„Rozkwit i upadek I Rzeczypospolitej” - R. Butterwick (red.) - recenzja

W 1999 roku na Queen’s University w Belfaście odbyła się konferencja Wiles Colloquium II: The Polish-Lithuanian Monarchy in European Context, prezentowana książka jest zbiorem esejów stanowiących rozwinięcie referatów zaprezentowanych tamże.

Tytuł angielskiego wydania – które ukazało się w 2001 roku – brzmi dokładnie jak tytuł rzeczonej konferencji, i chyba jest trafniejszy niż wersja polska, która nie oddaje dokładnie zawartości niniejszego tomu. Należy się jednak zastanowić nad sensem wydawania tego rodzaju pozycji w Polsce i nad tym, czy mogą one w jakikolwiek sposób poszerzyć naszą wiedzę o historii Polski.

Mój stosunek do takich książek jest ambiwalentny. Z jednej strony, ciekawie jest spojrzeć na to jak widzą naszą historię poza granicami. Z drugiej zaś, nie należy oczekiwać, że dowiemy się czegoś nowego lub zaskakującego na temat naszych dziejów. Nawet najwięksi zagraniczni znawcy nie zastąpią rodzimych historyków. Nierzadko zdarza się też, że popełniają oni proste błędy i powielają te już funkcjonujące. Przejdźmy jednak do omawianej książki.

Składa się ona z 10 esejów, napisanych przez dziesięciu różnych naukowców. Ogólnie mówiąc, dotyczą one kwestii ustroju państwa polsko-litewskiego i stosunków panujących w Rzeczypospolitej. Chociaż wszystkie eseje stanowią pewną całość w ramach recenzowanej pozycji, to pokuszę się o krótkie omówienie każdego z nich, ponieważ różnią się one poziomem i wartością naukową. Dlatego warto się przyjrzeć każdemu z osobna.

Zacznę od omówienia wprowadzenia R. Butterwicka, które jest dość obszerne. Autor przedstawia w nim swoje przemyślenia co do samej konferencji, stanu badań nad historią Rzeczypospolitej, oraz zarysowuje ogólny jej obraz. Wprowadzenie jest jednym z lepszych elementów książki.

Pierwszy esej autorstwa R.J.W. Evansa, którego tytuł brzmi: Monarchia polsko-litewska w kontekście międzynarodowym, stara się zaprezentować podobieństwa jakie istniały między Rzeczypospolitą a innymi państwami. Stara się udowodnić, że jej ustrój nie był takim ewenementem za jaki się go uważa. Autor przyrównuje tutaj inne państwa, zaś najbliższą analogią ma być Święte Cesarstwo. Kolejny esej w ogóle nie dotyczy historii Polski, ma on za zadanie przedstawić rozwój monarchii w Europie Zachodniej i dotyczy głównie Francji i Anglii. Dwie omówione części czyta się dosyć ciekawie, ale nie ma tam nic czego nie znajdziemy choćby w podręcznikach do historii nowożytnej. Kolejny szkic to już w zasadzie powtórzenie powszechnie znanych informacji, dotyczy on XVI-wiecznych dziejów Rzeczypospolitej.

Kolejny esej zasługuje na osobną wzmiankę. Autorką tego tekstu jest Jurate Kiaupene litewska historyk, która stara się w nim przedstawić opór jaki stawiała szlachta litewska przed wejściem w życie Unii Lubelskiej. Poza tym udowadnia, że Litwa się tak prędko nie polonizowała, używano tam raczej łaciny. Ogólnie mówiąc, cały esej przedstawia dość typowe litewskie spojrzenie na dzieje Rzeczypospolitej.

Jest wreszcie, moim zdaniem, najlepszy tekst całego zbioru. Autorką jest K. Friedrich, a tematem są Prusy Królewskie – jego mieszczaństwo i szlachta w ramach ustroju Rzeczypospolitej. Mamy tutaj dość ciekawy esej, który nie powiela informacji z powszechnie dostępnych źródeł, ale prezentuje bardzo specyficzną część składową wielkiej monarchii. Przedstawia także stosunek bogatych miast pruskich do rzeczonego państwa.

Kolejne teksty mówią już o specyfice ustroju państwa polsko-litewskiego, o zmaganiach szlachty z królem, o rokoszach i o idei monarchii mieszanej, która miała być realizowana. Nie ma tutaj naprawdę nic nowego, a wszystkie te informacje możemy znaleźć znacznie lepiej opracowane w innych książkach. Dwa ostatnie eseje dotyczą czasów saskich, oraz epoki stanisławowskiej. Oba są ciekawe. W pierwszym, Autor daje wyraz poglądom, które ostatnimi czasy zaczynają przeważać, czyli nowemu spojrzeniu na panowanie w Rzeczypospolitej królów z Saksonii, który to okres przestaje uchodzić za czasu zupełnie ciemne i bezwartościowe. Książka kończy się tekstem Butterwicka na temat panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i prób reform czynionych przez niego.

Chociaż książka nie przedstawia dużej wartości dla polskiego czytelnika, wydanie angielskie mogło zaprezentować dość znaczący zasób wiedzy dla czytelnika za granicą. W Polsce są książki lepsze. Dlatego wydanie tego zbioru w Polsce uważam za niepotrzebne, tym bardziej że ma ono miejsce 11 lat po konferencji.

Na koniec napiszę kilka słów o wydaniu. Mimo że papier nie jest najwyższej jakości, to książka prezentuje się bardzo ładnie. Zaopatrzona jest w kilka map, krótkie noty biograficzne autorów słowniczek, listę władców Polski i Litwy, oraz tablicę genealogiczną. Na końcu jest obszerna bibliografia, a przy każdym eseju są znakomite przypisy. Także nic nie można zarzucić tłumaczce.

Podsumowując, Rozkwit i upadek I Rzeczypospolitej nie jest książką złą, jednak, przynajmniej dla mnie, nie ma ona dużej wartości. Nie sprawdzi się jako podstawowe źródło informacji, nie zawiera nowatorskich tez. Więc komu można ją polecić? Sam nie wiem. Studentom raczej nie, zainteresowanym tym tematem też raczej nie, ponieważ są książki, które ten temat poruszają znacznie dokładniej i w sposób wyczerpujący. Z drugiej strony, jest to tylko zbiór esejów, więc siłą rzeczy mamy tutaj tylko zarysowanie pewnych problemów. Można przeczytać, ale nie koniecznie.

Plus minus:
Na plus:
+ dobre wydanie (przypisy, mapy itp.)
+ spojrzenie historyków zagranicznych na dzieje Polski
+ eseje o Prusach Królewskich i o panowaniu Wazów
Na minus:
- cena powinna oscylować koło 30 zł
- powielanie informacji z podręczników

Tytuł: Rozkwit i upadek I Rzeczypospolitej
Autor: Richard Butterwick (red.)
Wydawca: Bellona
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-11-11-891-1
Liczba stron: 282
Oprawa: miękka
Cena: ok. 45 zł
Ocena recenzenta: 7/10