„Rodowody Niepokornych” - B. Cywiński – recenzja

Rodowody niepokornych to książka, która ukazała się drukiem po raz pierwszy w roku 1971. Autor pisała o sprawach, o których od lat nie opowiadał nikt. Sam Autor podkreśla, że Rodowody… nie miały być podręcznikiem historii, ale są raczej syntezą XIX wieku, zbiorem refleksji na temat ważnych spraw nurtujących wówczas naród polski.

Książka opowiada o ludziach działających na rzecz odzyskania przez ziemie polskie niepodległości w różnych sytuacjach historycznych. Należeli oni do rozmaitych kręgów społecznych i ideowych o odmiennych orientacjach. Mamy możliwość bliżej poznać działalność takich społeczników jak Waryńskiego, Struga, Krzywickiego, Radlińskiej, Abramowskiego, Brzozowskiego, Sieroszewskiego, księdza Korniłowicza. Powraca do Dmowskiego i Piłsudskiego. Autor kreśli obraz polskiego inteligenta, którego cechowała prężność ideologiczna i odziedziczone po szlacheckich czy mieszczańskich przodkach poczucie odpowiedzialności za losy państwa. Charakterystycznymi cechami tej generacji była wiara w postęp społeczny i cywilizacyjny ludzkości, postulaty wolności, rozwoju oświaty, demokracji, emancypacji upośledzonych warstw społecznych. Czynnikiem wpływającym na kształtowanie świadomości społecznej, było powszechne przekonanie o niemożliwości przeciwdziałania istniejącemu złu. Dominowała bezsilność i apatia. Tylko nieliczni podejmowali trud nieoficjalnego działania. Dla zrozumienia tamtych ludzi należy przywołać atmosferę dziewiętnastowiecznej Warszawy wraz z jej kontrastami materialnymi, społecznymi, kulturowymi.

To również książka o walce z polskością, jaka prowadzili zaborcy. Czytelnik ma możliwość przeczytać o represjach społeczeństwa polskiego, jakie miało miejsce po Powstaniu Styczniowym, wyrokach śmierci, zsyłkach na Sybir, przekształceniu w Warszawie uniwersytetu polskiego na rosyjski, zwalczaniu języka i kultury polskiej. Możemy przybliżyć sobie również formy walki z rusyfikacją. W Warszawie powstaje „Uniwersytet Latający”, polegający na tym, że wykłady odbywały się w prywatnych mieszkaniach. Jedną z uczestniczek takiej formy nauki była miedzy innymi Maria Skłodowska. Poznajemy podręczniki, literaturę naładowaną tendencjami wolnościowymi. Czytano dzieła współczesnych pisarzy: Orzeszkową, Prusa, Świętochowskiego, Konopnicką, Sienkiewicza. Ważną rolę odgrywały tajne biblioteki i kółka uczniowskie, które przejawiały inicjatywy bojkotów znienawidzonych profesorów, przygotowywały antycarskie manifestacje podczas uroczystych obchodów świąt państwowych, świętowanie narodowych rocznic, uliczne manifestacje. Autor prezentuje również  ówczesne czasopisma i wydawane broszury. Organizowano również akcje oświatowe w sferach robotniczych i wśród ludu wiejskiego, które były prowadzone głównie przez studentów.

Autor zwraca również uwagę na rolę Kościoła katolickiego w zachowaniu polskości, który był najdonioślejszym czynnikiem integrującym naród. Zastanawia się również, czy inteligent – radykał rzeczywiście był areligijny i jakie było podłoże konfliktu Kościoła z radykalną inteligencją. Pisarz bierze również pod lupę obraz Polaka-katolika. Nie odpowiada nam jednak na pytanie, jaki był Polak-katolik w rzeczywistości, lecz pokazuje, jaki chciał być, co chciał sądzić, w co chciał wierzyć, ku czemu dążyć. Przedstawia proces podporządkowania instytucji kościelnych państwu, kiedy to biskupi i aktywniejsi księża znajdowali się pod stałym nadzorem policyjnym, utrudniano im zmiany pobytu, wizytacje pasterskie, odmawiano paszportów zagranicznych. Klasztory uległy po Powstaniu Styczniowym kasacie. Autor dokonuje analizy polityki carskiego rządu wobec Kościoła, którą cechowało stałe dążenie do podporządkowania sobie hierarchii katolickiej. Opór Kościoła powodował z kolei nie kończące się represje.

B. Cywiński kreśli obraz mentalności dziewiętnastowiecznego społeczeństwa polskiego. Poznajemy ugrupowania, orientacje, programy odzyskania niepodległości, hasła, obozy, idee, głosicieli haseł pozytywizmu, radykalizmu, liberalizmu, konserwatyzmu. Analizuje ruch lewicowy i robotniczy. Ukazuje środowiska rewolucyjne tamtego okresu. Nasi przodkowie głęboko wierzyli w swoja misję, mieli poczucie odpowiedzialności za otaczająca rzeczywistość, byli zaangażowani w walkę o wartości najwyższe

W książce nie znajdziemy jednak problematyki ruchu ludowego, co sam Autor w napisanej przedmowie do wznowienia zaznacza, że jest to widoczna luka. Dość zdawkowo potraktowany został również, według Autora Józef Piłsudski i nie został podjęty analizie czyn legionowy. Autor wychodząc z założenia, że warunki historyczne życia w trzech zaborach były dale odmienne, świadomie i konsekwentnie ograniczył zakres badań do zaboru rosyjskiego. Warto podkreślić, że tworzy obraz Kongresówki.

Wznowione Rodowody Niepokornych wydane zostały w bardzo dobrej szacie graficznej. Książka jest zszywana i w twardej oprawie. Przystępny język sprawia, że książkę czyta się z przyjemnością. Dodatkowym atutem jest wkładka ze zdjęciami wydana na kredowym papierze, liczne fragmenty źródeł w tekście oraz indeks nazwisk. Brak tu jednak przypisów i spisu pozycji bibliograficznych. Jedyną zmianą we wznowieniu jest dodana nowa przedmowa Autora. Warto jednak poznać obraz ideowo zaangażowanego dziewiętnastowiecznego polskiego inteligenta o radykalnych poglądach społecznych i nonkonformistycznym stylu ich realizacji. Mowa tu jest przede wszystkim o poczuciu godności człowieka, przeświadczeniach moralnych, o nadrzędnej roli wolności w hierarchii przyjętych wówczas wartości, o które podjęto walkę. Mimo upływu czterdziestu lat od pierwszego wydania, książka nie straciła na wartości.

Książka z pewnością zainteresuje wszystkich, którzy interesują się tematyką mentalności społecznej i postaw ideologicznych występujących w społeczeństwie, zwłaszcza w dziewiętnastowiecznym zaborze rosyjskim.

Plus minus:
Na plus:
+ tematyka
+ przystępny język
+ książka szyta
+ wkładka z fotografiami na kredowym papierze
+ twarda oprawa
Na minus:
- zbyt mało fotografii
- brak bibliografii
- brak przypisów
- brak mapy omawianych terenów

Tytuł: Rodowody Niepokornych
Autor: Bohdan Cywiński
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-01-16442-3
Liczba stron: 432
Oprawa: twarda
Cena: ok. 60
Ocena recenzenta: 7.5/10