Zdemaskowanie „kultu Stalina” - referat Nikity-Chruszczowa „O kulcie jednostki” i jego następstwach na XX Zjeździe KPZR

Śmierć Stalina szybko uruchomiła procesy przemian, które tylko częściowo obejmował termin „destalinizacji„. Ich finałem był upadek ZSRR oraz bloku wschodniego. W sumie można powiedzieć, że był to początek ”komunizmu reformatorskiego” lub prób reformowania tego co było niereformowalne.

Nikita Chruszczow

Dojście Chruszczowa do władzy. Krytyka poprzedników.

W ZSRR rozgorzała walka o władzę między zwolennikami kontynuacji kursu stalinowskiego (m.in. Mołotow), a zwolennikami powierzchownego zreformowania systemu. Oczywiście pozorne reformowanie miało pohamować niezadowolenie w masach i pozwolić zachować władzę dotychczasowym wielkorządcom Kremla. Do tych ostatnich należeli Beria i Maleńko w. Pośredni kierunek reprezentował początkowo N.S. Chruszczow. Obawy przed pojawieniem się nowego dyktatora skłoniły polityków sowieckich do utworzenia „kolektywnego kierownictwa” - pięcioosobowego Sekretariatu, który istniał równocześnie z Prezydium Komitetu Centralnego KPZR.

Rządzący triumwirat: Georgij M. Malenkow, Ławrientij P. Beria i Wiaczesław M. Mołotow przetrwał w tym składzie do lipca 1953 r., kiedy to aresztowany został Beria. Pół roku po aresztowaniu został rozstrzelany. Okoliczności tej sprawy nadal są niejasne, choć niemal pewne jest, że patronował jej Nikita S. Chruszczowi grupa będąca wokół niego.  Beria nie był akceptowany przez większość kierownictwa, co najprawdopodobniej ułatwiło działanie. Zwycięzca w walce o władzę w Moskwie Nikita Chruszczow, który za życia Józefa Stalina był posłusznym i bezwzględnym wykonawcą jego polityki, na XX Zjeździe KPZR zainspirował „destalinizację” - potępienie niektórych, najbardziej oburzających z punktu widzenia prawdziwego komunisty zbrodni i nadużyć. Destalinizacja wiązała się z „odwilżą”: uwolnieniem milionów więźniów politycznych, procesami rehabilitacyjnymi, liberalizacją i złagodzeniem terroru psychicznego oraz policyjnego.

We wrześniu 1953 r. Nikita Chruszczow został wybrany na I sekretarza KC KPZR. Uzyskał on akceptację pozostałych pretendentów do władzy jako partner niegroźny i przywódca tymczasowy, do czasu zakończenia tarć w kierownictwie partyjnym. Chruszczow wykazał jednak wiele sprytu i w krótkim czasie umocnił swoją pozycję, zapewniając sobie poparcie armii. W 1955 r. pozbawił Malenkowa funkcji premiera, zastępując go N. Bułganinem, byłym ministrem obrony. Formalnie Malenkow odszedł na własną prośbę, przyznając się do błędów w złożonej samokrytyce.

Wobec zachodzących w ZSRR niewielkich zmian po śmierci Stalina w świecie z dużym zainteresowaniem oczekiwano, co przyniesie XX Zjazd KPZR. Zjazd rozpoczął się  w Moskwie  Wielkim Pałacu Kremlowskim 14 lutego o godzinie 10:00 z udziałem 1430 delegatów i gości z 55 partii komunistycznych i robotniczych z całego świata. Nikita Chruszczow w referacie sprawozdawczym stwierdził, że utrzymanie pokoju jest najważniejszym zadaniem międzynarodowego ruchu robotniczego. Opowiedział się za pokojowym współistnieniem państw o odmiennych ustrojach politycznych i za pogłębieniem współpracy między nimi. Uznał, że wojny nie są nieuniknione mimo istnienia imperializmu. Słowa I sekretarza KPZR o możliwości obierania różnych dróg wiodących do socjalizmu można było zrozumieć jako zapowiedź liberalizacji polityki sowieckiej wobec państw satelickich. Chruszczow skrytykował „kult jednostki”, ale nie wymienił nazwiska Stalina.

Najważniejszym i najbardziej sensacyjnym wydarzeniem podczas Zjazdu był tajny referat O kulcie jednostki i jego następstwach wygłoszony 25 lutego przez Chruszczowa na zamkniętym posiedzeniu kończącym obrady. Nie był to jednak ani całkowity rozrachunek z przeszłością ani potępienie wszystkich zbrodni. Poddał w nim ostrej krytyce Stalina oskarżając go o podstępne przejęcie władzy w partii, wymordowanie starej kadry partyjnej, wprowadzenie rządów terroru, a także o spowodowanie olbrzymich strat w państwie. Potępiony został przez kult Stalina w ZSRR. Skrytykował również metody pracy i wezwał do powrotu do tzw. leninowskich, kolektywnych metod działania. Chruszczow uważał, iż dyktatura Stalina była przyczyną ciężkich następstw w czasie Wielkiej Wojny Narodowej. Przekazał także informacje o tym, że Stalin zlekceważył informacje o zbliżającej się inwazji wojsk III Rzeszy na ZSRR w roku 1941. Zakwestionował również zdolności dowódcze Stalina, skrytykował dokonane na jego polecenie wysiedlanie z ojczystych terenów Kałmuków, Czeczeńców, Inguszów, Karaczajów czy Bałkarów. Chruszczow uważał, że kryzys jugosłowiański, w następstwie którego Związek Radziecki zerwał stosunki z Jugosławią, wynikał z wyolbrzymienia przez Stalina „błędów i niedociągnięć” w tychże stosunkach.

