Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego

Bolesław Krzywousty w roku 1138 pozostawił akt regulujący sytuację w kraju mającą nastąpić po jego śmierci. Był to- nazywany bardzo różnie przez historyków – testament lub ustawa sukcesyjna. W mojej osobistej ocenie bardziej trafne jest pojęcie ustawa sukcesyjna, gdyż Krzywousty ustalał w niej zasadę senioratu- czyli zasadę dziedziczenia władzy( mówiąc jeszcze prościej ustalał kolejność sukcesji do najważniejszego trony w państwie).

Podział kraju wg Testamentu Krzywoustego. Kolor czerwony - dzielnica senioralna, pod władzą najstarszego

Do głębszego opisu czym był seniorat sam w sobie przejdę w dalszej części artykułu. Teraz natomiast chciałem nakreślić jakie były przyczyny powstania tzw. testamentu w 1138 roku. Owa ustawa była zapewne wprowadzona jako widoczny kompromis, który miał na celu unormowanie sytuacji w kraju. Polska w tym czasie nękana była wieloma konfliktami i mnożącymi się tąpnięciami wśród grup społecznych. Pierwszym, poważnym czynnikiem problemowym była sama władza księcia. Absolutna władza szczególnie nie podobała się ciągle bogacącym się właścicielom ziemskim. Pozycja owych właścicieli była już tak mocno ugruntowana, że mogli oni bardzo skutecznie starać się o ograniczenie absolutnej władzy księcia. Toteż bardzo często to czynili. Warto wspomnieć ‚że już w końcu stulecia pojawiły się immunitety- swego rodzaju ulgi dotykające sfery gospodarki oraz sądownictwa. Immunitety zwalniały dobra ziemskie od obowiązków na rzecz państwa oraz pozwalały na egzekwowanie powinności od miejscowych poddanych. W owych czasach w Polsce brak było jeszcze powiązań gospodarczych na skalę ogólnokrajową. Aczkolwiek istniały miejscowe „rynki lokalne„. Właśnie w nich możni odgrywali bardzo znaczące role. Zyskiwali prawa do zakładania targów, ściągania ceł oraz innych tym podobnych działań. Coraz bardziej rosły w siłę rody. Każdy z nich posiadał liczną klientelę, a co za tym idzie stawał się realnym reprezentantem jej interesów. Śmiało można zaryzykować stwierdzenie, że rody i ich klientela to zaczyn późniejszych stronnictw politycznych. Mimo wielu powstających stronnictw- różniących się przecież ”programami” , łączyła je jedna zdecydowana cecha. Owym spoiwem były ciągle podejmowane próby wywierania na księciu nacisków, które miały mieć z kolei jeden zamierzony skutek – przeciągnięcie władcy na swoją stronę. Takie praktyki doprowadzały do wielu konfliktów na linii książę-poddani.

Już w 1117 roku Bolesław Krzywousty musiał rozwiązać bardzo patową sytuację ze swoim bliskim współpracownikiem, wojewodą Skarbimirem rodu Awdańców. I na tym tle możemy dopatrywać się ogromnej roli możnych w podjęciu decyzji o powstaniu ustawy sukcesyjnej. Należy w tym miejscu dodać, że ustawa była swoistym novum w polskiej rzeczywistości tamtego okresu. Ustawa jak każdy inny dokument  musiała być i pewnie była zaakceptowana przez papieża. W jej głównym zamyśle miała uspokoić sytuację polityczną przy przejmowaniu kolejno władzy po zmarłym księciu. W tym momencie jest najodpowiedniejszy czas na przedstawienie definicji senioratu. Otóż była to zasada dziedziczenia władzy zwierzchniej(nazywanej pryncypatem) w monarchiach patrymonialnych( czyli w typie monarchii który w tym czasie istniał w Polsce, następnie został zastąpiony tzw. monarchią stanową) przez najstarszego z członków dynastii( po prostu musiał być to potomek płci męskiej). Ów senior (najstarszy) otrzymywał największą część terytorium państwa, co miało pokazać pozycję i zapewnić pokój wynikający z przewagi seniora nad młodszymi(juniorami)- im wydzielano mniejsze obszary państwa, które przejmowali po osiągnięciu odpowiedniego do sprawowania władzy wieku. W Europie Środkowo-Wschodniej seniorat został zaprowadzony na Rusi (Jarosław Mądry), w Czechach (Brzetysław I) oraz w Polsce (Bolesław III Krzywousty). Istotną sprawą jest to ‚że po wprowadzeniu aktu sukcesyjnego w Polsce została utworzona tzw. nowa jakość państwowa. Nasz kraj przestał być własnością panującego, stał się obszarem należącym do całej dynastii. Mimo tego, że państwo było podzielone, różne części były rządzone przez różnych władców łączyła je jedna cecha- stanowiły szerszą jedność polityczną. Ciekawy jest fakt, że mimo podziału Polski w świadomości części mieszkańców funkcjonowała ona jako Regnum Poloniae (Królestwo Polskie). Co do sedna tego artykułu: testament gwarantował ochronę interesów książąt (w akcie nie jest wymieniony Kazimierz ‚ponieważ urodził się po śmierci Bolesława-był pogrobowcem). Ziemiami należącymi do seniora miały być terytoria niepodzielne (dzielnica senioralna). Nie możemy dokładnie dzisiaj stwierdzić jakie były lecz granice, lecz na pewno należał do niej Kraków, najprawdopodobniej Gniezno, Kalisz, Sieradz oraz- to teza niektórych historyków- Sandomierz. Wspomniana przeze mnie przewaga terytorialna seniora miała mu dawać decydujący wpływ na politykę zagraniczną i wewnętrzną, zwierzchnictwo nad Pomorzem(które zostało zhołdowane Bolesławowi Krzywoustemu), możliwość nadawania inwestytury dostojnikom kościelnym oraz najwyższe sądownictwo. Przypuszczalnie także prawo mianowania kasztelanów w niektórych grodach należących do innych władców( członków rodu). Podam teraz najbardziej prawdopodobne decyzje ustawy dotyczące rozdziału terytorium (one także nie są do końca jasne): Władysław Wygnaniec - dzielnica senioralna, Śląsk i ziemia lubuska, Bolesław Kędzierzawy- Mazowsze i zapewne część Kujaw, Mieszko Stary- Wielkopolskę z Poznaniem, Henryk- ziemia sandomierska przy czym nie wiadomo czy objął ją zaraz po śmierci ojca. W akcie sukcesyjnym była wymieniona również księżna wdowa Salomea ‚która otrzymała grody ziemi łęczyckiej.

„Testament” Bolesława III Krzywoustego nie jest- jak starałem się dowieść w niniejszym artykule - sprawą oczywistą i zamkniętą. Niesie ze sobą wiele niewiadomych, które bardzo trudno wyjaśnić. Natomiast kluczową sprawą jest to, że po jego wprowadzeniu zaczęła stopniowo zanikać władza centralna i coraz mocniejsze stawały się pozycje poszczególnych książąt.

Czytaj także → Dlaczego w Polsce doszło do rozbicia dzielnicowego? Testament Bolesława Krzywoustego i jego skutki

Bibliografia:

1. Samsonowicz Henryk; Historia Polski do roku 1506 , [w:] Historia Polski Biblioteki Gazety Wyborczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
2. Topolski Jerzy, Historia Polski, Warszawa 1999.
3. Wyrozumski Jerzy, Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1984.