„Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne” - A.F. Baran (red.) - recenzja

Publikacja Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne jest to zbiór artykułów poświęconych głównie różnym epizodom z najnowszej historii Polski. Dedykowana ona jest pamięci prof. Tomasza Strzembosza, stworzona zaś została przez historyków, którzy uczestniczyli w prowadzonym przez prof. Strzembosza seminarium doktorskim lub – a czasami też oraz – pracowali razem z nim w kierowanej przez profesora Pracowni Dziejów Ziem Wschodnich II RP, działającej w ramach Instytutu Studiów Politycznych PAN.

Omawiana praca składa się z przedmowy pióra Wojciecha Materskiego, wstępu autorstwa Janusza Marszalca, Marka Wierzbickiego i Adama F. Barana (J. Marszalec i M. Wierzbicki w skrócie opisali zainteresowania badawcze prof. T. Strzembosza i krótko scharakteryzowali jego warsztat historyka, A.F. Baran opisał utrwalanie pamięci o T. Strzembosza dokonywane przez władze państwowe, a także środowiska historyczne i harcerskie), kończącego zbiór tekstu o charakterze wspomnieniowym pióra Dariusza Szamela oraz szesnastu opracowań naukowych. Prócz tego do recenzowanej publikacji dołączono płytę zawierającą zapis ostatniego publicznego wystąpienia prof. Strzembosza, które miało miejsce 2 października 2004 r. w Białymstoku podczas promocji jego ostatniej książki Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrzą X 1939-VI 1941, wykaz ważniejszych skrótów, indeks nazwisk i pseudonimów, noty o Autorach, a także streszczenie i spis treści w języku angielskim.

Jeśli chodzi o opublikowane artykuły, to pierwszy z nich jest autorstwa J. Marszalca. Przybliżył on w nim biografię Artura Rittera alias Artura Jastrzębskiego, przedwojennego działacza komunistycznego, w czasie wojny m.in. agenta komunistycznego wywiadu, a w okresie powojennym m.in. funkcjonariusza „bezpieki”, w ramach której był m.in. szefem gdańskiego i lubelskiego WUBP.

Kolejne opracowanie pióra Ireny Kozimali, omawia losy instruktorów lwowskiej Chorągwi Harcerzy ZHP w czasie II wojny światowej.

Trzecim artykułem, jest tekst Grzegorza Motyki, który przedstawił pierwszą akcję oddziałów UPA, której celem były miejscowości Włodzimierzec i Parośle.

Opracowanie autorstwa Piotra Niwińskiego jest czwartym z opublikowanych tekstów. Przybliża ono wydarzenia z dnia 17 VII 1944 r., gdy rozpoczęły się represje sowieckie wobec żołnierzy Okręgu Wileńskiego AK.

Następny artykuł, autorstwa Kazimierza Krajewskiego i Tomasza Łabuszewskiego, prezentuje historię obwodu AK-DSZ-WiN Siedlce w latach 1944-1947 oraz dzieje wywodzącego się z tego obwodu oddziału partyzanckiego „Pogoń„, stworzonego i dowodzonego przez Henryka Hebdę ”Korwina”, który działał w latach 1946-1947, a także działania aparatu represji mające na celu likwidację tych struktur.

Szósty tekst, pióra Waldemara Brendy, dotyczy początków istnienia PPR w województwie olsztyńskim.

Opracowanie Sławomira Poleszaka, będące kolejnym tekstem, omawia działalność tajnych współpracowników aparatu bezpieczeństwa, braci Wacława i Tadeusza Topolskich (pierwszy współpracował pod pseudonimem „Jabłoński„, drugi – ”Werba”).

Artykuł autorstwa Mariusza Zajączkowskiego, który jest ósmym opublikowanym opracowaniem, prezentuje historię powojennych porozumień między polskim i ukraińskim podziemiem.

Tekst Jarosława Kopińskiego, który jest następnym artykułem, przedstawia postać Andrzeja Fedorowicza, felczera z miejscowości Sosnowica, pomagającemu oddziałowi Edwarda Taraszkiewicza „Żelaznego”, którego rozprawa sądowa za tę współpracę przyniosła informację o pomocy, którą A. Fedorowicz niósł podczas okupacji partyzantom polskim, sowieckim i żydowskim oraz ukrywającym się osobom narodowości żydowskiej.

W kolejnym opublikowanym opracowaniu, pióra Piotra Gawryszczaka, podjęty został temat odrodzenia się harcerstwa na terenie województwa lubelskiego po roku 1956 oraz odzwierciedlenia tego zjawiska w dokumentach SB.

Działania SB wobec duszpasterstwa akademickiego przy parafii Księży Misjonarzy w Krakowie w latach 1958-1962 to temat jedenastego artykułu, którego autorem jest Ryszard Oleszkiewicz.

Opracowanie A.F. Barana, będącym następnym tekstem, przedstawia stosunek Stanisława Broniewskiego „Orszy” wobec harcerskich środowisk, które na fali Sierpnia ’80 podjęły działania w kierunku odrodzenia tradycyjnych harcerskich ideałów w ZHP.