Referat Chruszczowa O kulcie jednostki i jego następstwach, którego celem było odsłonięcie kulisów rządów Stalina. Osiągnął to między innymi poprzez przypomnienie opinii Włodzimierza Lenina i Nadieżdy Krupskiej o brutalności i autorytaryzmie Stalina czy ujawnienie mechanizmu czystek w latach 1935–1938 (z inicjatywy Stalina spośród 139 członków KC KPZR wybranych na XVII Zjeździe KPZR zostało aresztowanych 98; spośród 1966 delegatów na tenże Zjazd aresztowano 1108). O terrorze Stalina Chruszczow mówił między innymi:

„Terror ten był faktycznie skierowany nie przeciwko resztkom rozbitych klas wyzyskiwaczy, lecz przeciwko uczciwym pracownikom partii i państwa radzieckiego, przeciwko którym wysuwano kłamliwe, oszczercze, niedorzeczne oskarżenia o „dwulicowość”, „szpiegostwo”, „szkodnictwo”, przygotowanie zmyślonych zamachów i tym podobne. [...] Bardzo ciężkie następstwa [...] miała także ta okoliczność, że w ciągu lat 1937–1941 wskutek podejrzliwości Stalina unicestwiono na podstawie oszczerczych oskarżeń wielu dowódców wojskowych i pracowników politycznych.”

Reakcja świata na referat Chruszczowa.

Wobec zachodzących w ZSRR niewielkich zmian po śmierci Stalina w świecie, z dużym zainteresowaniem oczekiwano, czy XX Zjazd KPZR przyniesie jakieś nowe rozwiązania. Okazało się że Zjazd KPZR był wydarzeniem przełomowym nie tylko dla samego ZSRR, ale również dla światowego ruchu komunistycznego. Tajny referat wygłoszony przez Chruszczowa wywołał szok wśród przywódców „bratnich partii”. Oczywiście tekst referatu przez kilka tygodni pozostawał tajemnicą otrzymali go tylko szefowie partii krajów bloku sowieckiego. Na początku czerwca 1956 r. stał się powszechnie znany. W posiadanie referatu wszedł również  wywiad amerykański i udostępnił rozgłośniom „Głosu Ameryki” i „Wolnej Europy”. Wkrótce można go było nabyć w wielu krajach na Zachodzie w wydaniu broszurowym.

Potępienie Stalina wywołało różne reakcje w świecie. Chiny miały za złe Chruszczowowi ujawnienie prawdy o zbrodniach. W krajach zachodnich zaczął spadać autorytet partii komunistycznych i ich przywódców. Niektórzy z nich w celu utrzymania się na powierzchni życia politycznego zaczęli zmieniać orientację. W państwach komunistycznych niektórzy wierni uczniowie Stalina przeistaczali się w liberałów i choć w czasach terroru stalinowskiego popełniali zbrodnie, teraz zamierzali kierować przemianami demokratycznymi. Byli też ludzie, dla których nagłe obalenie mitu o wielkości Stalina stało się osobistym dramatem. To przede wszystkim ludzie młodzi, ogłupieni członkowie organizacji młodzieżowych w krajach obozu sowieckiego. Indoktrynowani przez lata swej młodości, lata umysłowego dojrzewania, czcili „wielkiego przyjaciela postępowej ludzkości, wodza i nauczyciela”, a po jego śmierci w 1953 r. szczerze rozpaczali. Po przełomie nie tylko zmieniali pogląd na osobę Stalina, ale często również rewidowali swe poglądy na system komunistyczny.

Również dla polskich władz, partii rządzącej PZPR referat Chruszczowa

„...otworzył oczy na ogrom stalinowskich zbrodni, dla wielu był to wręcz moment przełomowy w życiu, uzmysłowili sobie, iż nawet najpiękniejsza utopia nie może usprawiedliwiać zbrodni”.

W marcu 1956 r. tajny referat przetłumaczono i wydano do użytku wewnętrznego. Wywołał on ostrą falę krytyki w obozie partyjnym oraz spór ideologiczny, którego skutkiem były następstwa Polskiego Października, czyli natychmiastowa reakcja polskiego społeczeństwa na skutki niekontrolowanego reżimu komunistycznego.

Bibliografia:

1. Eisler Jerzy, Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1992.
2. Olszewski Jerzy, Świat po roku 1945, wyd. Kurpisz, Poznań 2000.
3. Appelbaum Anne, Gułag, Świat ksiązki, Warszawa 2005.
4. Rosiński Andrzej, Stalin. Demon zbrodni i zła. Polityka zagraniczna i ostatnie lata, Agencja wydawnicza „PINGWIN”, Warszawa 1990.