Przegląd prasy historycznej (13 października 2010)

W ostatnich tygodniach pojawiło się w prasie kilka ciekawych tekstów historycznych, z czego najwięcej w Rzeczpospolitej. Natomiast na szczególną uwagę zasługują teksty: Marka Henzlera („Polityka”) opisujący nieudane początki polskiego programu rakietowego i „Wojny moralne II RP” Andrzeja Krajewskiego z „Newsweeka”.

Norweska prawda o wojnie / fot rp.pl

Polscy Żydzi w Legionach i okupacyjna Norwegia

W „Rzeczpospolitej” z 9-10 października Tomasz Stańczyk omówił książkę Marka Gałęzowskiego „Na wzór Berka Joselewicza, słownik biograficzny Żydów służących w Legionach” wydanej przez IPN. Mało kto wie, ze w legionowych szeregach walczyło ponad 600 polskich Żydów, z których wielu wyróżniło się bohaterstwem w walce. W tym samym numerze Piotr Kościński (Norweska prawda o wojnie) pisze o dyskusji prowadzonej w Norwegii na temat odpowiedzialności za tak szybką klęskę w walce przeciw inwazji niemieckiej w 1940 r. Ale omawiany jest także okres okupacji, zakres ruchu oporu i rozróżnianie na „dobrych” Norwegów i kolaborantów - także skali tej ostatniej. Coraz bardziej miejscowi historycy skłaniają się ku tezie, że zakres współpracy z Niemcami Vidkuna Quislinga nie był tak duży, a on sam nie odegrał znaczącej roli, a mimo wszystko powojenne rozliczanie z kolaboracją było ostrzejsze niż gdzie indziej. Jednocześnie zwraca się uwagę na to, że nic nie stało się współpracującym z okupantami przemysłowcom i ich firmom. Warto zwrócić uwagę na wywiad z prof. Janem Ciechanowskim (Jak Polacy mieli iść na III wojnę światową, Plus-Minus 2-3 października) o tajnych działaniach, przygotowujących polskich żołnierzy z armii Andersa do ewentualnego, przyszłego konfliktu państw zachodnich z ZSRR.

Wiera Gran - kolaborantka czy tragiczna ofiara plotki?

W tym samym numerze „Rzeczypospolitej” czytamy wywiad z Agatą Tuszyńską, pisarką i publicystką („Wycięta z wojennego losu”), autorką książki o Wierze Gran, żydowskiej piosenkarce, występującej w warszawskim getcie i oskarżanej, według pisarki bezpodstawnie, o współpracę z Niemcami. Tuszyńska opowiada o swoich rozmowach z Gran, z którą spotykała się w Paryżu, o zbieraniu materiałów i spotkaniach z ludźmi, którzy w getcie przebywali podczas okupacji. Okazuje się, że choć wszyscy słyszeli plotki o współpracy Gran z gestapo, to nikt tego nie może potwierdzić osobiście. Na ten sam temat Tuszyńska wypowiada się w Gazecie Wyborczej („Zostałam z podłością ludzką” „Duży Format” z 7 października).

Bitwy morskie

„Rzeczpospolita” z 2 października i 9-10 października przynosi dwa kolejne odcinki serii zeszytów Bitwy i wyprawy morskie. Pierwszy pt. „Europa walczy w Azji. Kolonizacja basenu Pacyfiku przez kraje zachodnioeuropejskie” dotyczy walk Europejczyków o kolonie w Azji i Oceanii, a autorem głównego tekstu jest kmdr Krzysztof Kubiak, wybitny znawca historii wojskowej. Drugi zeszyt pt. „Żeglarz wszechczasów, James Cook - dookoła świata na beczce kapusty”, napisany w dużej części przez Krzysztofa Kowalskiego poświęcony jest trzem wielkim wyprawom żeglarza (1768-71, 1772-75, 1776- 79). Cook, syn szkockiego imigranta, w dzieciństwie najmował się do pracy w polu, sprzedawał w sklepie, a jako 16 letni chłopak zostaje praktykantem na statku przewożącym węgiel. Uczył się sam algebry, trygonometrii, nawigacji, a po trzech latach był już oficerem. Był wybitny kartografem, znawcą astronomii, dotarł m.in. do Nowej Zelandii, odkrył Pd. Georgię u wybrzeży Antarktydy, był autorem map Australii, wybrzeży Alaski, wysp Pacyfiku. Był tym, który lako pierwszy zauważył, że żeglarze chorują na szkorbut z powodu braku warzyw i owoców, więc do diety morskiej wprowadził kiszoną kapustę. Zasady dietetyki i higieny wprowadzone przez Cooka zrewolucjonizowały życie na morzu.

