykańskim Placu Świętego Piotra doszło do zamachu na życie papieża Jana Pawła II. Jak się później okazało za zamachem stali dowódcy radzieccy na czele z Breżniewem. Okres od czerwca do grudnia 1981 nacechowany był szeregiem strajków i wystąpień przeciw „władzy ludowej” . W niedzielny poranek 13 grudnia 1981 r. w Polsce wprowadzony został stan wojenny. Za oficjalne przyczyny podano przymus opanowania anarchii w kraju. W momencie rozpoczęcia stanu wojennego internowani zostali działacze Solidarności, a także podziemia antykomunistycznego. Wzmogła się działalność aparatu bezpieczeństwa państwowego (SB, UB, MO, ORMO). Powstała Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego złożona z generalicji Ludowego Wojska Polskiego. Jak po latach tłumaczył Wojciech Jaruzelski - wprowadzenie stanu wojennego było rzeczą najbardziej racjonalną w owym czasie. Dla ekipy Jaruzelskiego która w dzisiejszych czasach postawiona jest przed sądem i ma odpowiedzieć za wprowadzenia stanu wojennego jedyną linią obrony są rzekome plany Armii Czerwonej dotyczące ataku na Polskę gdyby sytuacja stała się krytyczna. Niemniej jednak okres od 13 grudnia 1981 r. do 22 lipca 1983 r. był w Polsce bardzo ciężki. Ludzie poddawani byli inwigilacji, wprowadzono reglamentację na towary spożywczo-przemysłowe, oraz godzinę policyjną. Paradoksalnie w okresie stanu wojennego wzmożyła się działalność opozycji antykomunistycznej. Po zakończeniu stanu wojennego rozpoczął się proces amnestii więźniów politycznych. Szerokim echem odbiła się morderstwo solidarnościowego księdza Jerzego Popiełuszki. Wiele strajków w kraju doprowadziło do pogorszenia gospodarki . Sytuacja ta miała zostać naprawiona przez szereg reform gospodarczych.

W połowie 1987 r. władza zaczęła lansować reformę mającą na celu poprawę wydajności polskiej gospodarki. Powszechnie oczekiwano ‚że oznacza to kolejną podwyżkę cen. Aby uzyskać poparcie społeczeństwa dla reform gospodarczych 29 listopada 1987 r. odbyło się referendum. Zawierało dwa ‚mało precyzyjne pytania. Pierwsze dotyczyło zgody na reformę gospodarczą, nawet gdyby trwała 2-3 lata, drugie natomiast dotyczyło dróg polskiej demokratyzacji i rozszerzenia praw obywatelskich oraz samorządowych. Według władz w referendum wzięło udział 67 procent uprawnionych, według Solidarności 30-35 procent. Odpowiedzi pozytywnych na oba pytania wynosiły również 50%, władza przegrywała więc nawet według ustalonych przez siebie kryteriów. Pomimo tego w lutym 1988 roku wprowadzono najwyższą od 1982 roku podwyżkę cen. Nie wpłynęła ona jednak na poprawę sytuacji rynkowej , ponieważ podwyższono również płace. Niemniej jednak podwyżki doprowadziły do szeregu strajków , których cel był jeden- taki sam od roku 1980- wywalczyć lepszą pozycję robotników. Okres ‚który nastąpił po roku 1983, od momentu odwołania stanu wojennego ‚uzmysłowił gen. Jaruzelskiemu i jego ekipie, że nie uda się przeprowadzić w Polsce radykalnych zmian bez poparcia ze strony społeczeństwa. Było ono dalej bierne i nieprzyjazne wszelkim posunięciom władzy. Pozostawało tylko jedno wyjście: podzielenie się władzą z opozycją. Ale efekt takiego myślenia i działania nie zależał tylko od Polski. Kluczową kwestią było zachowanie się Związku Radzieckiego. Już pierwsze lata rządów(od 1985 roku) Michaiła Gorbaczowa udowodniły Europie, że poważnie traktuje własne hasła pierestrojki i głasnostii. Wyraźnym momentem przyzwolenia na polskie reformy była wizyta Michaiła Gorbaczowa w Polsce (11-15 lipca 1988 r.) i jego dość przyjazne przyjęcie. W miesiąc po wizycie Gorbaczowa zmienił się polski rząd. 27 września 1988 roku na czele nowego rządu stanął dotychczasowy wicepremier, redaktor naczelny „Polityki” Mieczysław F. Rakowski , uznawany za partyjnego pragmatyka. Jedną z pierwszych decyzji premiera Rakowskiego było postawienie w stan likwidacji Stoczni Gdańskiej. Spotkało się to z ostrą krytyką opozycji solidarnościowej.