W następnym artykule, autorstwa Przemysława Zwiernika, omówiona została działalność i likwidacja podziemnych organizacji studenckich działających na Politechnice Poznańskiej w okresie stanu wojennego - Akademickiego Ruchu Oporu, Frontu Patriotycznego, Komitetu Oporu Społecznego „40 i 4”.

Stosunki polsko-ukraińskie w czasie II wojny światowej w polskiej literaturze historycznej po roku 1989 to temat czternastego opracowania, pióra Rafała Wnuka.

Tekst Tomasza Stryjka, będący przedostatnim artykułem, omawia niektóre aspekty zmagań o pamięć na postsowieckiej Ukrainie.

Ostatni artykuł, pióra Marka Wierzbickiego, przedstawia postawy mieszkańców miejscowości Garbatka-Letnisko w czasie II wojny światowej.

Recenzowanie zacznijmy od pozytywów. Pierwszym z nich dołączona płyta z wystąpieniem prof. Strzembosza. Dzięki niej czytelnicy mogą uświadomić sobie, jak wyglądały wykłady T. Strzembosza. Mają również szansę na powiększenie wiedzy o informacje na temat badań profesora nad polskim podziemiem działającym „za pierwszego Sowieta”.

Drugim plusem jest bardzo ładne wydanie omawianej pracy i dobra jakość jedynego opublikowanego w niej zdjęcia. Fotografia ta przedstawia prof. Strzembosza wraz z wychowankami podczas górskiej wędrówki.

Kolejnym pozytywem są same opublikowane opracowania. Pozwalają one na powiększenie wiedzy Czytelników o kwestie, które są tematami tych artykułów.

Choć tutaj należy odnotować jedyny minus, jaki niżej podpisany zauważył podczas lektury recenzowanej publikacji, a mianowicie pojawiające się w niektórych tekstach błędy. Przykładem niech będzie data akcji oddziału Józefa Zadzierskiego „Wołyniaka„ na ukraińską wieś Dobcza, padająca w artykule M. Zajączkowskiego. Według Autora miała ona miejsce 28 maja 1946 r., co według niego ma być pewnym paradoksem historii, gdyż tego samego dnia ”połączone oddziały WiN i UPA walczyły z garnizonem Wojsk Wewnętrznych NKWD oraz rodzimą bezpieką i milicją w Hrubieszowie”1. W rzeczywistości zaś, co – oprócz wydanych już źródeł i publikacji – potwierdza niewykorzystywane dotychczas w badaniach doniesienie będącego na kontakcie biłgorajskiego PUBP „Grabowskiego”, grupa Zadzierskiego przeprowadziła ją 18 maja2.

Czwartym plusem jest przystępny styl opublikowanych artykułów. Dzięki temu mimo tego, iż są to teksty naukowe, czyta je się bardzo łatwo. A w niektórych wypadkach czyni z tych opracowań wciągającą lekturę.

Jest i piąty pozytyw – brak zauważonych wpadek redakcyjnych, co wbrew pozorom nie jest sprawą błahą. Czasami bywa bowiem tak, że nie są od nich wolne nawet publikacje uznanych wydawnictw.

Reasumując należy stwierdzić, iż mimo pojawiających się w niektórych artykułach uchybień recenzowaną publikację należy uznać za udaną. Błędy te są bowiem jedynym zauważonym mankamentem, a poza tym – biorąc pod uwagę objętość omawianej pracy – nie ma tych uchybień merytorycznych zatrważająco dużo.

Plus minus:
Na plus:
+ dołączenie do publikacji płyty z wykładem prof. T. Strzembosza
+ bardzo ładne wydanie omawianej pracy i dobra jakość jedynego opublikowanego w niej zdjęcia
+ artykuły opublikowane w recenzowanej publikacji pozwalają Czytelnikom na powiększenie
wiedzy o kwestie, które są tematami tych opracowań
+ przystępny styl opublikowanych tekstów
+ brak zauważonych wpadek redakcyjnych
Na minus:
- pojawiające się w niektórych tekstach błędy

Tytuł: Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne
Autor: (red.) Adam F. Baran
Wydawca: Instytut Studiów Politycznych PAN, Collegium Civitas, Polskie Radio Białystok
Data wydania: 2009
ISBN: 978-83-60580-31-8, 978-83-61067-48-1
Strony: 495 + 10 nlb
Oprawa: twarda
Cena: ok. 50 zł3
Ocena recenzenta: 8/10

1. M. Zajączkowski, Drogi do porozumienia między polskim i ukraińskim podziemiem niepodległościowym w latach 1945-1947 [w:] Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne, pod red. nauk. A. F. Barana, Warszawa-Białystok 2009, s. 300. [↩]
2. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie, 08/30, Akta operacyjne krypt. „Gazownia„, t. 2, Doniesienie „Grabowskiego„, Biłgoraj, 23 V 1946 r., k. 5. Warto nadmienić, że po złożeniu tego doniesienia jednym z zadań, które wyznaczono „Grabowskiemu” (drugie dotyczyło innej wiadomości z doniesienia) było ustalenie, gdzie po akcji na Dobczę wycofała się grupa ”Wołyniaka” (ibidem). [↩]
3. Warto jednak dodać, że na stronie ISP PAN cena jest niższa o ponad 10 złotych i wynosi 38 zł. [↩]