Cichociemni

Roman Daszczyński opublikował w „Gazecie Wyborczej” odcinkowy cykl reportaży historycznych o cichociemnych i ich powojennych losach (4-8 października). Ich bohaterami byli Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”, zabity przez Rosjan w bitwie pod Surkontami na Wileńszczyźnie, Stanisław Jankowski „Agaton”, radiotelegrafista Przemysław Bystrzycki „Kreda”, Stefan Baluk „Starba” i lekarz Alfred Paczkowski „Wania”. „Starba” pracował nad fotograficzna metoda miniaturyzacji tekstu, kartkę maszynopisu potrafił zmniejszyć do rozmiarów maleńkiej kropeczki, która, przylepiona do listu, była praktycznie nie do wykrycia. Paczkowski, aresztowany przez Niemców podczas wykonywania zadań związanych z operacją Wachlarz, torturowany, odbity został z więzienia w Pińsku podczas brawurowej akcji słynnego „Ponurego”, Jana Piwnika. Po wojnie spędził 4 lata na Syberii w łagrze, niedawno okazało się, że „Wania” od początku lat 50-tych był prawdopodobnie współpracownikiem UB. W dużej części jednak cykl oparty jest na znanej już przez historyków literaturze przedmiotu i nie wnosi wielu nowych ustaleń.

Dodatki prasowe IPN

Od dłuższego czasu IPN wydaje we współpracy z różnymi czasopismami monograficzne dodatki historyczne. W ostatnim „Gościu Niedzielnym” znajduje się zeszyt pt. „Ucieczka z zamkniętego kraju”. Traktuje on ucieczkach na Zachód żołnierzy antykomunistycznego podziemia tuż po wojnie - m.in. przedzieraniu się przez Słowację do Austrii Tadeusza Chciuka, słynnego kuriera ‚oraz tajemniczej ucieczce Stanisława Mikołajczyka. Polacy próbowali dostać się na Zachód różnymi metodami i drogami - przez góry na Słowację, łodziami i motorówkami morzem na duński Bornholm, wojskowi piloci zaś swoimi samolotami. Poznajemy również historię Czesława Miłosza, który pozostał we Francji, będąc pracownikiem tamtejszej ambasady, Józefa Światły a także Ryszarda Kuklińskiego. O trzydziestoleciu powstania NZS traktuje dodatek zamieszczony w Tygodniku Powszechnym z 19 września., a w ”Naszym Dzienniku” z 24 września - o wojnie 1939 r. Szczególnie interesujący jest w nim artykuł Mariusza Żuławika o walkach 20 DP pod Mławą.

Glaukopis

Kilka ciekawych materiałów znajdujemy w ostatnim numerze pisma „Glaukopis” (nr 19-20). Jednym z nich są wspomnienia Borysa Sawinkowa o Rosji w pierwszych miesiącach rewolucji bolszewickiej, a także artykuł Lucyny Kulińskiej o eksterminacji polskiej ludności na Kresach podczas II wojny światowej oraz dalszą część opracowania Marka Chodakiewicza , w którym autor charakteryzuje niemieckie formacje okupacyjne w powiecie kraśnickim. W dziale Dokumenty prezentowany jest raport wysokiej rangi funkcjonariusza SS , przedstawiający statystyczna stronę zagłady ludności żydowskiej w okupowanej Europie( Jan Bańbor „Raport Korheera, Holokaust w ujęciu statystycznym”), a także interesująca charakterystyka Wojciecha Jaruzelskiego, sporządzona przez płk. Ryszarda Kuklińskiego dla CIA. Warto również zwrócić uwagę na kontrowersyjny tekst Łukasza Michalskiego „Kronika zaniechań - polityka państwa polskiego wobec szkolnej edukacji historycznej w latach 1989 – 2005”.

Amerykańskie łagry

„Konfederacki obóz jeniecki Andersonville zapracował na swoja złą sławę, choć nie był jedynym miejscem, w którym Amerykanie byli upodlani przez Amerykanów” - pisze Marcin Czajkowski w ‚Polityce’ z 29 września („Witajcie w piekle”).

Tekst jest o obozie koncentracyjnym południowców, w którym podczas wojny secesyjnej więziono żołnierzy Unii. Na 45 tys. osadzonych udokumentowano śmierć ponad 13 tys. Jankesów. Jednak nie tylko secesjoniści mieli swoje obozy, ponurą sławę miało także więzienie Unionistów, Point Lookout w Maryland. Ogółem na 215 tys. południowców więzionych na Północy zmarło 12 proc. wobec 16 proc. ze 195 tys. unionistów trzymanych w obozach Konfederacji. Marek Henzler w tym samym tygodniku (2 października, „Rakieta do startu gotowa jest…”) opisuje nieudane początki polskiego programu rakietowego. Mało kto wie, że w 1961 r., dwa dni przed lotem Gagarina, na Pustyni Błędowskiej wystartowała polska rakieta RM-2D, w której leciały dwie myszy. Nad konstrukcjami pracowało ponad 100 specjalistów pod kierownictwem prof. Stanisława Wójcickiego i Justyna Sandauera. Jednak z powodów finansowych i politycznych projekt został zarzucony. W numerze z 18 września Jerzy Chromik spisał wspomnienia kpt. Henryka Jasionowskiego („Niemcy nam salutowali”) o ostatnich walkach zgrupowania gen. Kleeberga.