Władze powzięły decyzję o pokojowych obradach obustronnych mających odbyć się przy okrągłym stole. Obrady tegoż Okrągłego Stołu rozpoczęły się 6 lutego 1989 roku w warszawskim Pałacu Namiestnikowskim(dzisiejszej siedzibie Prezydenta RP ). Przy specjalnie zbudowanym stole zasiadło 57 osób reprezentujących stronę rządową i opozycyjno-solidarnościową. Był to najwyższy czas ponieważ nastroje w Polsce pogarszały się z dnia na dzień. Obradom „okrągłego stołu„ przewodniczyli profesorowie: Władysław Findeisen i Aleksander Gieysztor. Przemówienia inauguracyjne wygłosili: Czesław Kiszczak, Lech Wałęsa, Alfred Miodowicz, Jerzy Turowicz, Mikołaj Kozakiewicz, Józef Ślisz, Jan Jankowski, Alojzy Pietrzyk i Jerzy Ozdowski. Obserwatorami ze strony episkopatu byli: ks. Bronisław Dembowski, ks. Alojzy Orszulik. Obrady były obszernie i na żywo transmitowane przez telewizję. Dyskusje i ustalenia odbywały się w trzech zespołach (stolikach): gospodarki i polityki społecznej, pluralizmu związkowego oraz reform politycznych. Te trzy zespoły podzieliły się na dziewięć podzespołów i trzy grupy robocze. Od początku obrad kwestia legalizacji „Solidarności„ była w zasadzie przesadzona. Rząd domagał się w zamian poparcia dla uzdrowienia sytuacji żywnościowej, co oznaczało w praktyce podwyżki cen. „Solidarność„ broniła warunków życia ludności i żądała częściowej indeksacji płac. Pełna indeksacja napędzałaby inflację. Poważnym problemem były też wybory, które stanowiły poważny problem przy stole obrad. Ostateczne posiedzenie plenarne nastąpiło 5 kwietnia 1989 roku w sytuacji dość napiętej ‚ponieważ szef OPZZ Alfred Miodowicz , przeciwnik rejestracji Solidarności, zażądał zmiany kolejności przemówień (według niego przyjęta kolejność obniżała rangę OPZZ). 5 kwietnia podpisano konkretne postanowienia „okrągłego stołu”. Pierwsze z nich zawierały zgodę na powtórne zarejestrowanie Solidarności oraz przeprowadzenie „w najbliższym czasie niekonfrontacyjnych wyborów do obu izb” (ustalono przywrócenie Senatu). W Senacie wszystkie miejsca miały być obsadzone w wyniku wolnych wyborów , w Sejmie obowiązywać miał kontrakt przedwyborczy: 65% miało przypaść PZPR, ZSL, SD, Polskiemu Związkowi Katolicko-Społecznemu, PAX, Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej, a 35 % bezpartyjnym. Stąd powstała nazwa „Sejm kontraktowy”. PZPR ustaliła tzw. listę krajową złożoną z 35 mandatów dla swych koryfeuszy partyjnych. Wynegocjowano zgodę na utworzenie stanowiska Prezydenta PRL ‚którym miał zostać Jaruzelski, wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe: Sejm i Senat. Wybory odbyły się 4 czerwca 1989 roku. Wyniki pierwszej tury wyborów stanowiły wyłom w praktyce rządów komunistycznych. Po raz pierwszy od 45 lat zdecydowali się oni na autentyczny sprawdzian społeczny i ponieśli klęskę. Wiadomości o wyborach i ich wynikach w Polsce stały się jedną z sensacji światowych. Wyniki tejże tury wyborów były zaskoczeniem zarówno dla władzy jak i dla opozycji. Nikt nie spodziewał się takich rezultatów. Powstał poważny problem przed drugą turą, co zrobić z 33 kandydatami z listy krajowej, którzy ponieśli klęskę. Ordynacja nie przewidywała dla nich ponownego głosowania, aby uzyskali wymagane 50% poparcia. W sumie Komisja Porozumiewawcza (której przewodniczyli Kiszczak i Wałęsa) niezbyt prawnie zdecydowała aby 33 mandaty rozdzielić na listy okręgowe i obsadzić w II turze wyborów. Opozycja zyskała w drugiej turze jedyny nieobsadzony mandat w Sejmie i 7 z 8 mandatów w Senacie. Ostatecznie 18 czerwca skonstruowano parlament, liczący dwie izby. Marszałkiem Sejmu został prof. Mikołaj Kozakiewicz, a marszałkiem Senatu prof. Andrzej Stelmachowski z opozycji. Posłowie i senatorzy z listy Solidarności zdecydowali ‚że utworzą Obywatelski Klub Parlamentarny pod przewodnictwem Bronisława Geremka. Lech Wałęsa natychmiast oświadczył, że posłowie OKP nie wejdą w skład rządu. Trwały spory wokół osoby prezydenta. Strona rządowa wysuwała na to stanowisko gen. Wojciecha Jaruzelskiego i utrzymywała ‚że takie były ustalenia „okrągłego stołu”. Opozycja zaprzeczała o istnieniu takiego ustalenia (3 lipca ukazał się w ”Gazecie Wyborczej” kontrowersyjny artykuł Adama Michnika pod tytułem ” Wasz prezydent ‚nasz premier”, który dolał jeszcze oliwy do ognia). Ostatecznie Zgromadzenie Narodowe wybrało Wojciecha Jaruzelskiego na osobę Prezydenta PRL (większością jednego głosu). Misję utworzenia rządu Jaruzelski powierzył Czesławowi Kiszczakowi. Okazało się jednak ‚że Kiszczak nie jest w stanie utworzyć własnego rządu. W dniu 24 sierpnia 1989 r. Sejm powierzył misję utworzenia rządu Tadeuszowi Mazowieckiemu, a 12 września nowy premier zaproponował skład swojego rządu. Tak oto ministrem obrony narodowej został gen. Florian Siwicki, ministrem spraw wewnętrznych: Czesław Kiszczak, ministrem spraw zagranicznych: Krzysztof Skubiszewski, ministrem pracy i polityki społecznej: Jacek Kuroń. Kluczowe stanowisko ministra finansów objął Leszek Balcerowicz. Tym samym skończył się Polsce komunizm - epoka ciągłego lęku, zastraszania i nieustannej zależności od innych (czyt. od ZSRR).