O wojnach moralnych w II RP

Andrzej Krajewski w „Newsweeku” z 11 października („Wojny moralne II RP”) przybliżył międzywojenne debaty o moralności, ówczesna walkę z klerykalizmem, a wszystko zilustrował przykładami rozwodu i zmiany wyznania Józefa Piłsudskiego oraz wojnami z ciemnogrodem znanej gorszycielki, Ireny Krzywickiej.

AntyKorowski Wałęsa i kuroniowski Gwiazda

„Więź” z października (nr 10) przynosi nam tekst Józefa Puciłowskiego OP o represyjnej polityce komunistów wobec węgierskiego kościoła w latach 50-tych („Episkopat sponiewierany”). W poprzednim numerze wywiad z Aleksandrem Hallem o zjeździe Solidarności w 1981 r.

„Najbardziej antyKorowski był Wałęsa, najbardziej kuroniowski - Andrzej Gwiazda” - mówi Hall.

Czasopisma naukowe: Studia historyczno-wojskowe

Ukazał się drugi tom (za rok 2007) „Studiów historyczno-wojskowych” przygotowany przez historyków Uniwersytetu Warszawskiego. Pismo zawiera artykuły naukowe poświęcone historii wojen i wojskowości, od czasów starożytnych aż po wiek XX. Większość tekstów dotyczy jednak zagadnień z dziejów epoki nowożytnej, głównie historii wojen, jakie Rzeczpospolita prowadziła w XVI-XVIII w. Trzy teksty dotyczą historii powszechnej: Piotr Letki zajął się kawaleria rzymską, Rafał Szmytka opisał oblężenie Antwerpii w końcu XVI w., a Krzysztof Fudalej przyblizył koncepcje walki wojsk pancernych Guderiana. Warto tez zwrócić uwagę na studium Jerzego Maronia o najnowszych publikacjach o najeździe Mongołów w 1241 r. Większość tekstów dotyczy wojskowości Rzeczpospolitej XVII w.: Andrzeja Przepiórki, „Wyprawa Lisowczyków na Siewierszczyznę na przełomie 1616 i 1617 r.”, Jacka Wilamowskieg, „Przyczynek do dziejów okazowań i pospolitego ruszenia w województwie płockim za Zygmunta III Wazy”, Dariusza Milewskiego, „Hetman wielki koronny Mikołaj Potocki wobec powstania kozackiego w 1650 r”., Konrada Bobiatyńskiego, „Działania armii Wasyla Piotrowicza Szeremetiewa na terenie województwa połockiego w czasie wojny Rzeczypospolitej z Moskwą w latach 1654-1655″, Piotra Krolla, „Polsko-kozacka współpraca wojskowa w latach 1658-1659″. „Militarne aspekty unii hadziackiej”, Marka Wagnera, „Działania wojenne na obszarach mołdawskich, podolskich i ukraińskich wiosną 1674 r”. W dziale Miscellanea mamy trzy materiały - Zbigniewa Brulińskiego o diariuszach wyprawy Lwa Sapiehy w 1625 r., Piotra Krolla o źródłach do dziejów bitwy pod Konotopem w 1659 r. i Mirosława Nagielskiego o testamencie oboźnego koronnego z 1645 r.

Prace Historyczne

W numerze 136 w 2009 r. „Prac Historycznych”, wydawanych przez UJ ( nieregularnie, raz – dwa razy w roku)znajdujemy dwa teksty z historii starożytnej - Przemysława Dyrlagi „Tytulatura cesarzy rzymskich a idea zwycięstw nad Partami i Persami w latach 235–284″. „Kilka uwag o świadectwie źródeł numizmatycznych, epigraficznych i papirologicznych” i Rafała Kosińskiego „Dziecko na tronie. Panowanie Leona II, cesarza w latach 473–474″, z mediewistyki - jeden, autorstwa nieżyjącego Janusza Kurtyki „Badania nad późnośredniowiecznymi i nowożytnymi dziejami Spiszu. Przegląd źródeł i literatury” .Wśród artykułów z innych okresów historycznych wymienić można teksty Jolanty Syguły „Pozycja i rola kobiety w rodzinie na ziemiach polskich w XIX stuleciu”, Romana Barona „Obraz Czecha w społeczeństwie polskim. Przykład Galicji” i Artura Patka „Nielegalna emigracja żydowska z II Rzeczypospolitej do Palestyny”. Tom kończą edycje dwóch źródeł (listy Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła oraz wspomnienia Władysława Poboga - Malinowskiego).