Premier Tadeusz Mazowiecki w swym sejmowym expose zadeklarował politykę „grubej kreski„. Według niego oznaczało to ‚że rząd nie bierze odpowiedzialności za 45 lat rządów komunistycznych. Rząd Mazowieckiego powoli przystępował do likwidacji ”państwa milicyjnego”. W listopadzie 1989 roku rozwiązano ZOMO i przystąpiono do weryfikacji MO i SB. W kwietniu 1990 roku Mo zastąpiono policją , a SB - Urzędem Ochrony Państwa. Nastąpiły, choć powolne zmiany w sądownictwie, prokuraturze i wojsku. Następowała także wymiana kadr. Jednym z ważniejszych celów rządu Mazowieckiego była reforma gospodarki i przestawienie jej z socjalistycznej na kapitalistyczną. Jednym słowem z gospodarki nakazowo-rozdzielczej na wolnorynkową. Skala problemu była dość duża: inflacja, niejasne stosunki własnościowe, olbrzymie zadłużenie, zdewastowane środowisko naturalne, brak konsekwencji w sferze płac, cen, ceł i stawek podatkowych- to wszystko obrazowało stan polskiej gospodarki. 19 grudnia 1989 roku w Sejmie Leszek Balcerowicz przedstawił plan przebudowy gospodarczej. Większość zmian proponowanych przez Balcerowicza weszła w życie z dniem 1 stycznia 1990 r.

Kwintesencją transformacji ustrojowej przypadło na moment zaprzysiężenia Lecha Wałęsy na urząd Prezydenta RP. Doszło do tego 22 grudnia 1990 r. Na Zamku Królewskim w Warszawie przejął insygnia władzy prezydenckiej od ostatniego Prezydenta RP na Uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego. Miało to symbolizować ciągłość władzy II i nowo powstałej III RP. Na uroczystość przekazania insygniów nie zaproszono ustępującego prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego. Miał to być znak ‚że III RP nie będzie miała nic wspólnego z komunizmem. Niestety rzecz bardzo szybko się zmieniła - w 1995 r. wybory prezydenckie wygrał Aleksander Kwaśniewski- były członek PZPR-u. Fatalna pomyłka czy deja-vu?

Bibliografia:

1. Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914-2005, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1992.
2. Andrzej Paczkowski, Wojna polsko- jaruzelska, Prószyński, Warszawa 2008.
3. Mieczysław Toporek, Historia Polski od 1945 roku, Warszawa 1995.